Yunan Felsefesinin Doğuşunda Dinin Etkisi

Yıl 2021, Cilt: 12 Sayı: 2, 305 - 332, 31.12.2021

Bellil Abdelkarim

https://doi.org/10.51605/mesned.1012277

Öz

Bazı yönlerden felsefe, dinin bizatihi kendisinden doğmuştur. Çünkü din, felsefeye farklı mitolojik düşüncelerin çatışması tarafından meydana getirilen fikri tartışmanın kapısını açmıştır. Antik Yunan'da rahiplerden oluşup din hizmeti veren bir kurum yoktu. Dini mitolojiler ve kutsal inançlar tacirler ve göçmenlerin inançları ile karşılaştığında antik Yunan hayal gücünü harekete geçiyordu. Homeros ve Hesiodos'ta görüldüğü üzere tarih kitaplarında Antik Yunan aklının dinle yakın bir ilişki içinde olduğu açıkça belirtilmektedir. Daha sonraları Antik Yunan düşüncesi mitolojik dinin tasallutundan kurtulmuş ve aklın araştırma yapabileceği bir konuma ulaşmıştır. Modern ve çağdaş felsefe tarihinde din ile felsefe birbirine karşıt iki yapı olarak ele alınır. Tam da burada dinin felsefe ile ilişkisi, ilk filozofların dine bakışını dinin ve felsefenin tezleri ile ilgili sorununu tarihsel açıdan ele alan araştırmamızın önemi ortaya çıkmaktadır. Araştırmamızda felsefe, dine karşıt bir zeminde mi duruyor? İlk felsefeciler dinleri yok etmek ilkesinden mi hareket ettiler, yoksa kendi dinlerini savunmak için mi çabalamışlar? gibi sorulara cevap aranacaktır.
Tarih ve insan fıtratı insanoğlunun psikolojik, içgüdüsel ihtiyaçları nedeniyle, yaşadığı her asırda tanrı inancının onda çeşitli şekillerde var olduğunu, olacağını göstermektedir. İnsanoğlu kendisine tapmak, nefsini tanrı edinmek de dahil bu ihtiyacını farklı yollardan gidermiştir.
Bütün medeni kültürlerin başlangıcında toplumun gözünden eşyaların özünü gizleyen kuvvetli bir dini inanç bulunmaktadır. Daha sonra insanlar tanrıları konusunda şüpheye düşer ve bir çeşit bilgi trajedisi yaşarlar. Kötü gidişattan korunmak için geçici bütün zevklere başvururlar. Nitekim toplumlar stoacı olarak doğar ve epikürcü olarak ölürler. Beşikte din, kabir yolculuğunda felsefe onlara eşlik eder. Tüm bunlar putperest, tahrife uğramış ve ilahi gerçekliğini kaybedip dinin mensuplarını dine hizmet etmek için kullanan dinler için geçerlidir. Halbuki din, inançlı bir insanın hizmetçisidir. Onun iyiliğini ve her iki dünyadaki mutluluğunu ister.
Antik Yunan tarihinde Antik Yunan aklının mitolojik ve putperest ilk düşüncelerinin din ile büyük bir ilişki içerisinde olduğu görülmektedir. Öyle ki mitolojik din sosyal, psikolojik ve siyasi bütün yönleriyle Antik dönemde yaşayan Yunanların hayatlarına hakimdi.
Felsefe bazı yönleri itibarıyla dinin kendisinden ortaya çıkmıştır. Antik Yunan’da din hizmeti, örgütlü bir din adamları topluluğu tarafından yürütülmüyordu. Bu da dinin, sabit ve kesin inançlar kisvesi altında ortaya çıkmadığını ortaya koymaktadır. Ayrıca din, hayal gücünü harekete geçiren, zihni geliştiren ve tefekküre davet eden mitler ve efsanelerle doluydu. Bazı araştırmacılar felsefenin unutulmaya yüz tutmuş bir vahiy olduğuna inanırlar. Bununla birlikte felsefe karışık, değişken, farklı ve çoğu zaman çelişkili, çocukça, kınanabilir ve mantıksızdır.
Bazı eski ilahi vahiylerin izleri, yerli halk ve göçmenlerden oluşan Yunan ulusu da dahil olmak üzere birçok ulusun kültürleri arasında dağılmıştı, ancak bunlar efsane ve hayali yorumlarla boyanmış ve batıl kutsallaştırma karakterinin egemenliğindeydi, içlerinde pek çok çelişki ve tuhaflık bir araya geldi. Antik Yunan diğer uluslara açılınca, dinlerle karşılaşma emareleri ortaya çıkınca, benzerlikler ve farklılıklara dikkat edildiğinde bocalamaya başladı. Böylece toplumların inançlarını incelemek ve onları anlamaya veya eleştirmeye çalışmak için zihinsel bir entelektüel hareket başlatıldı.
Örneğin filozof Ksenophanes, Yunan şehirlerini dolaşıyor, dini-felsefi bir reform tarzında şiirler söyleyerek, Yunanlıların putperestliğini eleştiriyor, Homer ve Hesiodos'un şiirlerinde formüle edilen, davranışlarında ve yaşamlarında insanlara benzetilen tanrılarıyla alay ediyordu. Felsefe, genel davranış kuralları önerdiği veya dünya hakkında teoriler sunduğu sürece, dini bir bakış açısına sahip olmalıdır. Din, felsefenin rasyonalitesine ihtiyaç duyar, felsefe de dinin sorunlarını göz ardı edemez.
Buradaki felsefi tezler, medeni açılımla etkileşime giren dini düşüncenin gelişimine ve Antik Yunan’da hızlanan kültürel etkileşime ayak uydurdu. Buna da ekonomik aktivitenin artması ve göçmenlerin Yunan şehirlerine gelmesi ve Yunanlıların komşu medeniyetlerin şehirlerinde dolaşmaları sebep oldu. Aynı zamanda büyük dini çeşitliliği keşfettiler ve inançlarında, ritüellerinde ve kutsallıklarında kendileri gibi olmayanlarla tanıştılar. Bu nedenle din kavramlarını keşfetmek için eleştirel bir dinler okuması oluşmaya başladı.
Dinin felsefi bir yaklaşımla eleştirisinin bu aşaması, modern ve çağdaş felsefelerde dinin felsefe ile çatışmasını tasvir eden ortak bir önermeyi ortaya koymuş oldu. Araştırmamız dinin felsefenin ortaya çıkışıyla ilişkisini ve ilk din filozoflarının görüşlerini inceleyerek, tarihsel olarak dini ve felsefi söylem arasında var olan sorunsalın derinliklerini keşfetmedeki önemini ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Felsefe, Din, Efsane, Fikri çatışma, Yunan

The İmpact Of Religion On The Genesis Of Greek Philosophy

Öz

Anahtar Kelimeler

Philosophy, Religion, Greece, Intellectual conflict, Legend

العامل الديني في نشأة الفلسفة اليونانية

Öz

نشأت الفلسفة في بعض وجوهها من الدين نفسه، لأنه فتح لها باب الصراع الفكري الذي ولدته تصادم الأطاريح الدينية الأسطورية المختلفة، ولم تقم على خدمة الدين في اليونان "هيئة منظمة" من رجال الكهنوت. وقد كانت أسطورية الروايات الدينية والعقائد المقدسة تستفز الخيال اليوناني، وتثير عقله المخيال أمام عقائد التجار والمهاجرين. وواضح مما ورد في كتب التاريخ أن حياة اليونان العقلية كانت مرتبطة جدا بالدين، كما وجد مع هوميروس وهزيود، ويمكن القول إن تاريخ الفكر اليوناني بعدها تحرر من ربقة الدين الأسطوري، وظهرت عقيدة يمكن للعقل البحث فيها. وقد شاع في الفلسفات الحديثة والمعاصرة نقل صورة تصادم الدين مع الفلسفة لدرجة الصراع؛ وهنا تكمن أهمية بحثنا في سبر أغوار الإشكالية القائمة بين الطرح الديني والفلسفي؛ تاريخيا، ببحث علاقة الدين بنشأة الفلسفة؛ ونظرة الفلاسفة الأوائل للدين. إشكالية البحث هنا: هل قامت الفلسفة على أرضية مناقضة للدين؟ وهل انطلق الفلاسفة الأوائل من نموذج معرفي لتقويض الأديان أم للدفاع عن أديانهم؟
الدليل التاريخي والفطري قائم بأن لم يخلُ عصر إنسان من اتخاذ آلهة، بشتى أنواع المعبودات، لحاجته النفسية الفطرية والغريزية، المطلوب إشباعها وتلبية رغباتها، ولو في أبسط صورها بأن يعبد هواه؛ ويتخذه إلهاً؛ هو في ذاته.
وفي بداية الثقافات الحضارية كلها؛ ترى عقيدة دينية قوية تخفي عن أعين القوم كنه الأشياء.. وأخيراً يبدأ الناس يرتابون في آلهتهم، ويندبون مأساة المعرفة، ويلجؤون إلى كل لذة عاجلة زائلة يعتصمون بها من سوء مصيرهم. فالأمم تولد رواقية وتموت أبيقورية. فيقوم الدين إلى جانب مهدها، وتصطحبها الفلسفة إلى قبرها. هذا بحكم الأديان الوثنية والمحرفة التي تفقد مصداقيتها الإلهية، وتسعى لتسخير العبد لخدمة الدين، في حين أن الدين خادم للإنسان المؤمن، ويطلب مصلحته وسعادته الدنيوية والأخروية.
وقد ورد في تاريخ اليونان أن عقلية الإغريق مرتبطة بالدين لدرجة بعيدة في تصوراتهم الأولية الوثنية الأسطورية، حيث سيطرت الأسطورة الدينية على جوانب حياتهم المجتمعية والنفسية والسياسية.
فحينما " نشأت الفلسفة؛ في بعض وجوهها؛ من الدين نفسه. ولم تقم على خدمة الدين في اليونان هيئة منظمة من رجال الكهنوت، مما ترتب عليه؛ أن الدين لم يظهر في ثوب من العقائد الثابتة الواجبة.. وكان الدين إلى جانب ذلك حافلا بالأساطير والخرافات التي تثير الخيال، وتهذب العقل، وتدعو إلى التأمل.. ويعتقد بعض الباحثين أنها.. وحي أسدل عليه ستار النسيان، غير أنها مختلطة متقلبة متباينة، وفي أغلب الأحيان متناقضة، صبيانية، منكرة، وغير معقولة...".
فآثار بعض الرسالات القديمة تناثرت بين ثقافات الأمم، ومنها الأمة الإغريقية من سكان أصليين ومهاجرين، لكن صبغتها الأسطورة والتفاسير الخيالية، وغلب عليها طابع التقديس الخرافي، فاجتمعت فيها الكثير من المتناقضات والغرائب. والتي بدأت تتهلهل حينما انفتح اليونان على الأمم الأخرى، وظهرت بوادر مقارنة الأديان، والانتباه لأوجه الشبه والاختلاف، فانطلقت حركة فكرية عقلية للنظر في العقائد الشعبية ومحاولة لتفسيرها أو نقضها.
فكان الفيلسوف إكزانوفنس (Xenophanes)-مثلا- يطوف مدن اليونان ينشد أشعارا دينية وفلسفية المحتوى، بأسلوب إصلاح ديني فلسفي، منتقدا وثنية الإغريق، وسخر من أساطيرهم التي صيغت في شعر هومر وهزيود، عن آلهة تشبه البشر في سلوكياتهم وحياتهم. و" طالما أن الفلسفة تقترح قواعد عامة للسلوك؛ أو تقدم نظريات عن العالم؛ فلا بد أن يكون لها وجهة دينية، فيحتاج الدين لعقلانية الفلسفة، ولا تتجاهل الفلسفة مشكلات الدين".
فالأطاريح الفلسفية هنا كانت مواكبة لتطور النظرة الدينية المتفاعلة مع الانفتاح الحضاري والتفاعل الثقافي المتسارع في اليونان بسبب تزايد النشاط الاقتصادي وإقبال الوافدين للمدن اليونانية وتجوال اليونانيين في مدائن الحضارات المجاورة، فاكتشفوا التنوع الديني الكبير وقابلوا المخالف لهم في المعتقدات والطقوس والمقدسات، لأجل هذا تكونت القراءة النقدية للأديان لسبر مفاهيم الدين.
هذه المرحلة من نقد الدين بمنهج فلسفي نقلت طرحا شاع في الفلسفات الحديثة والمعاصرة عن تصوير تصادم الدين مع الفلسفة لدرجة الصراع؛ وهنا تكمن أهمية بحثنا في سبر أغوار الإشكالية القائمة بين الطرح الديني والفلسفي؛ تاريخيا، ببحث علاقة الدين بنشأة الفلسفة؛ ونظرة الفلاسفة الأوائل للدين.
إشكالية البحث هنا:
• هل قامت الفلسفة على أرضية مناقضة للدين؟
• هل انطلق الفلاسفة الأوائل من نموذج معرفي لتقويض الأديان؟
• ماهية الفروق الجوهرية الدافعة للصدام بين الدين والفلسفة؟
الهدف من تعميق بحث الإشكالية هو إثبات الفرضية التاريخية التي تنص على تدين الفلاسفة، وأن الطرح الإلحادي لاحق للعصور الأُوَل، وهو صورة لطرح ديني أصلا.

Anahtar Kelimeler

الفلسفة, الدين, اليونان, الأسطورة, الصراع الفكري

Teşekkür

شكرا

Kaynakça

• Acîl, Recâ Kâzım, Mecelletü adâb zîkâr, "ed-Diyâne fî bilâdi'l-Yunân" 2/5 2012, s. 69-78.
• Ahmed b. Fâris, Ebü'l-Hüseyin b. Zekeriyya, Mu'cmü mekâyisi'l-luga, Thk. Abdüsselam Harun, Darü'l-fikir, Beyrut, 1979.
• Alecier، Frénand. Ma'ne'l-felsefe, Trc. Hafiz el-Cemâli. Kahire, İttihâdü'l-kitâbi'l-Arab, 1999.
• Atîtû, Harbî Abbâs, Melâmihu'l-fikri'l-felsefî inde'l-Yunân, Dârü'l-meârif, İskenderiye, 1992.
• Barbara, Fuâd Corcî, el-Ustûretü'l-Yunâniyye, Menşurâtü'l-heyeti'l-âmme es-Suriyye, 2. Baskı, 2014.
• Bir grup Sovyet profesör, Mucezü târihi'l-felsefe, Trc. Tevfik Selûm, Dârü'l-Fârâbî, Beyrut, 1989.
• Bora, SM, et-Tecrübetü'l-Yunâniyye, Trc. Ahmed Selâme, el-Heyetü'l-Mısriyye, Kahire, 1989.
• Cartwright، Mark. "Ancient Greek Religion". World History Encyclopedia، 13. 2018. https://www.ancient.eu/Greek_Religion/
• Cebel, Muahmmed Hasan, el-Mu'cemü'l-iştikâkî el-muassal li-elfâzi'l-Kur'ani'l-kerîm, Mektebetü'l-âdâb, Kahire, 2010.
• Ducasse، Pierre, el-Felsefâtü'l-kubrâ, Menşurârtü uveydât, 3. Baskı, Beyrut, 1983.
• Dünya Süleyman, et-Tefkîrü'l-felsefî el-İslâmî, Mektebetü Hâncî, Kahire, 1967.
• Durant، William James Kıssatü'l-hadâra, Trc. Zeki Necid vd. Dârü'l-cîl, Beyrut, 1988.
• Eburyân, Muhammed Ali, Târîhü'l-fikri'l-felsefî min Tâlîs ilâ Eflâtûn, Dârü'l-câmiâti'l-Mısriyye, Kahire, 1973.
• el-Cürcânî, Ali b. Muhammed, et-Ta'rifât, Thk. İbrahim el-Ebyârî, Dârü'lkitâbi'l-Arabî, Beyrut, 1405.
• el-Geylânî, Şemsüddin, Mine'l-avdi'l-ebedî ila'l-va'yi't-târîhî, Dârü'l-künûzi'l-edebî, Beyrût, 1998.
• el-Kefevî, Ebü'l-Bakâ Eyüb b. Musa el-Huseynî, el-Külliyât, Thk. Adnan Dervîş - Muhammed el-Mısrî, Müessetü'r-risâle, Beyrut, 1998.
• Émile Boutroux, el-İlm ve'd-dîn fi'l-felsefeti'l-muâsire, Trc. Ahmed Fuâd el-Ehvânî, el-Heyetü'l-Mısriyye, Kahire, 1973.
• en-Neşşâr, Ali Sâmî, Neşetü'l-fikri'l-felsefî fi'l-İslâm, Dârü'l-meârif, 8. Baskı, Kahire, 1977.
• en-Neşşâr, Mustafa, Mecelletü'l-istiğrâb, "Mefhûmu'd-dîn ve tasnîfü'l-edyân et-tahlîlü'l-ilmî ve'r-rü'ya'l-felsefî" el-Merkezü'l-İslâmî, (23 أكتوبر، 2018)، 154–176. https://istighrab.iicss.iq/?id=82&sid=299
• er-Rezzâk, Mustafa Abd, Temhidün li-tarîhi'l-felsefeti'l-İslâmî, Lecnetü't-telîf, Kahire, 1962.
• ez-Zeccâc, İbrahim b. es-Serî Ebû İshâk, Maâni'l-Kur'an ve i'râbuh, Âlemü'l-kütüb, Beyrut, 1988.
• Farâbî, Muhammed b. Muhammed b. Tarhan, Tahsîlü's-saade, Thk. Cafer Âl YâsinDârü'l-menâhil, Beyrut, 1401.
• Farenton، Bünyamin, el-Âlemü'l-iğrikî, Trc. Ahmed Şükri, Dârü'n-nahda, Kahire, 1948.
• Gazâlî, Ebû Hâmid, Muhammed b. Muhammed et-Tûsî, el-Munkiz mine'd-delâl vel-mufsih bi'l-ahvâl, Thk. Abdülhalim Mahmud, Dârü'l-kütübi'l-hadise, Kahire, 1979.
• Ghedan، Seyyid Ali, "ed-Dînü'l-Yunânî-Hivârun maa'l-müfekkiri'l-Mısrî Musta Neşşâr" ttps://www.mominoun.com, (Erişim: 01, 03. 2021)
• Ghedan، Seyyid Ali, Felsefetü'd-dîn, el-Atebetü'l-Abbâsiyye, Beyrut, ty.
• Grimal، Pierre, el-Mitolociya'l-Yunân, Trc. Henri Zagib, Menşürât Avîdât, 2. Baskı Beyrut, 1982.
• Hasan Hanefî, el-fikrü'd-dînî fi'l-asri'l-Yunânî, Ma'hedü'l-maârifi'l-hikemiyye, http://maarefhekmiya.org/4124/2021. (Erişim: 23, 02. 2021)
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Saîd el-Endelüsî, el-Fasl fi'l-milel ve'n-nihal, Mektebetü hancî, Kahire, ty.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mukarrem b. Ali Ebü'l-Fadl el-Ensârî, Lisânü'l-Arab, 3. Baskı, Beyrut, 1414.
• İbn Teymiyy, Takiyüddin Ebü'l-Abbas Ahmed el-Harrânî، er-Reddü ale'l-mantıkiyyîn; Nasîhatü ehli'l-îmân fi'r-reddi ale mantiki'l-Yunân, Thk. Abdüssamed Şerefüddin el-Ketbî, Müessetü'r-reyyân, Beyrut، 2005.
• Kerem, Yusuf Botrus, Târîhü'l-felsefeti'l-hadîse, Mektebetü dirâsâti'l-felsefiyye. 5. Baskı, Kahire, 1959.
• Kerûmî, Ahmed, Târîhü'l-ilm, http://univ.ency-education.com/uploads/1/3/1/0/13102001/ens-scex-1an_lessons-his_sci2.doc
• Kolor, Hans Sânid, Madhal ilâ felsefeti'd-dîn, Trc. Fethî el-miskînî, Muminûn bilâ hudûd, Rabat, 2017.
• Ömer Ahmed Muhtar Abdülhamid, Mucemü'l-lugati'l-Arabiyyeti'l-muâsira, Alemü'l-kütüb, 2008.
• Rizâî, Muhammed. Medhel ilâ ilmi felsefeti'd-dîn, 2015, http://nosos.net/%d9%85%d8%af%d8%ae%d9%84-%d8%a5%d9%84%d9%89-%d8%b9%d9%84%d9%85-%d9%81%d9%84%d8%b3%d9%81%d8%a9-%d8%a7%d9%84%d8%af%d9%8a%d9%86/
• Royce, Jozaya, el-Cânibü'd-dinî li'l-felsefe, Trc. Ahmad el-Ensârî, el-Meclisü'l-âlî li's-sekâfe, İskenderiye, 2001.
• Saâde, Rizâ, Müşkiletü's-sirâ' beyne'l-felsefe ve'd-dîn mine'l-Gazâlî ve İbn Rüşd ile't-Tûsî ve'l-hâcezâde, Dârü'l-fikr, Beyrut, 1990.
• Salîbâ, Cemil,el-Mu'cemü'l-felsefî, Dârü'l-kitâb, Beyrut, 1978.
• Suyûtî, Ebü'l-Fadl Abdurrahman Celalüddin, Mu'cemü mekâlidi'l-ulûm fi'l-hudûd ve'r-rusûm, Thk. Muhammed İbrahim Abâde, Kahire, 2004.
• Taylor, C.C.W - Lee، Mi-Kyoung Lee. "The Sophists". Stanford Encyclopedia of Philosophy, 18. 08. 2020. https://plato.stanford.edu/entries/sophists/#Religion
• Uryâ Muhammed, ed-Dîn fi rihâbi'l-felsefe, https://ribatalkoutoub.com/?p=1995.
• Vernant, Jean Pierre. Mythe et société en Grèce ancienne. Paris: Seuil, 1990.
• Zakzûk, Mahmud Hamdî, ed-Dîn ve felsefetü't-tenvîr, Dârü'l-meârif, Kahire, ty.