İbn Nedim ve el-Fihrist Adlı Eserinin Mezhepler Tarihi Açısından Değerlendirilmesi

Yıl 2021, Sayı: 13, 321 - 347, 31.12.2021

Muhammet Raşit Batur

Öz

İbn Nedim IV/X. Asırda Bağdat’ta yaşamış bir âlimdir. O, el-Fihrist adlı eseriyle şöhret bulmuştur. İbn Nedim, bu eserinde yaşadığı döneme kadar ulaşan çeşitli ilim ve sanat dalları, dinler, mezhepler ve kitaplar hakkında bilgiler aktarmıştır. On bölümden oluşan eserin beşinci bölümünde İslam Mezheplerini ele almıştır. Onun verdiği bu bilgiler Mezhepler Tarihi açısından bir değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Mezhepler Tarihi alanında yazılan eserlerde mezhep isimlendirmesi, mezheplere yaklaşım, 73 fırka hadisinin mezheplere yaklaşımda etkisi, mezheplerin tasnifi gibi pek çok konuda çeşitli problemler ortaya çıkmıştır. Araştırma sonucunda İbn Nedim’in Mezhepler Tarihi yazıcılığında etkili olan 73 fırka hadisini nazar-ı dikkate almadığı gözlenmiştir. O, Ehl-i hakk, Ehl-i batıl, Ehl-i bidat şeklinde kategorik ayrımlara gitmeyip mezheplere yaklaşımında olumlu bir dil kullanmış ve böylece klasik kaynakların çoğunda var olan hataya düşmemiştir. Verdiği bilgiler ve mezheplere yaklaşımı göz önünde bulundurulduğunda İbn Nedim’in Mutezile’nin ve İmamiye’nin etkisinde olduğu ve bu mezheplere yakın durduğu anlaşılmaktadır. Bu etkinin izlerini onun mezhepleri tasnif sisteminde ve mezheplere yaklaşımında görmek mümkündür.

Anahtar Kelimeler

İbn Nedim, el-Fihrist, Mezhepler Tarihi, mezhep tasnifi, 73 fırka hadisi.

Kaynakça

• Ahmed b. Yahya b. el-Murteza, Tabakâtu’l-Mu’tezile, Beyrut, 1380/1961.
• Aydınlı, Osman, “Mutezile Ekolü Teşekkülü, İlkeleri ve İslam Düşüncesine Katkıları”, Marife, yıl, 3, sayı 3, kış 2003, ss. 27-54.
• ____________, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e İslam Mezhepleri Tarihi Yazıcılığı, Ankara: Hititkitap Yayınevi, 2008.
• Avcu, Ali, “İsmailiyye Ekolünün Mezhepler Tarihi Kaynakları”, Mezheplere göre Klasik Kaynaklar ve Özellikleri, Ed. Halil İbrahim Bulut, İstanbul: Ensar Yayınları, 2018.
• Bağdadî, Abdulkahir, el-Fark beyne’l-Fırak, Kahire: Mektebetü İbn Sina, 1409/1988.
• ____________, Usûlü’d-Dîn, Beyrut: 1981.
• Bulut, Halil İbrahim, İslam Mezhepleri Tarihi, Ankara: DİB Yayınları, 2016.
• Çetin, Maksut, İslam Mezhepleri Tarihi, Ankara: İlahiyat yayınları, 2020.
• Çetin, Maksut vd. “el-Fark Beyne’l-Fırak Adlı Kitabın Mukaddimesinin İlave Dipnotlarla Tercümesi”, EKEV AKADEMİ DERGİSİ, Yıl: 19 Sayı: 64 (Güz 2015), ss. 369-377.
• Eş’arî, Makâlâtu’l-İslâmiyyîn ve’h-tilaâfu’l-musallîn, Thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid, Kahire: Mektebü’n-Nahdati’l-Mısriyye, 1369/1950.
• Fettah, İrfan Abdulhamit, “Cebriyye”, TDV İslam Ansiklopedisi, VII, İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• ____________, İslam’da İtikadi Mezhepler ve Akaid Esasları, İstanbul: Marifet Yayınları, 1994.
• Fığlalı, Ethem Ruhi, İmamiyye Şiası, İstanbul, 1984.
• ____________, “Önsöz”, Mezhepler Arasındaki Farklar, Ankara: TDV Yayınları, 1991.
• ____________, “İsnaaşeriyye”, TDV İslam Ansiklopedisi, XXXIII, İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Gömbeyaz, Kadir, “73 Fırka Hadisinin Mezhepler Tarihi Kaynaklarında Fırkaların Tasnifine Etkisi”, Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 14, Sayı: 2, 2005, ss. 147-160.
• Güner, Ahmet, “Muizzuddevle”, TDV İslam Ansiklopedisi, XXXI, İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• ____________, “Nasr b. Ahmed”, TDV İslam Ansiklopedisi, XXXII, İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Huseynî, Muhammed Yunus, “Arap Düşünce Tarihinin Ölümsüz Eseri: İbnu’n- Nedîm’in el-Fihrist’i”, Çev: Eyyüp Tanrıverdi, Nüsha: Şarkiyat Araştırmaları Dergisi, 2006, cilt: VI, sayı: 23, ss. 39-48
• Nevbahtî, Hasan b. Musa, Fıraku’ş-Şîa, Beyrut: Menşuratu’r-Rıza, 1433/2012.
• Onat, Hasan, Emeviler Devri Şiî Hareketleri ve Günümüz Şiîliği, Ankara: TDV Yayınları, 1993.
• Öz, Musatafa, “Deysaniyye”, TDV İslam Ansiklopedisi, IX, İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• _____________, “Hasan el-Alevi”, TDV İslam Ansiklopedisi, XVI, İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• ____________, “İsmailiyye Mezhebi”, Tarihte ve Günümüzde Şiîlik Sempozyumu, İstanbul: İSAV Yayınları, 1993.
• ____________, “Ubeydullah el-Mehdi”, TDV İslam Ansiklopedisi, XXXXII, İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• ____________, “Muhammed b. Abdullah el-Mehdi” TDV İslam Ansiklopedisi, XXX, İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Öz Mustafa - eş-Şek’a, Musatafa Muhammed, “İsmailiyye”, TDV İslam Ansiklopedisi, XXIII, İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Özdirek, Recep - Çavuşoğlu,Ali Hakan, “Süfyanes-Sevri”, TDV İslam Ansiklopedisi, XXXVIII, İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Razî, Ebu Hatim, Kitâbu’z-Zîne, c. III, Thk. Abdullah Sellum es-Samirâî, San’a: Merkezi’d-Dirâsât ve’l-Buhûsi’l-Yemeni, 1994.
• Razî, Fahreddin, İ’tikâdâtu Fıraki’l-Müslimîn ve’l-Müşrikîn, Kahire: Mektebetu Nahdati’l-Mısriyye, 1356/1938.
• Sarıkaya, Mehmet Saffet, İslam Düşünce Tarihinde Mezhepler, İstanbul: Rağbet Yayınları, 2009.
• Seyyid, Eyman Fuad, “Muhammed b. Tavit et-Tanci ve İbn Nedim 'in Kitabu'l-Fihrist'ini Tahkiki Projesi”, Uluslararası Prof. Muhammed b. Tavit et-Tanci Sempozyumu, Haz. Sönmez Kutlu, Ankara: TDV Yayınları, 2015, ss. 235-245.
• Şehristanî, el-Milel ve’n-Nihal, Beyrut: Daru’l-Ma’rife, 1414/1993.
• Tan, Muzaffer, İsmailiyyenin Teşekkül Süreci, A.Ü, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Ankara, 2005.
• Türker, Ömer, “Mukatil b. Süleyman”, TDV İslam Ansiklopedisi, XXXI, İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Uludağ, Süleyman, “Hallac-ı Mansur”, TDV İslam Ansiklopedisi, XV, İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Üzüm, İlyas, “Kaderiyye”, TDV İsalm Ansiklopedisi, XXIV, İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Watt, W. Montgomery, İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri, İstanbul: Birleşik Yayınları, 1998.
• ____________, “İslam Kelamında Mezheplerin Önemi”, Çev. İbrahim Hakkı İnal, Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2002, sayı: III, ss. 115-123.
• Yavuz, Yusuf Şevki, “Ehl-i İsbat” TDV İslam Ansiklopedisi, X, İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• ____________, “Ebu Hatim er-Razi”, TDV İslam Ansiklopedisi, X, İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Yurdagür, Metin, “Haşviyye”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XVI, İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Yüksel, Emrullah, “Hafs el-Ferd”, TDV İslam Ansiklopedisi, XV, İstanbul: Yayınları, 1997.