Din Haberciliğinde Dezenformasyon ve Doğrulama: Teyit.org ve AA Teyit Hattı'nın Karşılaştırmalı Analizi

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 1, 263 - 293, 30.06.2025

Kurbani Geyik

https://doi.org/10.47951/mediad.1628133

Öz

Medyada bilgi kirliliği ve çarpıtılmış haberlere sıklıkla rastlanmaktadır. Dezenformasyona en fazla başvurulan alanlardan biri de din haberciliğidir. Dini alanla ilgili kasıtlı üretilen yalan haberlerde dini aktörler, kurum ve kuruluşlar hedef alınarak yapılan dezenformasyon, toplumsal kutuplaşmaları körüklemekte ve dini inançlar üzerindeki tartışmaları derinleştirmektedir. Medya okuryazarlığının yeterince yaygın olmadığı ülkelerde, özellikle Türkiye bağlamında toplumsal kutuplaşmalara yol açabilen bu tür dezenformasyona karşı, haber doğrulama platformlarının faaliyetleri toplumsal barış ve sosyal uyumun devamı açısından kritik önem arz etmektedir. Çalışmada, Türkiye’de dezenformasyonla mücadele eden önemli platformlardan Teyit.org ve Anadolu Ajansı'na bağlı AA Teyit Hattı’nın dinî iddialara yönelik doğruluk kontrol süreçleri karşılaştırmalı olarak ele alınmıştır. İçerik analizi yönteminin kullanıldığı çalışmada, iki platformda incelenen toplam 167 iddianın doğruluk kontrolü süreci analiz edilmiştir. Bulgular, her iki platformun da büyük ölçüde İslam dini ile ilgili iddialara odaklandığını ve “dini değerlerin politize edilmesi” ile “dini kurum ve aktörlerin hedef alınması” kategorilerinin en çok dezenformasyon içeren başlıklar olduğunu ortaya koymuştur. Teyit.org’un, AA Teyit Hattı’na göre azınlık dinleriyle ilgili iddialara daha fazla odaklandığı, dini dezenformasyona daha geniş bir perspektifle yaklaşma eğiliminde ve çabası içerisinde olduğu saptanmıştır. Çalışma, doğruluk kontrolü süreçlerinde farklı bakış açıları ve değerlendirme yöntemlerinin benimsemesinin, iddialarla ilgili değerlendirme sonuçlarına yansıyabildiğini ortaya koymuştur.

Anahtar Kelimeler

Gazetecilik , Din Haberciliği , Teyit Platformları

Etik Beyan

Bu çalışmada “Yükseköğretim Kurumları Bilimsel Araştırma ve Yayın Etiği Yönergesi” kapsamında uyulması belirtilen kurallara uyulmuştur.

Destekleyen Kurum

Herhangi bir kurum/kuruluştan destek alınmamıştır

Disinformation and Fact-Checking in Religious Journalism: A Comparative Analysis of Teyit.org and AA Teyit Hattı

Öz

Disinformation and distorted news are frequently encountered in the media. One of the areas where disinformation is most frequently used is religious journalism. Intentionally fabricated false news related to religion often targets religious figures, institutions, and organizations, fueling societal polarization and intensifying debates on religious beliefs. In countries where media literacy is not widespread enough, especially in the context of Turkey, the activities of news-checking platforms are of critical importance for the continuation of social peace and social harmony against this type of disinformation that can lead to social polarization. This study comparatively examines the fact-checking processes of religious claims conducted by Teyit.org and AA Teyit Hattı, one of the key platforms combating disinformation in Türkiye. Using content analysis, it examines the verification processes of 167 claims reviewed by both platforms. The findings indicate that both platforms predominantly focus on claims related to Islam, with the categories of "politicization of religious values" and "targeting religious institutions and actors" being the most affected by disinformation. Additionally, the study finds that Teyit.org places greater emphasis on claims concerning minority religions compared to AA Teyit Hattı and adopts a broader perspective in addressing religious disinformation. The results also suggest that differences in fact-checking perspectives and evaluation methods influence the final assessments of claims.

Anahtar Kelimeler

Journalism , Religious Journalism , Fact-Facting Platforms

Kaynakça

• Adu-Daako, A., & Vardhana, A. (2015). Doğrulama el kitabı. European Journalism Centre. https://techpolicy.press/the-fairness-of-the-factchecking-and-its-impact-on-social-media
• Alimardani, M., & Elswah, M. (2020). Online temptations: COVID-19 and religious misinformation in the MENA region. Social Media + Society, 6(3), 4-7. https://doi.org/10.1177/2056305120948251
• Alohali, M. (2024). Examining the effectiveness of fact-checking tools on social media in reducing the spread of misinformation. International Journal of E-Adoption (IJEA), 16(1), 1-19. https://doi.org/10.4018/IJEA.347948
• Al-Zaman, Md. S. (2024). Social media users’ engagement with religious misinformation: An exploratory sequential mixed-methods analysis. Emerging Media, 2(2), 181-209. https://doi.org/10.1177/27523543241257715
• Arslan, M. (2016). Kitle iletişim araçları, medya ve din ilişkisi üzerine. Birey ve Toplum Sosyal Bilimler Dergisi, 6(11), 5-26. https://dergipark.org.tr/tr/pub/birtop/issue/24344/258033
• Arslantürk, Z. (1998). Kutsalın dönüşü yeni toplum arayışları. Ayışığı.
• Balkan, E., & Ülgen, S. (2020). Technology and democracy: Understanding the influence of online technologies on political behaviour and decision making. Ekonomi ve Dış Politika Araştırma Merkezi. https://data.europa.eu/doi/10.2760/709177
• Batista, J. (2020, Haziran 29). Journalism collective fact-checks religious news in Brazil. Journalism Collective Fact-Checks Religious News in Brazil. https://ijnet.org/en/story/journalism-collective-fact-checks-religious-news-brazil
• Bektaş, A. (2002). Siyasal propaganda: Tarihsel evrimi ve demokratik toplumdaki uygulamaları. Bağlam Yayınları.
• Berelson, B. (1952). Content analysis in communication research. Free Press.
• Brandtzaeg, P. B., & Følstad, A. (2017). Trust and distrust in online fact-checking services. Commun. ACM, 60(9), 65-71. https://doi.org/10.1145/3122803
• Brown, L., Brown, J., & Richards, B. (2015). Media representations of Islam and international Muslim student well-being. International Journal of Educational Research, 9, 50-58. https://doi.org/10.1016/j.ijer.2014.10.002
• Caramancion, K. M. (2023). The link between a user’s religion and mis/disinformation vulnerability. 2023 IEEE 13th Annual Computing and Communication Workshop and Conference (CCWC), 0129-0133. https://doi.org/10.1109/CCWC57344.2023.10099194
• Castells, M. (2005). Enformasyon çağı: Ekonomi, toplum ve kültür, birinci cilt ağ toplumunun yükselişi (E. Kılıç, Çev.; 3. bs). Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Cazzamatta, R. (2024). The content homogenization of fact-checking through platform partnerships: A comparison between eight countries. Journalism & Mass Communication Quarterly, 1-38. https://doi.org/10.1177/10776990241261725
• Chuai, Y., Zhao, J., Pröllochs, N., & Lenzini, G. (2024). Is Fact-Checking Politically Neutral? Asymmetries in How U.S. Fact-Checking Organizations Pick Up False Statements Mentioning Political Elites (No. arXiv:2310.08821). arXiv. https://doi.org/10.48550/arXiv.2310. 08821
• Chung, M., & Kim, N. (2021). When I learn the news is false: How fact-checking information stems the spread of fake news via third-person perception. Human Communication Research, 47(1), 1-24. https://doi.org/10.1093/hcr/hqaa010
• Connolly, D. C. (2006). Reporting on religion: A primer on journalism’s best beat (D. L. Mason, Ed.). Robin Enterprises, Inc.
• Çakmak, F. (2019). Medyada dezenformasyon sorunsalı ve manipülasyonun gücü: İ̇deoloji ve söylem açısından seçim haberlerinin siyasal i̇letişimdeki rolü. Selçuk İletişim, 12(2), 1127-1154. https://doi.org/10.18094/josc.596861
• Çekmen, C. (2019, Eylül 20). Medya ve dini otorite. İslam ve Medya. https://www.islamvemedya.com/medya-ve-dini-otorite/755/
• Çetindemir, Ç. (2023, Ekim 25). Teyit platformları güvenilir mi? https://www.aa.com.tr/tr/teyithatti/blog/teyit-platformlari-guvenilir-mi/1816810
• Çömlekçi, M. F. (2019). Sosyal medyada dezenformasyon ve haber doğrulama platformlarının pratikleri. Gümüşhane Üniversitesi İletişim Fakültesi Elektronik Dergisi, 7(3), 1549-1563. https://doi.org/10.19145/e-gifder.583825
• Çuhadar, M. (2015). Dijitalleşen din ve Diyanet. İçinde M. Çamdereli, B. O. Doğan, & N. K. Şener (Ed.), Dijitalleşen Din Medya ve Din 2 (ss. 175-222). Köprü.
• Doğan, D. L. (1979). Din ve toplum. Istanbul Journal of Sociological Studies, 17, 75-81. https://dergipark.org.tr/en/pub/iusoskon/issue/9544/119196
• Douglas, C. (2018). Religion and fake news: Faith-based alternative information ecosystems in the US and europe. The Review of Faith & International Affairs, 16(1), 61-73. https://doi.org/10.1080/15570274.2018.1433522
• Duman, S. (2019). Sosyal medya kullanımına ilişkin fıkhî hükümler. TDV-İstanbul Müftülüğü Dergisi, 39, 28-31.
• Erdiç, Ş. (2023). Çağdaş Türkiye’de bir iktidar dili olarak din, Adalet ve Kalkınma Partisi örneği. Tabula Rasa: Felsefe ve Teoloji, 41, 116-133. https://dergipark.org.tr/tr/pub/tabula/issue/82247/1326370
• Erkan, G., & Ayhan, A. (2018). Siyasal iletişimde dezenformasyon ve sosyal medya: Bir doğrulama platformu olarak teyit.org. Akdeniz Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, 29. Özel Sayısı, 202-223. https://doi.org/10.31123/akil.458933
• Geray, H. (2006). Toplumsal araştırmalarda nicel ve nitel yöntemlere giriş: İletişim alanından örneklerle (2. bs). Siyasal.
• Graves, L. (2016). Deciding what’s true: The rise of political fact-checking in American journalism. Columbia University Press.
• Grizzle, A., & Ortiz, F. C. (2019). Representation of religion in the print media of Great Britain and Jamaica and cultural barriers to communication: A comparative study. Revista Extraprensa, 13(1), 96-113. https://doi.org/10.11606/extraprensa2019.152527
• Güneş, A. (2018). Medyanın olumsuz din algısı. Firat University Journal of Social Sciences, 28(1), 203-216. https://doi.org/10.18069/firatsbed.387896
• Habermas, J. (1989). Towards a communication‐concept of rational collective will‐formation. A thought‐experiment. 2(2), 144-154. https://doi.org/10.1111/j.1467-9337.1989.tb00033.x
• Hao, K. (2021, Mart 11). He got Facebook hooked on AI. Now he can’t fix its misinformation addiction | MIT technology review. MIT Techonology Review. https://www.technologyreview.com/2021/03/11/1020600/facebook-responsible-ai-misinformation/
• Haque, M. M., Yousuf, M., Alam, A. S., Saha, P., Ahmed, S. I., & Hassan, N. (2020). Combating misinformation in Bangladesh: Roles and responsibilities as perceived by journalists, fact-checkers, and users. Proc. ACM Hum.-Comput. Interact., 4(CSCW2), 1-32. https://doi.org/10.1145/3415201
• Hayta, N. (2019). Medya ve din ilişkisi bağlamında Türkiye’de dini yayıncılık: Prof. Dr. Nihat Hatipoğlu ile dosta doğru programı örneği [Yüksek Lisans Tezi]. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Herman, E. S., & Chomsky, N. (1999). Medya halka nasıl evet dedirtir kitle iletişim araçlarının ekonomi politiği (B. Akyoldaş, T. Han, & M. Çetin, Çev.). Minevra.
• Hynds, E. C. (1999). Large dailies have improved coverage of religion in 1990s. 20(1), 43-54. https://doi.org/10.1177/073953299902000104
• Ifeduba, E., & Okonji, C. (2022). Reporting religion for peace and development: A guide to principles and best practices. Redeemer’s University Journal of Management and Social Sciences, 5(1). https://runjmss.com/index.php/runojs/article/view/40
• Infante, D. A., & Rancer, A. S. (1996). Argumentativeness and verbal aggressiveness: A review of recent theory and research. Communication Yearbook, 19(1), 319-352. https://doi.org/10.1080/23808985.1996.11678934
• Kaplan, İ. (2023). Sosyal medyada dini iletişimin medyatikleşmesi [Yayınlanmamış doktora tezi]. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Karadağ, G. H., & Ayten, A. (2020). Türkiye’de doğrulama/teyit platformlarının karşılaştırmalı incelemesi: Dogrulukpayi.com ve Teyit.org. Motif Akademi Halk Bilimi Dergisi, 13(19), 483-501. https://doi.org/10.12981/mahder.673262
• Krippendorff, K. (2004). Content analysis: An introduction to its methodology. SAGE.
• Küçük, H. (1976). İslam’da kitle eğitimi. Sırdaş.
• Laferrara, V., Fernández, M. C., & Israel Turim, V. (2024). Confession and confusion: Misinformation about religion in the journalistic sphere. Societies, 14(6), 84. https://doi.org/10.3390/soc14060084
• Levin, J. (2020). The faith community and the SARS-CoV-2 outbreak: Part of the problem or part of the solution? Journal of Religion and Health, 59(5), 2215-2228. https://doi.org/10.1007/s10943-020-01048-x
• Mahan, J. H. (2012). Religion and media. Religion Compass, 6(1), 14-25. https://doi.org/10.1111/j.1749-8171.2011.00330.x
• Maldita.es. (2020, Ekim 28). El islam: Foco de desinformación sobre las minorías religiosas en España·Maldita.es-Periodismo para que no te la cuelen [Doğrulama Platformu]. https://maldita.es/malditateexplica/20201028/el-islam-foco-de-desinformacion-sobre-las-minorias-religiosas-en-espana/
• Nisbet, M. C., & Scheufele, D. A. (2009). What’s next for science communication? Promising directions and lingering distractions. American Journal of Botany, 96(10), 1767-1778. https://doi.org/10.3732/ajb.0900041
• Oktavianus, J., & Dewi, H. L. C. (2023). When religion prevails: Examining religious and mainstream news coverage of measles-rubella vaccination in Indonesia. Public Health, 219, 39-43. https://doi.org/10.1016/j.puhe.2023.03.021
• Okumuş, E. (2024). Din bağlamında medya–toplum ilişkileri. Türkiye İlahiyat Araştırmaları Dergisi, 8(1), 56-76. https://doi.org/10.32711/tiad.1416194
• Perreault, G. (2022). Religion journalism. İçinde G. A. Borchard, The SAGE Encyclopedia of Journalism. SAGE Publications, Inc. https://doi.org/10.4135/9781544391199.n351
• Poindexter, P. M., & McCombs, M. E. (2000). Research in mass communication: A practical guide (1. bs). Bedford.
• Porter, E., & Wood, T. J. (2021). The global effectiveness of fact-checking: Evidence from simultaneous experiments in Argentina, Nigeria, South Africa, and the United Kingdom. Proceedings of the National Academy of Sciences, 118(37), e2104235118. https://doi.org/10.1073/pnas.2104235118
• Posetti, J., Ireton, C., Wardle, C., Derakhshan, H., Matthews, A., Abu-Fadil, M., Tom, T., Bell, F., & Mantzarlis, A. (2022). Gazetecilik, ‘sahte haber’ ve dezenformasyon: Gazetecilik eğitimi ve alıştırmaları için el kitabı (C. Ireton & J. Posetti, Ed.). UNESCO. https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000380323
• Rahman, A. A., Hashim, N. H., & Mustafa, H. (2015). Muslims in cyberspace: Exploring factors influencing online religious engagements in Malaysia. Media Asia, 42(1-2), 61-73. https://doi.org/10.1080/01296612.2015.1072343
• Sarphan Uzunoğlu, & Uyar, V. (2021). Türkiye’de doğru bilgiyi aramak: Çöldeki vahanın peşinde. https://doi.org/10.13140/RG.2.2.32594.07367
• Sencer, M. (1989). Toplum bilimlerinde yöntem (3. bs). Beta Basım.
• Silk, M. (2024). Journalism, religious. Encyclopedia. https://www.encyclopedia.com/religion/legal-and-political-magazines/journalism-religious
• Singh, S., Masud, S., & Chakraborty, T. (2024). Independent fact-checking organizations exhibit a departure from political neutrality (Versiyon 1). arXiv. https://doi.org/10.48550/ARXIV.2407.19498
• Soprano, M., Roitero, K., La Barbera, D., Ceolin, D., Spina, D., Demartini, G., & Mizzaro, S. (2024). Cognitive biases in fact-checking and their countermeasures: A review. Information Processing & Management, 61(3), 103672. https://doi.org/10.1016/j.ipm.2024.103672
• Soukup, P. (2002). Media and religion. Communication, 2(21), 3-37. https://scholarcommons.scu.edu/comm/87
• Stencel, M., Ryan, E., & Joel, L. (2024, Mayıs 30). With half the planet going to the polls in 2024, fact-checking sputters. Duke Reporters’ Lab. https://reporterslab.org/category/fact-checking/
• Ström, A. V., Ringgren, H., & Jouan, R.-M. (1960). Religions du monde. Payot.
• Sunstein, C. R. (2018). #Republic: Divided democracy in the age of social media (Paperback edition). Princeton University Press.
• Şahin, A. (2011). Medyada Ramazan ve dini bayramlar: Cumhuriyet Gazetesi örneği (1924-1941) [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi]. Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Şahin, M., & Avşar, Z. (2022). Din haberciliği ve din haberleri üzerine bir inceleme. İletişim Kuram ve Araştırma Dergisi, 2022(58), 57-72. https://doi.org/10.47998/ikad.1088273
• Türk Dil Kurumu. (2024). Güncel Türkçe sözlük. İçinde Türk Dil Kurumu Sözlükleri. https://sozluk.gov.tr/?ara=dezenformasyon
• Utma, S. (2022). Medyada gerçeklik algısının dönüşümü: Medya ve dezenformasyon. İksad.
• Ünver, A. H. (2020). Türkiye’de doğruluk kontrolü ve doğrulama kuruluşları [Araştırma]. Ekonomi ve Dış Politika Araştırma Merkezi. https://edam.org.tr/wp-content/uploads/2020/06/T%C3%BCrkiyede-Do%C4%9Fruluk-Kontrol%C3%BC-ve-Do%C4%9Frulama-Kurulu%C5%9Flar%C4%B1-Ak%C4%B1n-%C3%9Cnver.pdf
• Varol, F. B. A. (2019). Batı’nın bir ötekisi olarak İslam ve Müslümanlar: Batı Avrupa medyasında İslamofobinin temsili. Journal of Media and Religion Studies, 2(2), 215-235. https://dergipark.org.tr/tr/pub/mediad/issue/51460/641997
• Yetkin, Ç. (2003). İktidara karşı Türk devrim ve direnişleri: Başlangıçtan Atatürk’e. Otopsi Yayınları.
• Yıldırım, A., & Balkanoğlu, D. (2023). Türkiye’de dijital okuryazarlık: Ekonomik, güvenlik ve dezenformatif hususlara ilişkin perspektifler [Araştırma]. Ekonomi ve Dış Politika Araştırmalar Merkezi. https://edam.org.tr/wp-content/uploads/2023/03/Dijital-Okur-Yazarlik.-TR.pdf
• Young, D. G., Jamieson, K. H., Poulsen, S., & Goldring, A. (2018). Fact-checking effectiveness as a function of format and tone: Evaluating FactCheck.org and FlackCheck.org. Journalism & Mass Communication Quarterly, 95(1), 49-75. https://doi.org/10.1177/1077699017710453
• Yüksel, E. (2012). Din fenomeni. Journal of Istanbul University Faculty of Theology, 1. https://dergipark.org.tr/en/pub/iuilah/issue/965/10886