Tasavvuf Istılahlarının Teşekkül Dönemi Açısından Şakîk-i Belhî’nin Âdâbü’l-ibâdât’ı

Yıl 2013, Cilt: 45 Sayı: 45, 155 - 190, 26.05.2014

M. Tan

Öz

Öz: Şakîk-i Belhî (v. 194/810), İbrâhim b. Edhem’in (v. 161/778) mürîdi ve Hâtim el-Esamm’ın
(v. 237/851) mürşidi olması dolayısıyla tasavvuf târihinde dikkat çekici yere sâhip sûfîlerdendir.
Zîrâ bilindiği kadarıyla Şakîk-i Belhî, tasavvufî te’lif tarzı açısından hâller ve makamlar konusunu
sistemli bir şekilde ele alan ilk sûfîlerden birisidir ve ona nisbet edilen Âdâbü’l-ibâdât ismindeki
risâle döneminin tasavvufî önceliklerini yansıtan özlü bir metindir. Bu makālede Şakîk-i Belhî’nin
sûfî kişiliği hakkındaki kaynaklar değerlendirilerek ona atfedilen Âdâbü’l-ibâdât’ın metin ve içerik
bakımından kendi dönemi ve sonrası için neye karşılık geldiğinin tespitine çalışılacaktır. Ayrıca
makālenin içerisinde Âdâbü’l-ibâdât’ın Türkçe tercümesine de yer verilecektir.
Anahtar Kelimeler: Şakîk-i Belhî, Âdâbü’l-ibâdât, Hâller ve Makamlar.
Shaqīq al-Balkhī’s Ādāb al-Ibādāt with Respect to the Characteristics of the Formative Period
of Sufi Terminology
Abstract: Shaqīq al-Balkhī (d.194/810) is one of the most interesting Sufi figures, because he is
Ibrahim b. Adham’s (d.161/778) disciple and Khātim al-Asamm’s (d.237/851) master. Probably,
Shaqīq al-Balkhī was one of the first Sufis who treated the topic of states (ahwāl) and stations
(maqāmāt) in a systematic manner. The epistle, Ādāb al-Ibādāt, attributed to Shaqīq al-Balkhī is a
well-composed text which reflects Sufi priorities of the period when it was written. In this article, I
have attempted to examine the sources providing information about the personality of Shaqīq al-
Balkhī, and tried to identify the context of Ādāb al-Ibādāt by relating it to the cultural environment
of its composition period with respect to its textual properties and the issues discussed in it. I have
also appended a Turkish translation of Ādāb al-Ibādāt to my article.
Keywords: Shaqīq al-Balkhī, Ādāb al-Ibādāt, States and Stations (ahwāl and maqāmāt).

Anahtar Kelimeler

Şakîk-i Belhî, Âdâbü’l-ibâdât, Hâller ve Makamlar.

Kaynakça

• Abdullah b. Mübârek, Kitâbü’l-cihâd (thk. Nezîh Hammâd), Cidde [ty]. Algar, Hamid, “İmâm Mûsâ Kâzım ve Ahbâr-ı Ehl-i Tasavvuf” (trc. Azremîduht M. Ferîdunî), Maârif, sayı: 29-30, 1372hş./1993, s. 42-55.
• Arûsî, Mustafa, Netâicü’l-efkâri’l-kudsiyye fî beyâni meânî şerhi’r-Risâleti’l-Kuşeyriyye I-IV (nşr. Abdülvâris Muhammed Ali), Beyrut 2000. [Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyrî Risâlesi (trc. Süleyman Uludağ), İstanbul, 2003.]
• Attâr, Ferîdüddin, Tezkiretü’l-evliyâ (thk. Muhammed İsti’lâmî), Tahran 1390hş./2010 [Evliyâ Tezkireleri (trc. Süleyman Uludağ), İstanbul 2007].
• _____, İlâhînâme (trc. Abdülbaki Gölpınarlı), İstanbul 2014. el-Bağdâdî, Ebû Bekr el-Hatib Ahmed, Târîhu Bağdâd I-XVII (thk. B. Avvâd Ma’rûf), Beyrut 2002.
• Başer, H. Bayram, “Sûfîlerin Ahlâkî Değer Odaklı Toplumsal Hiyerarşi Anlayışları: Tasavvufî Bilginin Mahiyeti Üzerine Bir Değerlendirme”, Gelenek ve Modern Arasında Bilgi ve Toplum, İstanbul 2013, s. 146-160.
• Bedevî, Abdurrahman, Târîhu’t-tasavvufi’l-İslâmî –mine’l-bidâye hattâ nihâyetü’l-karni’ssânî–, Kuveyt 1975.
• Belhî, Şakîk, “Âdâbu’l-ibâdât”, Trois Oeuvres Inédites de Mystiques Musulmans (haz. Paul Nwyia), Beyrut 1982, s. 17-22.
• Bidârfer, Muhsin, “Mukaddime”, [Abdürezzak Kâşânî] Şerhu Menâzili’s-sâirîn, Kum 1385hş./2002, s. 8-10.
• Bilgin, Mustafa, “Abdülaziz b. Ebû Revvâd”, DİA, I, 189-190. Bolat, Ali, Bir Tasavvuf Okulu Olarak Melâmetîlik, İstanbul 2003.
• _____, “Şakîk-i Belhî”, DİA, XXXVIII, 305, 306. Câmî, Abdurrahman, Nefahâtü’l-üns min hadarâti’l-kuds (thk. Mahmud Âbidî), Tahrân 2004 [Evliyâ Menkıbeleri –Nefahâtü’l-üns– (tercüme ve şerh: Lâmiî Çelebi; hazırlayanlar: Süleyman Uludağ, Mustafa Kara) İstanbul 1995].
• Ceyhan, Semih, “Tasavvufun Doğuş Devrini Anlamada Anahtar-Kavram Olarak Zühd’ün Hakîkati ve Dereceleri: Gazzâlî Yaklaşımı”, 900. Vefât Yılında İmâm Gazzâlî, İstanbul 2011, s. 457-471.
• Dihhudâ, Ali Ekber, Lugatnâme I-XVI, Tahran 1998.
• Erginli, Zafer, Hâris Muhâsibî ve Nefis Kavramı, Rize 2008.
• _____, Tasavvuf Düşüncesinde Muhâsibî, Rize 2008.
• Gördük, Yunus Emre İmam Cafer es-Sâdık ve Ona İsnâd Edilen İşârî Tefsir, İstanbul 2011.
• Gramlich, Richard, Alte Vorbilder des Sufitums –Zweiter Teil: Scheiche des Ostens–, Wiesbaden 1996.
• Herevî, Abdullah Ensârî, Tabakātu’s-sûfiyye (thk. Muhammed Server Mevlâyî), Tahran 1386hş./2007.
• Hudūd al-‘Ālam –The Regions of the World– (haz. V. Minorsky), London 1970. el-Hücvîrî, Ali bin Osman, Keşfu’l-mahcûb (thk. Mahmud Âbidî), Tahran 2006 [Keşfu’lmahcûb –Hakîkat Bilgisi– (trc. Süleyman Uludağ), İstanbul 1982].
• İbn Asâkir, Ebu’l-Kāsım Sikatüddîn, Târîhu medîneti Dımaşk I-LXXX (thk. Muhibbüddin el-Amrevî), Beyrut 1998.
• İbn Hallikân, Ebu’l-Abbas Şemseddin, Vefeyâtü’l-a’yân ve enbâu ebnâi’z-zamân I-VIII (thk. İhsan Abbas), Beyrut 1978.
• İbn Mülakkın, Ebû Hafs Sirâceddin, Tabakātü’l-evliyâ (thk. Nûreddin Şerîbe), Kāhire 19 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem I-IXX (thk. Mustafa Abdülkādir Atâ, Mahmud Abdülkādir Atâ), Beyrut 1992.
• _____, Sıfatu’s-safve I-IV (thk. Mahmûd Fâhûrî, M. Revvâs Kal’acî), Beyrut 1985. el-İsfahânî, Ebû Nuaym, Hilyetü’l-evliyâ ve tabakātü’l-asfiyâ I-XII (thk. Mustafa Abdülkādir Atâ), Beyrut 2002. el-İsfahânî, Ebu’l-Kāsım, Siyerü’s-selefi’s-sâlihîn I-III (thk. Kerim b. Hilmi b. Ferhat b. Ahmed) Riyad 1999.
• Karatay, Fehmi Edhem, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Arapça Yazmalar Katalogu I-IV, İstanbul 1969. el-Kindî, Muhammed b. İbrâhim, Beyânu’ş-şer’ V (thk. Sâlim el-Hârisî), Ummân 1984.
• Konuk, Ahmed Avni, Mesnevî-i Şerîf Şerhi I-XIII (haz. M. Tahralı, S. Arpaguş vd.), İstanbul 2011.
• Kummî, Muhammed Rızâ Ensârî, “Tavzîhâtî der Bâre-i Rivâyet-i Mülâkāt-ı Şakîk-i Belhî bâ İmâm Kâzım”, Maârif, sayı: 33, 1373hş./1994, s. 30-40.
• Knysh, Alexandar, Tasavvuf Tarihi (trc. İhsan Durdu), İstanbul 2012.
• Massignon, Louis, Essays on the Origins of the Technical Language of Islamic mysticism (trc. Benjamin Clark), Notre Dame 1997.
• Ma’sûm Ali Şah, Tarâiku’l-hakāik I-III, Tahran 1339hş./1961.
• McNamara, Patrick, The Neuroscience of Religious Experience, Cambridge 2009. el-Mekkî, Ebû Tâlib, Kūtu’l-kulûb fî muâmeleti’l-mahbûb I-III (thk. M. İ. Muhammed Rıdvânî), Kāhire 2001. el-Mevsılî, İbn Hamîs, Menâkıbü’l-ebrâr ve mehâsinü’l-ahyâr I-II (thk. Said Abdülfettâh), Beyrut 2006. el-Muhâsibî, Hâris b. Esed, el-Mekâsib (thk. A. Ahmed Atâ), Beyrut 1987 [Helal Rızık ve Namazın Anlaşılması (trc. Muhammet Coşkun), İstanbul 2012].
• Münâvî, Zeynüddin Muhammed Abdurraûf, el-Kevâkibu’d-dürriyye fî terâcimi’s-sâdeti’ssûfiyye I-V (thk. M. Edîb el-Câdir), Beyrut 2007. en-Neşşâr, Ali Sâmî, Neş’etü’l-fikri’l-felsefî fi’l-İslâm III –ez-zühd ve’t-tasavvuf fi’l-karneyni’levvel ve’s-sânî el-hicriyeyn–, Kāhire 1980.
• Nwyia, Paul, Exégèse Coranique et Langage Mystique, Beyrut 1970.
• _____, “Tefsîr-i Kur’ânî ve Zebân-ı İrfânî (4): Sâhtâr ve Vâjegân-ı Tecrübe-i İrfânî” (trc. İsmâil Saâdet), Maârif, sayı: 21, 1369 hş./1991, s. 50-68.
• Öngören, Reşat, “Tasavvuf”, DİA, XL, 119-126. Özköse, Kadir (ed.), Tasavvuf El Kitabı, Ankara 2012.
• Purcevâdî, Nasrullah, “Risâle-i Âdâbü’l-ibâdât-ı Şakîk-i Belhî”, Maârif, sayı: 10, 1366hş./1987, s. 106-120. er-Râzî, İbn Ebû Hâtim, el-Cerh ve’t-ta’dîl I-IX (thk. Abdurrahman b. Yahyâ el-Muallimî), Haydarâbâd 1953.
• Sehlegî, Ebu’l-Fazl Muhammed b. Ali, “Kitâbü’n-nûr”, Defter-i Rûşenâyî ez Mîrâs-ı İrfânî-yi Bâyezîd-i Bistâmî- (haz. M. R. Şefiî Kedkenî), Tahran 1384 hş./2006, s. 103-321. es-Sîrcânî, Ebu’l-Hasan Ali b. Hasen, Kitâbü’l-beyâz ve’s-sevâd min hasâisi hikemi’l-ibâd fî na’ti’l-mürîd ve’l-murâd (thk. Muhsin Pûrmuhtâr), Tahran 1390hş./2011. es-Sülemî, Ebû Abdurrahman, Tabakātu’s-sûfiyye (thk. Nûreddin Şerîbe), Kāhire 1986.
• _____, Hakāiku’t-tefsîr I-II (thk. Seyyid İmrân), Beyrut 2001.
• _____, “Cevâmiu âdâbi’s-sûfiyye”, Mecmûa-i Âsâr-ı Ebû Abdurrahmân es-Sülemî, Tahran 2009, I, 131-408.
• Sviri, Sara, “Sufism: Reconsidering Terms and Definitions in the Formative Period of Islamic Mysticism”, Les Maîtres Soufis et Leurs Disciples –III e -V e siecles de l’hégire–, Beyrut 2012, s. 17-34.
• _____, “The Self and Its Transformation in Sufism With Special Reference to Early Literature”, Self and Self-Transformation in the History of Religions, Oxford 2002, s. 195-2
• Şa’rânî, Ebu’l-Mevâhib Abdülvehhâb, Tabakātü’l-kübrâ (thk. Süleyman es-Sâlih), Beyrut 2005. eş-Şeybî, Kâmil Mustafa, es-Sıla beyne’t-tasavvuf ve’t-teşeyyu’ I-II, Bağdad 2011.
• Uludağ, Süleyman, “Bâyezîd-i Bistâmî”, DİA, V, 238-241. ez-Zehebî, Ebû Abdullah Şemseddin, Siyeru a’lâmi’n-nübelâ I-XXIII (thk. Şuayb elArnavûd vd.), Beyrut 1985.