Türk Mimarisinde Çapraz “X” Motif ve İkonografisi

Yıl 2020, Cilt: 9 Sayı: 4, 2263 - 2285, 13.10.2020

Alev Çakmakoğlu Kuru

https://doi.org/10.33206/mjss.712264

Cited By: 2

Öz

Kaynağı Orta Asya’da bulunan Türk Sanatının yeryüzünün farklı coğrafyalarında varlık gösteren binlerce yıllık yolculuğundaki eserlerinde aynı ya da benzer motiflere farklı dönem üslupları içerisinde yer verildiği görülmektedir. Taşınabilir nitelikte olanlarda, mimarlık eserlerinde karşımıza çıkan bu motifler kaya resimlerinden mezar taşlarına, keçelerden, halı ve kilimlere, maden ve ahşap eserlerden kümbet, türbe ve camilere daha nicelerine yansıyan Türk izleridir. Bu motifler kimi zaman üzerindeki esere bir aidiyet damgasını, mührünü vururken kimi zaman taşıdığı anlamla bir seslenişi, bazen da her ikisini beraberinde barındırırlar. Bazı motifler pek çok kültürde yer bulmuş olsa da hatta evrensel bir dili olsa da her milletin aynı motife kattığı anlam, süsleme programları içerisinde yer veriş şekli farklılık gösterebilmektedir. Zamanın süzgecinden geçen böyle motifler duyulardaki bellekteki izleri ile yaşamaya devam ederler. İşte bu makalede böyle motiflerden birinin, birbirini verev kesen iki çizginin oluşturduğu çarpraz olarak nitelenen “X” şeklindeki motifin Türk eserlerinde özellikle mimarideki yer alışı ve ikonografisinin üzerinde durulmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Türk Mimarisi, Türk Sanatı, Süsleme, motif, çapraz, ikonografi

Kaynakça

• Akdağ, G.(2019).Ankara'da I. Ulusal Mimarlık Dönemi Banka Binalarında Cephe Düzeni ve Süsleme (1926-1929) (Yüksek Lisans Tezi) Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı , Sanat Tarihi Bilim Dalı,Ankara.
• Aktemur, A. M.(2017). Posof Çevresindeki Mezarlıklar ve Mezar Taşları, The Journal of Academic Social Science Studies Number: 64 , p. 237-268, Winter III 2017,237-268
• Ali, H.G.(1390).Mimari-ı İslami-ı İran dar Dori-ı Selcugiyan, (1.Baskı), Jahad-ı Danişgahi, Tahran.
• Arıcak, O. T. (1999). Grupla psikolojik danışma yoluyla benlik saygısı ve mesleki benlik saygısının geliştirilmesi (Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Arıkan,M., Kallimci,İ.K.(2008). Kutsal Kırgız Kalpağı,Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 3/2 Spring 2008
• Aslan,Y.(2018). Kırşehir Merkez Türk Devri Yapılarında Taş Süsleme (13-14. Yüzyıl),( Yüksek Lisans Tezi) T.C.Selçuk Üniversitesi sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı,Sanat Tarihi Bilim Dalı Konya .
• Atasoy, N.(2000).Derviş Çeyizi ,İstanbul.
• Bademci ,F. (2018).Mevleviliğin Somut Ve Somut Olmayan Kültürel Mirasının Bütünleşik Korunması;Konya Örneği, (Yüksek Lisans Tezi)Anadolu Üniv.Sosyal Bil.Ens. Mimarlık Anabilim Dalı, Eskişehir .
• Bakırer,Ö. (2002). Anadolu Selçuklu Dönemi Mimarisinde Tuğla Örgülerde Kullanılan Özel Derzleme Yöntemleri, Prof.Dr. Haluk Karamağaralı Armağanı,Ankara.
• Baş,G. (2013). Diyarbakır’daki İslam Dönemi Mimari Yapılarında Süsleme,TTK, Ankara.
• Berkli,Y.(2007). Erzurum ve Erzincan Çevresinde Görülen Koyun, Koç Ve At Biçimli Mezar Taşları ve Sanat Tarihindeki Yeri, (Doktora Tezi) Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı, ,Erzurum.
• Bozkurt,O.(2016) Osmanlı Beyliği Dışında Batı Anadolu Beyliklerinde Mimari Süsleme, (Yükseklisans Tezi) T.C.Ege Üniversitesi sosyal Bilimler Enstitüsü sanat Tarihi Anabilim Dalı Sanat Tarihi Bilim Dalı, izmir.
• Buğrul,H. (2018).Kaya Resimlerinin Van Bitlis Hakkari Yöresi Mezartaşları Üzerindeki İzleri, Uluslararası Avrasya Türk Sanatları Kongresi, İstanbul. s.39-66
• Bülbül,Uslu,B.(2016). Anadolu Selçuklu Dönemi Yapılarının Restorasyonunda Özgünlük Ölçütü- Konya İnce Minareli Medrese Örneği,( Doktora Tezi) Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Mimarlık Anabilim Dalı ,Ankara.
• Bülbül,D.(2017). Hadim Mezar Taşları,(Yüksek Lisans Tezi), T.C.Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı,Sanat Tarihi Bilim Dalı,Konya.
• Cezar, M.(1977). Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ve Mimarlık, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul.
• Çağlıtütüncügil,E.(2007). Azerbaycan’daki İslâm Dönem Yapılarında Süsleme, (Doktora Tezi) T.C.Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• Çağlıtütüncügil,E. (2017).Bakü Cuma Camii Cihannüma: Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi, III/2, (Aralık 2017)
• Çal,H. (2007).Erzincan Çayırlı Eşmepınar Köyü Mezar- Mezartaşları, Sanat Tarihi Araştırmaları Prof. Dr. Haşim Karpuza Armağan ,konya 2007, s.125-154
• Çam,N.(1989). Gaziantep Şeyh Fethullah Külliyesi, Kültür Bakanlığı Yayınları: 1076, Ankara.
• Çeşmeli,İ.(2005). Orta Asya Camilerinde Tipoloji (Doktora Tezi),Yıldız Teknik Üniv. Fen Bilimleri Ens.,İstanbul.
• Çetin, Y.(2017).Türk-İslam Bezeme Sanatında Gamalı Haç (Svastika) İle Çarkıfelek Motiflerinin Köken ve İkonografik Anlamları Üzerine Bir Değerlendirme, Socıal Scıences Studıes Journal vol:3 Issue:8 2017 353-365
• Çoruhlu,Y.(2007). Erken Devir Türk Sanatı, İstanbul, s.284-285.
• Çoruhlu,Y.(2011) Erken Devir Türk Sanatı, 2.baskı , Kabalcı Yayın, İstanbul
• Çoruhlu,Y.( 2017) . Erken Devir Türk Sanatı-İç Asya’da Türk Sanatının Doğuşu ve Gelişimi, Kabalcı Yayıncılık (3. Baskı),İstanbul.
• Çoruhlu,Y.(2018). Antalya, Güzeloba Mezarlığı Nakışlı Şekilli Simgeli Mezartaşları,2.Uluslararası Avrasya Türk Sanatları Kongresi,İstanbul. s.14-38
• Demiralp,Y. (1997).Erken dönem Osmanlı Medreseleri (1300-1500) , (Doktora Tezi)Ege Üniversitesi , Sosyal Bilimler Enstitüsü , Arkeoloji ve Sanat Tarihi Anabilim Dalı ,İzmir.
• Demiriz,Y. Osmanlı Mimarisinde Süsleme Erken Devir I,İstanbul.
• Doğan,T.(2013). Gaziantep Türk İslam Dönemi Mimari Süslemeleri, (Doktora Tezi),Van Yüzüncü Yıl Üniv. Sos. Bil.Ens ,Sanat Tarihi Anabilim Dalı ,Van.
• Duran,R.(2019). Motiflere Dönüşmüş Türk Damgaları -Geometrik Motiflere Farklı Bir Bakış, Akdeniz Sanat Dergisi - Cilt: 13 - Sayı: 23 - Özel Ek Sayı,2019 s679 – 698
• Esin,E.(1970). Selçuklu Sanatı Evren Tasvirinin Türk İkonografisinde Menşeleri,Selçuklu Araştırmaları Dergisi,TTK. Basımevi, Ankara.
• Gömeç,S.Y.(2019). Eski Türk Dininin Temel Özellikler Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi / Journal of Turkish History Researches,Prof. Dr. Bahaeddin Ögel Sayısı Yıl/Vol. 4, Sayı/No. 1 Bahar/Spring 2019
• Güllüdağ,N.(2015). Türklerde Damga Geleneği ve Nogay Türklerinin Damgaları Üzerine Bir İnceleme*AVRASYA Uluslararası Araştırmalar DergisiCilt:3 ,Sayı:6,Ocak 2015
• Heiranpour .S.(2019). İran’ın Batısındaki Büyük Selçuklu Dönemi Eserleri, (Doktora Tezi),T.C.Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk-İslam Sanatları Anabilim Dalı, Erzurum.
• İmankulov, D. (2005).Monumentalnaya Arhitektura Yuga Kırgızstana, Bişkek.
• İskenderzade, Avşar, L.(2010). Göktürk Dönemi İnsan Figürlü Taş Anıtlar Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 24 /s.255-269.
• Karamağaralı,B.(1992). Ahlat Mezartaşları,Ankara.
• Kırzıoğlu, Görgünay,N. (1995). Altaylardan Tuna Boyuna Türk Dünyasında Ortak Motifler, Ankara.
• Koshenova,G.(2013).Kazakistan, Taraz / Talas Şehrindeki Türbeler, (Yükseklisans Tezi) T.C. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı,Ankara.
• Kuru,Çakmakoğlu ,A.(2017). Anıtkabir’deki Renkli Taş Süslemeler-İkonografik Bir Yaklaşım STD, XXVI / 1, Nisan | April 2017, 69 – 93
• Makas,K.N.(2019). Konya Amber Reis Camii ve I. Ulusal Mimarlık Dönemi Camileri İçindeki Yeri,(Yüksek Lisans Tezi) Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Mimarlık Anabilim Dalı , Mimarlık Tarihi ve Kuramı Bilim Dalı ,İstanbul.
• Ögel,B.(2010). Türk Mitolojisi, C. II, Türk Tarih Kurumu Yayınları,(4. Baskı), Ankara.
• Ölmez, M.(2012). Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları, Bilge Su Yayınları, Ankara.
• Önkal,H.(2006).Anadolu Selçuklu ve Beylikler Dönemi Uygarlığı 2,Ankara,s.351-359
• Örnek, D. (2010). “Türk El Sanatlarından Rahle”. Vakıflar Dergisi, (32), 174- 180.
• Özkan,H.(2000). Erzincan ve Çevresinde Orta Asya Türk Geleneğini Sürdüren Bezemeli Mezar Taşları, A.Ü.Türkiyat Araş.Ens Dergisi,Sayı:15,Erzurum,s.31-47.
• Özkul,K.(2020) Sivas Divriği Ulu Cami Ve Darüşşifası Bezemeleri Uluslararası İdil - Ural Ve Türkistan Araştırmaları Dergisi (Ijvuts), Cilt 2, Sayı 3, S. 56-81.
• Özkul,K.(2020). Sivas Divriği Ulu Cami ve Darüşşifası Bezemeleri Uluslararası İdil - Ural Ve Türkistan Araştırmaları Dergisi (Ijvuts), Cilt 2, Sayı 3, S. 56-81.
• Pakalın, M.Z.(1993).“Serdengeçti Kavuğu”, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimler Sözlüğü, C.III,Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• Pakalın, M.Z.(1993). “İlmiye Kıyafeti”, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimler Sözlüğü, C. II, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• Polat,S.(2011). İzmir'deki Geç Dönem Osmanlı camileri ,( Yüksek Lisans Tezi )T.C. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Türk Ve İslam Sanatları Tarihi Bilim Dalı Konya.
• Qurbanov, A. (2013).Damğalar, rəmzlər... mənimsəmələr, BAKI .
• Rustamova ,M.(2019).Karahanlı Devri Mimarisi ve Bezemeleri, (Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı, İstanbul .
• Somuncuoğlu, S. (2010). Sibirya’dan Anadolu’ya Taştaki Türkler, ilke Yayınları, İstanbul.
• Sözen, M. (1971). Diyarbakır’da Türk Mimarisi. İstanbul: Diyarbakır'ı Tanıtma ve Turizm Derneği Yayınları.
• Şahin,H. (2017). Karaman Mader-i Mevlana (Aktekke) Camisi Haziresinde Bulunan Mezar Taşları, Türk Dünyası, Dil ve Edebiyat Dergisi,Turkısh World, Journal of Language and Literature Issue: 44 (Güz-Autumn 2017) - ISSSN: 1301-0077 Ankara,s.297-343
• Tanrıverdi,Ş.(2018). Türklerde Mezar Mimarisinin Anadolu Selçuklu Dönemi Konya Kümbetleri Üzerinden Tipolojik İrdelenmesi, (Yüksek Lisans Tezi) Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık Anabilim Dalı,Ankara.
• Tekin,K.H.(2000) Hoca Ahmed Yesevi Türbesi ,(Yükseklisans Tezi) Hacettepe Üniversitesi , Sosyal Bilimler Enstitüsü , Sanat Tarihi Anabilim Dalı,Ankara.
• Yabancı,O.(2012). Çanakkale ve Balıkesir yöresinde I. Ulusal Mimarlık Akımı, (Yüksek Lisans Tezi) Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı,Çanakkale.
• Yavuz,S.(2019). Malatya Kırkkardeşler Mezarlığındaki Mezar Taşları,(Yükseklisans Tezi), T.C. Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Sanat Tarihi Bilim Dalı,Konya.
• http://www.gencalevilerharekati.de/…dal renkli3.jpg