Mı̇zahın Sınırları: “Gülme”nı̇n Memleketı̇ Olur Mu?

Yıl 2020, Cilt: 16 Sayı: 127, 143 - 155, 21.09.2020

Bayram Baş , Emine Ulu

Öz

21. yüzyılın insanı, güldüğü ve güldürdüğü durumlar zaman içinde değişse de atalarının yaptığı gibi kolektif, bireysel; yerel ve evrensel düzeyde gelişen bir mizah anlayışını devam ettirmektedir. İroni, nükte, alay, hiciv, parodi, grotesk gibi birçok türe böldüğümüz ama genel anlamda mizah olarak adlandırdığımız ve bir “gülme” durumuyla sonuca vardırdığımız bu olgu, mizah kuramcıları tarafından üstünlük, rahatlama ve uyuşmazlık gibi sebeplere dayandırılmaktadır. Hatta bu mizahi durumun yarattığı “gülme” biçimleri eski çağlardan bu yana düşünürler tarafından, aristokratik, halk, alaycı, neşeli, karnavalesk, doğal ve yapay gülüş gibi tarzlarla betimlenmiştir. Sebebi ve sonucu ne olursa olsun zihinsel ve duygusal temelleri evrensel bileşenler olsa da bu temellerin üzerine kurulan mizah, özgünlüğünü, sınırlarını ve değişkenliğini her millet için korumaktadır. Mizahın kahramanı insandır ve temelde sosyal bir olguyu yansıtır. Bu noktada mizah, kültür, bellek, biliş ve dil gibi bağlamların süzgecinden geçirilerek oluşturulduğundan bu değişkenlerin etkilediği durumlar göz önüne alınarak incelenmesi gerekir. Çünkü ülkelerin pazarlama ve reklam stratejilerine, sinema ve televizyon dünya- sına, eğitimine, edebiyat ve diğer yayın hayatına, hatta politikasına, mizah öğesinin bu alanlarda kullanım biçimlerine bu bağlamlar yön vermektedir. Mizahın yaratmak istediği ve muhatabından beklediği etkiye, ancak bu bağlamların gönderme yaptığı kodların keşfi sayesinde ulaşılabilir. İçine bırakıldığımız ve yüzleştirildiğimiz, kültürel ve dilsel bağlamların bize sunduğu ölçüde işleyebildiğimiz kodlar sayesinde çözümleyebildiğimiz mizah, komik olana yakın görünse de arka planında ciddi bir kuramsal yapıyı taşır. Bu çalışmada, “mizah”a ve “gülme”ye dair ayrıntılı bir kuramsal çerçeve amaçlanarak toplumların, kültürlerin mizah anlayışındaki farklılıkların temelleri üzerinde durulmuştur. Bu farklılıklar, kültürel, belleğe dayalı, dilsel ve bilişsel bağlamlar üzerinden aktarılmaya çalışılmış, toplumların mizahi anlayışları ve bunu destekleyen sosyo-kültürel yapılarından örneklerle desteklenmeye çalışılmıştır. Sonuçta, her toplumun mizahı yaratma ihtiyacının sebepleri değişkenlik gösterdiğinden mizahın içeriğinin ve onu oluşturan unsurların öneminin de toplumdan topluma, kültürden kültüre değiştiği görülmüştür. Mizah, sosyal bir olgu olarak her toplumda bulunmasının gerekliliği ve oluşumunun tamamlanması için insan zihninde birtakım bilişsel süreçlere ihtiyaç duyması sebebiyle evrensel, toplumların farklı kültürel ve dilsel kodlara sahip olması ve bundan dolayı aynı mizahı paylaşmamaları sebebiyle de aynı zamanda özgüldür. Tekil bir gülme biçimi söz konusu olduğunda dâhi mizahi durum bir kişiye, duruma veya metne, sözlü veya sözsüz şekilde cevap verme üzerine kurulu iletişimsel bir metafordur ve bireylerin doğal olarak da toplumun beklentisini karşılayarak sosyal yaşamı destekleme işlevi üstlenmiştir. Mizahın işlevinin sadece eğlendirme olduğu yanılgısı mizaha bütüncül bir bakış açısının geliştirilememesinin önündeki en önemli etkenlerden biri olduğu söylenebilir. Ayrıca bu çalışmada mizahın kolektif ve bireysel süreçlerinin birbirini beslediği, mizahı oluşturan bütüncül durumu kavrayabilmek ve anlamlandırabilmek için birbirlerine ihtiyaç duyduğu sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Gülme, Mizah, Kültür, Bellek, Biliş

Kaynakça

• Aktuğlu, Işıl Karpat ve Eğinli, Ayşe. “Temel Küresel Reklâm Stratejilerinin Belirlenmesinde Kültürel Farklılıkların Önemi”. Selçuk İletişim, 6, 3, (2010): 167-183.
• Anday, Melih Cevdet. Gelişen Komedya. İstanbul: Adam Yayınları, 1984.
• Assman, Jan. Kültürel Bellek. Çev. Ayşe Tekin. İstanbul: Ayrıntı Yayınlar, 2018.
• Batur, Enis ve Selçuk Demirel. Bir Balık Bir Başka Balığa Onu Sevdiğini Söyleyebilir mi? İstanbul: Gelengi Yayınları, 2010.
• Baudrillard, Jean. Tüketim Toplumu. Çev. Hazal Deliçaylı- Ferda Keskin. İstanbul: Ayrıntı yayınları, 2012.
• Bayraktar, Zülfikar. “Mizah teorileri ve Mizah Teorilerine Göre Nasreddin Hoca Fıkralarının Tahlili”. Yayınlanmamış Doktora Tezi, İzmir: Ege Üniversitesi, 2010.
• Bergson, Henri. Gülme. Çev. Devrim Çetinkasap. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2014.
• Billig, Micheal. Laughter and Ridicule: Towards a Social Critique of Humour. London: Sage Publications, 2005.
• Cebeci, Oğuz. Komik Edebi Türler: Parodi, Satir ve İroni. İstanbul: İthaki Yayınları, 2008.
• Çamurdan, Esen. Gülmenin Oyunsu Özgürlüğü. İstanbul: Mitos-Boyut Yayınları, 2010.
• Eagleton, Terry. Kültür Yorumları. Çev. Özge Çelik. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2011.
• Eagleton, Terry. Mizah. Çev. Melih Pekdemir. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2019.
• Fenoglio, Irène ve François Georgeon. Doğu’da Mizah. Çev. Ali Berktay, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2007.
• Gökberk, Macit. Değişen Dünya Değişen Dil. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2011.
• Gültekin, Tuba ve Buse Peker. "Sanatta Toplumsal Eleştiri Sürecinde İroni Kavramı, Dil ve Söylem Analizi". İdil, 19, (2016): 149-168.
• Hofstede, Geert. “Dimensionalizing Cultures: The Hofstede Model in Context”. Online Readings in Psychology and Culture, (2011): 2 (1).
• Kierkegaard, Søren. İroni Kavramı. Çev. Sıla Okur. Ankara: İmge Yayınevi, 2009.
• Martin, A. Rod. The Psychology of Humor: An Integrative Approach. Burlington, MA: Elsevier Academic Press, 2007.
• Monreall, John. Gülmeyi Ciddiye Almak. Çev. Kubilay Aysever ve Şenay Soyer. İstanbul: İris Yayınları, 1997.
• Moris, Michael. Views From Inside and Outside: Integrating Emic And Etic Insıghts About Culture And Justice Judgment. Academy ol Management Review, 24/4 (1999): 1781-796
• Nesin, Aziz. Cumhuriyet Dönemi Türk Mizahı. İstanbul: Akbaba Yayınları, 1973.
• Öğüt Eker, Gülin. İnsan Kültür Mizah: Eğlence Endüstrisinde Tüketim Nesnesi Olarak Mizah. Ankara: Grafiker Yayınları, 2014.
• Özünlü, Ünsal. Gülmecenin Dilleri. Ankara: Doruk Yayınları, 1999.
• Parvulescu, Anca. Gülme. Çev. Mustafa Doğan. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, 2017.
• Pauolos, J. Allen. Matematik ve Mizah. Ankara: Sarmal Yayınları, 1996.
• Ross, Alison. The Language of Humour. London and New York: Routledge, 1998.
• Ruch, Willibald. “Pschology of Humour”. The primer of humor research. Berlin: Mouton de Gruyter, (2008): 17-100.
• Sapir, Edward. Language: An Introduction to the Study of Speech. New York: Harcourt Brace, 1921.
• Sanders, Barry. Kahkahanın Zaferi. Çev. Kemal Atakay, İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2001.
• Schacter, Daniel. Belleğin İzinde: Beyin, Zihin ve Geçmiş. Çev. Eda Özgül. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2010.
• Usta, Çiğdem. Mizah Dilinin Gizemi. Ankara: Akçağ Yayınları, 2009.
• Whorf, Benjamin Lee. Language, Thought and Reality. The Technology Press of Massachusetts Institute of Technology, 1956.