Ebu'l-Hasan el-Mâverdî'ye Göre Kıyasın Tanımı ve Türleri

Yıl 2021, , 333 - 356, 31.12.2021

Kazim Yusufoğlu

https://doi.org/10.51605/mesned.1014595

Öz

Şâfiî fakih Ebu’l-Hasan el-Mâverdî, Türkiye’de daha çok devlet teorisi, siyaset ve ahlak alanındaki çalışmalarıyla ön plana çıksa da ortaya koyduğu eserlerle Şâfiî fıkıh geleneği içerisinde füru-i fıkıh alanında da otorite kabul edilmektedir. Bununla birlikte fıkıh usulü ilminin konularını da incelmeye tabi tutmuştur. Bu konuda müstakil herhangi bir eser kaleme almamıştır. Ancak füru-i fıkha dair te-lif ettiği el-Hâvi’l-Kebir adındaki eserinin edebu’l-kâdî ana bölümünde kâdı’nın hüküm verirken isti-şarede bulunması gereken kişinin içtihat ehlinden olması gerektiğini ifade etmiştir. Bu bağlamda yüz küsur sayfadan fazla fıkıh usulü ilminin temel konularını ana hatlarıyla ele almıştır. Burada kendinden önceki tartışmaları da dikkate alarak fıkıh usulü konularını ele almış ve orijinal bazı tes-pit ve değerlendirmelerde bulunmuştur. Mâverdî, Özgün tespitlerde bulunduğu konulardan birisi de kıyastır. Kıyas, müstakil bir delil olarak kabul edilmesi ile müçtehidin faaliyeti olarak kabul edil-mesi tartışmasına bağlı olarak iki farklı şekilde tanımlanmıştır. Kıyası müstakil bir delil olarak kabul eden usûlcüler onu; “asl ile fer’in, aslın hükmünden çıkartılan (istinbât) illette istivâ’/müsâvî (eşit) olmalarıdır” şeklinde anlayışlarına uygun lafızlar kullanarak tanımlarken, müçtehidin faaliyeti ola-rak gören usûlcüler ise, “fer’i, aralarındaki ortak vasıf sebebiyle aslın hükmünde asla hamlet-mek/ispat etmek/ilhak etmek/tadiye etmek/tesviye etmek/reddetmektir.” biçiminde düşüncelerine uygun kelimeler kullanarak tanımlamışlardır. İkinci tanım hicri yedinci asra kadar usûlcüler tara-fından savulurken birinci tanım Âmidî ile birlikte savunulmaya başlanılmıştır. Mâverdî kıyası; “ara-larındaki ortak illet sebebiyle hükümde fer’i asla ilhâk (ilave) etmektir.” şeklinde tanımlayarak onu müçtehidin faaliyeti olarak gördüğünü ortaya koymuştur. Mâverdî, kıyasın hükme delaletinin kuv-vet derecesini dikkate alarak taksimata tabi tutmuştur. Kıyası güçlüden zayıfa doğru türlere ayıran Mâverdî, toplam on iki kısım tespit etmiştir. O, kıyası ilk önce mana kıyası ve şebeh kıyası şeklinde iki ana kısma ayırmıştır. Mâverdî, mana kıyasının iki şekilde tanımlanabileceğini ifade etmektedir. Bunlardan ilki “fer’in, hükmünü aslın manasından (illet) alması”; ikincisi ise “fer’in, yalnızca bir as-lının bulunması ve hükmünü onun manasından almasıdır”. Mana kıyasını celî ve hafî şeklinde iki alt kısma ayıran Mâverdî, celî kıyası “fer’deki illetin asıldaki illetten daha fazla (güçlü) olduğu kıyas” şeklinde tanımlamış ve üç gruba ayırarak incelemeye tabi tutmuştur. Celî kıyasın her üç türüne da-yanılarak icmâın oluşabileceğini, bunlarla umumî lafızların tahsis edilebileceğini ifade eden Mâverdî, bunlardan bir kısmı ile hükmün nehs edilebileceğini ileri sürmüştür. Hâfî kıyası “manası (illeti) gizli olup istidlâl yoluyla ancak bilinebilen ve fer’deki manası asıldaki manasına eşit olan kı-yas” biçiminde tanımlayan Mâverdî, bunu celî kıyas gibi üç alt kısma ayırmıştır. Hafî kıyasın türleri sağlamlık bakımından eşit sevide olmadığı için bunlardan bir kısmı ile icmâ gerçekleştirilir, hâkimin verdiği hüküm bozulabilir ve bunlarla umumi lafızlar tahsis edilebilirken bazıları ile böyle bir işlem yapılamamaktadır. Şebeh kıyasının; birisi “fer’in, hükmünü asla benzemesinden aldığı kıyas”; diğeri “fer’in benzetilebileceği birden çok aslın bulunduğu, bunlardan benzerliğin en güçlü olduğu asla benzetildiği kıyas” biçiminde iki farklı şekilde tanımlanabileceğini ileri süren Mâverdî, bunun tahkik kıyası ve takrîb kıyası şeklinde iki alt kısma ayrıldığını ifade etmiştir. Tahkik kıyasını “benzerliğin, hükümlerinde (asl ile fer’) olması” şeklinde tanımladıktan sonra bunu da üç kısma ayırarak ince-lemeye tabi tutmuştur. Mâverdî, takrîb kıyasını “benzerliğin (aslın) niteliklerinde meydana geldiği kıyas” olarak tanımlamış ve bir önceki kıyas türü gibi bunu da üç kısma ayırmıştır. Bunun sonu-cunda altısı mana kıyası altı tane de şebeh kıyası olmak üzere toplam on iki kıyas türü ortaya çık-mıştır. Mâverdî, yalnızca teori düzeyinde değil hem teori hem de somut örneklerle kıyasın tüm kı-sımlarını açıklamaya çalışmıştır. Anlaşılması zor olduğuna kani olduğu meselelerde şer’î örneklerle yetinmemiş hem akli hem de şer’î örneklerle konuyu izah etmeye çalışmıştır. Mâverdî, farklı yakla-şımların söz konusu olduğu yerlerde bunları ele almaktan uzak durmamıştır. O, incelemeye tabi tuttuğu konuları temellendirmekle yetinmemiş bir kısım itirazları da ele alarak cevaplamaya çalış-mıştır. Bu bağlamda özellikle Hanefiler tarafından İmam Şâfiî’ye yapılan itirazları değerlendirerek cevaplamaya çalışmıştır. Mâverdî’nin kıyasın taksimatı konusundaki görüşü diğer usûlcülerin gö-rüşlerinden farklılık arz etmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Mâverdî,, Kıyas,, Mana kıyası, Celî Kıyas, Hafî kyas

Kaynakça

• Abdulvahhab İbrahim Ebû Süleyman. el-Fikru’l-Usûlî-Dirâse Tahliliyye Nakdiy-ye. Cidde: Daru’ş-Şurûk, 1983.
• Akay, İhsan. Şâfiî Usûl Geleneğinde İmâm Şâfiî’ye Muhalif Görüşler. İstanbul: Ensar, 2018.
• Âmidî, Seyfeddîn. el-İhkam fî Usûli’l-Ahkâm. Thk. Abdullah b. Ali eş-Şehrânî - Ömer b. Ali es-Selâmî - Osman b. Ahmed el-Asîrî - Ahmed b. Mus’il el-Gâmidî - ve Muhammed b. Mut’ab Âlkerûm el-Kahtânî. 5 Cilt. Riyâd: Daru’l-Fadîle, 2016.
• Basrî, Ebû’l-Hüseyn Muhammed b. Ali el-. Kitabu’l-Mu’temed fî Usûli’l-Fıkh. Thk. Muhammed Hamidullah. 2 Cilt. Dımeşk: el-Me’hedu’l-İlmiyyi’l-Fransî li’d-Dirâsâti’l-Arabî, 1964.
• Birsin, Mehmet. “Ebu’l-Hasan el-Mâverdî’nin Bilgi Anlayışı”. İnönü Üniversite-si Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi 2/1 (2019): 36-76.
• Cessâs, Ahmed b. Ali er-Râzî. el-Fusûl fi’l-Usûl. Thk. Uceyl Câsim en-Neşemî. 4 Cilt. Kuveyt: Vezâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslamiyye, 1994.
• Cessâs, Ebû Bekir er-Râzî. Şerhu Muhtasari’t-Tahâvî fî’l-Fıkhi’l-Hanefî. Thk. İs-metullah İnayetullah Muhammed (son) - ve Sâid Bektaş. 8 Cilt. Beyrût: Daru’l-Beşairi’l-İslamiyye, 2010.
• Cüveynî, İmâmu’l-Harameyn el-. el-Burhân fî Usûli’l-Fıkh. Thk. Sâlih b. Mu-hammed b. Avîza. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Gazalî, Ebu Hamid Muhâmmed b. Muhammed. el-Mustasfâ min İlmi’l-Usûl thk: Süleyman el-Eşkar. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 2010.
• İbn Hâcib, Cemâleddîn Ebî Ömer Osman. Muhasaru’l-Müntehe’s-Sûli ve’l-Emel fî İlmeyi’l-Usûli ve’l-Cedel. Thk. Nezîr Hamâd. Beyrut: Dâru ibn Hazm, 2006.
• İbn Hümâm, Kemâleddîn Muhammaed b. Abdilvahid. et-Tahrîr fî usûli’l-Fıkh el-Câmii Beyne İstilâhayi’l-Haneyiyyeti ve’ş-Şâfiiyye. Mısır: Matbaatu Mustafa el-Babîel-Halebî, 1351.
• İbn Manzûr. Lisanü’l-Arab. Thk. Abdullah Ali el-Kebir - Muhammed Ahmet Hasbullah - Abdullah Ali el-Kebîr - ve Haşim Muhammed eş-Şâzelî. Kahire: Darul Mearif, t.y.
• İbn Rüşd, Ebu’l-Velîd Muhammed b. Ahmed. Şerhu Bidâyeti’l-Müctehid ve Ni-hâyetü’l-Müktasîd. Thk. Abdullah el-Abâdî. 4 Cilt. Kahire: Dâru’s-Selâm, 1995.
• Îcî, Adududdîn Abdurrahman b. Ahmed. Şerhu’l-Adud alâ Muhtasari Muntehe’l-Vusûl ve’l-Emel fî İlmeyi’l-Usûl ve’l-Cedel. Thk. Ali b. Abdirrahman Bessân el-Cezâirî. 2 Cilt. Beyrût: Dâru ibn Hazm, 2016.
• İsnevî, Cemaleddin Abdurrahman b. Hasan. Nihâyetu’s-Sûl fî Şerhi Minhâci’l-Vusûl İla İlmi’l-Usûl. Thk. Şaban Muhammed İsmail. 2 Cilt. Beyrût: Da-ru ibn Hazm, 1999.
• Leknevî, Abdulali Muhammed b. Nizâmeddîn. Fevâtihu’r-Rahamût bi Şerhi Müsellemi’s-Sübût. Thk. Abdullah Mahmut b. Ömer. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2002.
• Mâverdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habib. Edebu’l-Kâdî. Thk. Muhyî Hilâl es-Serhân. 2 Cilt. Bağdâd: Matbaatu’l-İrşâd, 1971.
• Nemle, Abdülkerim. el-Muhezzeb fî İlmi Usûli’l-Fıkhi’l-Mukâren. 5 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1999. Râzî, Fahreddin Muhammed b. Ömer . Hüseyin. el-Mahsûl fî İlmi-Usûli’l-Fıkh. Thk. Taha Câbir Feyyâz Alvânî. 6 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risale, t.y.
• Serahsi, Şemsü’l-Eimme Muhammed b. Ahmed. Usûlü’s-Serahsî. Thk. Ebû’l-Vefâ el-Afgânî. 2 Cilt. Beyrût: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1993.
• Şâfiî, Muhammed b. İdris eş-. er-Risale. Thk. Ahmed Muhâmmed Şakir. Kahire: Dâru’n-Nubelâ, 2016.
• Şirazî, Ebu İshak İbrahim b. Ali. el-Lum’a fi Usûli’l-Fıkh. Thk. Muhyiddin Dîb mıstu - ve Yusuf Ali Bedivi. Beyrût: Dâru ibn Kesir, 1995.
• Temizkan, Ahmet. İmam Şâfiî’nin Usûl Anlayışında Şer‟î Delillerin Teâruzu ve Çözüm Yolları. Dicla Üniversitesi SBE, 2019.
• Yiğit, Metin. “İmâm Şâfiî’de Arapça Vurgusu ve Lafız-Mana Dengesi”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/2 (2009): 55-86.
• Zemahşeri, Ebu’l-Kasım Mahmud b. ömer. Esasü’l- Belağa. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1998.
• Zerkeşî, Bedruddîn b. Bahâdır. el-Bahru’l-Muhît fî Usûli’l-Fıkıh. Thk. Abdusset-tar Ebû Gudde. 6 Cilt. Kuveyt: Vezaretü’l-Evkaf ve’ş-Şuunü’l-İslamiyye, 1992.