A Theological Debate in the Context of Abu Hanīfa's al-Fiqhu al-Akbar: The Unity of God in terms of Number

Yıl 2025, Sayı: 20, 25 - 48, 30.06.2025

Vezir Harman

https://doi.org/10.47502/mizan.1621734

Öz

The science of kalām is an active and open to development scientific discipline that tries to create a religious language and culture that will appeal to the world of meaning of every period with the information it has reached based on rational and narrative evidences on the subject of ma’rifat Allah. While the scholars of kalām put forward opposing views in terms of zāhirī expressions, they sometimes fall into a substantive and often a literal disagreement. In this context, this study analyses Abū Hanīfah's statement in al-Fiqh al-Akbar about the wahdaniyyah of Allah on the subject of ma’rifat Allah the statement that Allah is wahid, but not in terms of number is evaluated by the theological scholars and commentators and their interpretations and views on the subject are criticised. In some commentaries, with the statement attributed to Imam al-Ash'arī as ‘Allah is one in terms of number’, a serious disagreement arises in appearance. This study analyses how the issue is evaluated in theological books, commentaries and three treatises written on this subject in the Ottoman period. At the end of the research, it was understood that those who prove and deny that Allah is wahid in terms of number are in a literal disagreement and do not anathematize each other. In addition, it has been determined that they have a common opinion that Allah is a cüz’ī ḥaqīqī and that He is not divided into parts.

Anahtar Kelimeler

Kalam , Abu Hanifa , İmam al-Ash'ari , Wahid , Number

Etik Beyan

It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited.

Destekleyen Kurum

no

Proje Numarası

yok

Teşekkür

Elhamdulillahi Rabbil alemin

Ebû Hanîfe’nin El-Fıkhu’l-Ekber Eseri Bağlamında Gelişen Kelâmî Bir Tartışma: Allah'ın Sayı Açısından Birliği Meselesi

Öz

Kelâm ilmi, marifetullah konusunda aklî ve naklî delillere dayanarak ulaştığı bilgilerle her dönemin anlam dünyasına hitap edecek bir din dili ve kültürü oluşturmaya çalışan aktif ve gelişmeye açık ilmî bir disiplindir. Kelâm âlimleri zâhirî ifadeler açısından birbirlerine zıt görüşler ortaya koyarken, bazen aslî, çoğu zaman ise lafzî bir ihtilaf içine düşmektedirler. Bu bağlamda bu çalışmada, Ebû Hanîfe’nin el-Fıkhu’l-Ekber adlı eserinde geçen marifetullah konusunda Allah’ın vahdaniyetine dair “Allah vâhiddir. Fakat sayı açısından değil” ifadesinin, Kelâm âlimleri ve şârihler tarafından nasıl değerlendirildiğinin ve konu etrafında getirilen yorumlarının ve görüşlerinin kritiği yapılmaktadır. Bazı şerhlerde “Allah, sayı açısından birdir” şeklinde İmam Eş‘arî’ye nispet edilen ifade ile birlikte zahirde ciddi bir ihtilaf ortaya çıkmaktadır. Çalışmamızda kelam kitaplarında, şerhlerde ve Osmanlı döneminde bu konuda yazılan üç risalede meselenin nasıl değerlendirildiği ele alınmaktadır. Araştırma sonunda Allah’ın sayı açısından vâhid olduğunu ispat edenlerin ve nefyedenlerin lafzî bir ihtilaf içinde olduğu ve birbirlerini tekfir etmedikleri anlaşılmıştır. Ayrıca Allah’ın cüz’i hakiki olduğu ve kısımlara ayrılmadığı konusunda ortak bir görüş belirttikleri tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm , Ebû Hanîfe , İmam Eş'arî , Vâhid , Sayı

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Destekleyen Kurum

yok

Proje Numarası

yok

Teşekkür

Elhamdulillahi Rabbil alemin

Kaynakça

• Abdulkadir b. Molla Huveyş es-Seyyid Mahmud. Beyani’l-me‘ânî (Muretteb Hasebe Tertibi’n-nuzul). Dımeşk: Matbaatu’t-terakki, 1382/1965.
• Aliyyü’l-Kârî, Ali b. Sultan Muhammed. Minahu’r-ravdi’l-ezher fi şerhi’l-fıkhi’l-ekber. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1419/1998.
• Âmidî, Seyfeddin. Ğâyetü’l-merâm fi ilmi’l-Kelâm. thk. Hasan Mahmud Abdullatif. Kahire: el-Meclisül-A’lâ li’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, trs.
• Babertî, Ebu Abdullah Ekmeleddin Muhammed b. Ahmed. el-İrşâd fî şerhi’l-fıkhi’lekber. Kütahya: Vahit Paşa Kitaplığı Müdürlüğü, nr. 305, vr. 1a, 5a.
• Bağdâdî, Abdulkâhir. Esmâ ve’s-sıfat. thk. Enes Muhammed Adnân. 3 Cilt. Şam: Dâru’ttakvâ, 1442/2020.
• Bahauddin, Muhyiddin Muhammed. el-Kavlu’l-fasl şerhu’l-fıkhi’l-ekber. İstanbul: Hakikat Kitabevi, 2016.
• Birinci, Züleyha. Atâ b. Ali el-Cüzcânî’ye göre Ebû Hanîfe’nin Kelâmî Görüşleri, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed. Ta’rifât. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1403/1983.
• Çağrıcı. Mustafa. “Cüz’i”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/149-150. İstanbul: TDV İslâm Ansiklopedisi, 1993.
• Dağdeviren, Alican - Küçükahmet, Elif. “Muhammed Güzelhisârî Ve Ezhâru’t-Tenzîl İsimli Tefsirinin Rivâyet Açısından Değeri”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/27 (Haziran 2013), 143-166. https://doi.org/10.17335/suifd.10871.
• Dârendevî, Muhammed b. Ömer b. Osman el-Hanefî. Risaletün fi îzahi kavli Ebi Hanife–Vallahu Teâlâ vâhidun lâ min tarîki’l-aded-. Süleymaniye Kütüphanesi, Şeyhzade mehmed Koleksiyonu, nr. 333347, vr. 230b, 231.
• Ebû Hanîfe. “el-Fıkhu’l-Ekber”, Beş Eser. thk. ve çev. Mustafa Öz. İstanbul: İFAV Marmara, 2007.
• Ebu’l-Kasım el-Ensârî en-Nisaburi. el-Ğunyetü fi’l-Kelâm. 2 Cilt. Kahire: Daru’s-Selam, 1431/2010.
• Ebü’l-Münteha. Fıkhu’l-Ekber ve İzahı. çev. Sabit Ünal. Ankara: Diyanet İşleri Reisliği Yayınları, 1957.
• Ferhârî, Ebu Abdurrahman Abdulaziz b. Ahmed el-Kureşi. en-Nibrâs şerhu şerhi’lakaidi’n-Nesefiyye. thk. Okan Kadir Yılmaz. İstanbul: Yasin Yayınevi, 2012.
• Gölcük, Şerafeddin – Toprak, Süleyman. Kelam (Tarih, Ekoller ve Problemler). Konya:Tekin Yayınevi, 2016.
• Gömbeyaz, Kadir. “İlk Fıkh-ı Ekber Şerhi 9./15. Yüzyılda mı Yazıldı?”, Diyanet İlmî Dergi, 56/4 (2020), 1221-1246.
• Gözübüyük, İbrahim Nesimi. “Gözübüyükzâde İbrahim Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/160, 161. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Gözübüyükzade İbrâhim Efendi. Mecmû’atü’r-resâil. İstanbul: Matbaa-i Amira, trs.
• Hümeydî, Abdulaziz b. Ahmed b. Mühsin. Berâetü’l-eimmmeti’l-arba’a min mesâili’lmütekellimini’l-mübtedi‘eti. Kahire: Daru İbn Affân, 1429/1999.
• İbn Fûrek. Kitâbu’l-hudûd fi’l-usûl. thk. Muhammed Süleyman. Beyrut: Dâru’l-Garbi’lİslâmî, 1999.
• İbn Fûrek. Makalatu’ş-Şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş‘arî. thk. Ahmed Abdurrahim. Kahire: Mektebetü’s-Sekafeti’d-diniyye, 2005.
• İmam Gazzâlî. el-İktisâd fi’l-İ’tikâd. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2004.
• İmam Kuşeyrî, Abdulkerim b. Hevazin. Letâifu’l-İşarat. thk. İbrahim el-Besyuni. Mısır: el-Hey’etül-Mısriyy, trs.
• İmam Mâtüridî. İslâm İnanç Esasları (Fıkh-ı Ekber Şerhi), çev. Adnan Bülent Baloğlu ve Murat Memiş. Ankara: Bilge Kültür Sanat, 2013.
• İmam Mâtürîdî. Kitabü’t-Tevhid. thk. Fethullah Huleyf. İskenderiyye: Daru’l-Câmiatü’lMısriyye, trs.
• Kazanç, Fethi Kerim. Fıkh-ı Ekber Şerhleri ve İlyas b. İbrahim es-Sinobi’nin Fıkh-ı Ekber Şerhi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1991.
• Nidal İbrahim Ale Raşşî. el-Bedrü’l-envâr şerhu’l-fıkhi’l-ekber. Amman Darü’n-Nur, 2017.
• Öztürk, Mustafa Bilal. “Kurucu Kök Metin Fıkhü’l-ekber’in Otantikliği Sorunu ve Osmanlı Ulemasının Katkısı I”. Kader 20/1 (Haziran 2022), 281-304. https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1074905.
• Saffâr, Ebû İshâk İbrahim b. İsmail. Telhisu’l-edille li kavâidi’t-tevhîd. Beyrut: Müessesetür-riyad, 1432/2011.
• Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdulkerim. Nihâyetü’l-ikdâm fî ilmi’l-Kelâm. thk. Ahmed Ferîd. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1425.
• Reyşehri, Muhammed. Mizânu’l-hikme. İran: Daru’l-Hadis, 1375.
• Taftâzânî, Sadeddin Mes’ûd b. Ömer. Şerhu’l-makâsıd fi ilmi’l-Kelâm. 2 Cilt. Pakistan: Daru’l-Me’ârifi’n-Nu’mâniyye, 1401/1981.
• Zeccâc, İbrahim b. Es-Seri. Tefsiru esmâi’l-hüsnâ. thk. Ahmed Yusuf ed-Dekkâk, Daru’ssekafetü’l-arabiyye, trs.
• Zeccâcî, Ebu’l-Kâsım Abdurrahman b. İshak. İştikâku esmâillâh. Beyrut: MüessesetürRisale, 1406/1986.