The Treaty of Balta Liman: Problems and Disputes in Practice

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 1, 13 - 43, 16.06.2025

Serdar Bay

https://doi.org/10.16985/mtad.1582249

Öz

Although the Treaty of Balta Liman, signed between the Ottoman Empire and Britain on August 16, 1838, came into effect in March 1839, its implementation led to significant problems and disputes between the two countries for nearly a decade. Britain’s efforts to protect its political and economic interests in the Near East was effective in prolonging this process. The British government appointed Stratford Canning as ambassador to Istanbul in order to strengthen its political influence in the region and to defend the rights of British merchants. With Canning’s arrival in Istanbul in 1842, British complaints and pressures against the Porte increased significantly. At the root of the disputes were the British demands for privileges not foreseen in the treaty, the demand for the inclusion of their own merchants in areas such as retailing and craftsmanship, which were exclusive to Ottoman subjects, as well as their discontent with the Sublime Porte’s practice of “yed-i vâhid” over certain critical commodities. The British government based its demands on certain phrases that appeared only in the English version of the treaty and were absent from the Turkish text, as well as on provisions that were left ambiguous. On the other hand, the Sublime Porte, both through the embassy in Istanbul and in direct diplomatic correspondence with London, tried to prove with documentation that the treaty had not been violated and endeavoured to protect the commercial interests of the Ottoman Empire and its subjects throughout the process. Drawing on Ottoman and British archival documents, this study examines in detail the root causes of the disputes in the implementation of the Treaty of Balta Liman, the policies adopted by both states in this process and their efforts to find solutions. The study also analyses the impact of Britain’s efforts to reinterpret the Treaty of Balta Liman in line with its own interests on Ottoman economic policy and its repercussions for international trade balances in the Near East.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire , England , Treaty of Balta Liman , trade , disputes

Baltalimanı Antlaşması: Uygulamada Yaşanan Sorunlar ve İhtilaflar

Öz

Osmanlı Devleti ile İngiltere arasında 16 Ağustos 1838’de imzalanan Baltalimanı Ticaret Antlaşması, Mart 1839’da yürürlüğe girmesine rağmen, uygulamada yaşanan aksaklıklar ve ihtilaflar nedeniyle iki ülke arasında yaklaşık on yıl süren ciddi bir sorun yaratmıştır. Bu sürecin uzamasında, İngiltere’nin Yakın Doğu’daki siyasi ve iktisadi çıkarlarını koruma çabası etkili olmuştur. İngiliz hükûmeti hem bölgedeki siyasi nüfuzunu güçlendirmek hem de İngiliz tüccarlarının haklarını savunmak amacıyla Stratford Canning’i İstanbul’a büyükelçi olarak görevlendirmiştir. Canning’in 1842’de İstanbul’a gelişiyle birlikte, Babıali’ye yönelik İngiliz şikâyetleri ve baskıları belirgin biçimde artmıştır. İhtilafların temelinde, İngiltere’nin antlaşmanın öngörmediği ayrıcalıklar talep etmesi, yalnızca Osmanlı tebaasına özgü olan perakendecilik ve esnaflık gibi alanlara kendi tüccarlarının da katılmasını istemesi, ayrıca Babıali’nin kritik bazı emtialar üzerinde sürdürdüğü yed-i vâhid uygulamasından duyduğu rahatsızlık yatmaktadır. İngiliz hükûmeti, taleplerinin temelini, Türkçe antlaşma metninde bulunmayan ve yalnızca İngilizce nüshada yer alan bazı ifadelere, ayrıca belirsiz bırakılmış hükümlere dayandırmıştır. Buna karşılık Babıali hem İstanbul’daki elçilik nezdinde hem de doğrudan Londra ile yürüttüğü diplomatik temaslarda, antlaşmanın ihlal edilmediğini belgelerle kanıtlamaya çalışmış ve süreç boyunca Osmanlı Devleti’nin ve tebaasının ticari çıkarlarını korumak için yoğun çaba göstermiştir. Bu çalışma, Osmanlı ve İngiliz arşiv belgeleri ışığında, Baltalimanı Antlaşması’nın uygulanmasında yaşanan ihtilafların temel nedenlerini, iki devletin bu süreçte benimsediği politikaları ve çözüm arayışlarını ayrıntılı bir şekilde incelemektedir. Ayrıca çalışmada, İngiltere’nin Baltalimanı Antlaşması’nı kendi çıkarları doğrultusunda yeniden yorumlama çabalarının Osmanlı iktisat politikası üzerindeki etkileri ve bu durumun Yakın Doğu’daki uluslararası ticaret dengelerine yansımaları da analiz edilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti , İngiltere , Baltalimanı Antlaşması , ticaret , ihtilaflar

Kaynakça

• Ahmad, Feroz, “Ottoman Perceptions of the Capitulations 1800–1914”, Journal of Islamic Studies, XI/1, (2000), s. 1-20.
• Bailey, Frank Edgar, British Policy and Turkish Reform Movement, A Study in Anglo-Turkish Relations 1826-1853, Harvard University Press, London 1942.
• Berkes, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2017.
• British and Foreign State Papers 1837-1838, Vol. XXVI, St. Martin’s Lane, London 1855.
• Büğüş, Nuri Beykoz Ayakkabı Fabrikası ve Deri İmalatı, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2001.
• Cem, İsmail, Türkiye’de Geri Kalmışlığın Tarihi, Cem Yayınevi, İstanbul 1973.
• Çakır-Akkuş, Coşkun-Yakup, “Osmanlı İstanbul’unda Ticaret”, Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, C. 6, 2015, s. 154-199.
• Davison, Roderic H., “Britain, the International Spectrum, and the Eastern Question, 1827-1841. New Perspectives on Turkey, VII, (1992), p. 15-35.
• ________________, “Russian Skill and Turkish Imbecility”: The Treaty of Kuchuk Kainardji Reconsidered”, Slavic Review, XXXV/3, (1976), p. 463-483.
• ________________, “The ‘Dosografa’ Church in the Treaty of Küçük Kaynarca”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, XLII/1, (1979), p. 46-52.
• Deane, Phyllis, The First Industrial Revolution, Cambridge University Press, Cambridge 1979.
• Devellioğlu, Ferit, Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi, Ankara 2008.
• Durmuş, Necmettin, “Baltalimanı Ticaret Antlaşması’nda Mustafa Reşid Paşa’nın Rolü”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, XL, (2024), s. 63-82.
• Engelhardt, Eduard Philippe, Türkiye ve Tanzîmat Devlet-i Osmaniye’nin Târih-i Islahatı 1826’dan 1882’ye, Ötüken Yayınları, İstanbul 2017.
• Fidan, Murat, XIX. Yüzyılda Osmanlı-Rus Ticari Münasebetleri, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun 2002.
• Genç, Mehmet, “Yed-i Vâhid”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 43, İstanbul 2013, s. 378-383.
• Genç, Mehmet, Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Yayınları, İstanbul 2010.
• Gürsel, Seyfettin, “1838 Osmanlı-İngiliz Ticaret Antlaşması”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C. 3, İletişim Yayınları, İstanbul 1985, s. 688-690.
• Hallaçoğlu, Yusuf, “Derbend”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 9, İstanbul 1994, s. 162-164.
• Hertslest, Lewis, A Complete Collection of the Treaties and Conventions and Presen Subsisting Between Great Britain and Foreign Powers, Vol. V, St. Martin’s Lane, London 1840.
• Kasaba, Reşat, “Treaties and Friendships British Imperialism, the Ottoman Empire, and China in the Nineteenth Century”, Journal of World History, Vol. 4, No. 2 (Fall, 1993), p. 215-241.
• Koyuncu, Miyase, “Osmanlı Devleti’nde Debbağlar”, Turkish Studies, IV/8 (2009), s. 1746-1762.
• Kurdakul, Necdet, Osmanlı Devleti’nde Ticaret Anlaşmaları ve Kapitülasyonlar, Döler Neşriyat, İstanbul 1981. Kurmuş, Orhan, “The 1838 Trearty of Commerce Re-Examined”, Economie et Sociétés dans l’empire Ottoman (Fin du XVIIIe, début du XXe siécle), p. 411-417.
• Kurt, Songül Keçeci, “Osmanlı Devleti’nde Ecnebilerin Esnaflığı Meselesi (1838-1861)”, History Studies, IX/3, (2017), s. 141-166.
• Kütükoğlu, Mübahat S., “Ahidnâme”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 1, İstanbul 1988, s. 536-540.
• ___________________, “Baltalimanı Muahedesi”, C. 5, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1992, s. 38-40.
• ___________________, Balta Limanı’na Giden Yol Osmanlı-İngiliz İktisâdî Münasebetleri (1580-1850), TTK Yayınevi, Ankara 2013.
• Lane-Poole, Stanley, The Life of the Right Honourable Stratford Canning, Vol. II, Longsman, Green, And Co, London 1888.
• Lütfi Efendi, Tarih, V, İstanbul 1328.
• Owen, Roger, “The 1838 Anglo-Turkish Convention: An Overview”, New Perspectives on Turkey, VII, (1992), p. 7-14.
• Önsoy, Rıfat, Tanzimat Dönemi Osmanlı Sanayii ve Sanayileşme Politikası, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1988.
• Pamuk, Şevket, 100 Soruda Osmanlı-Türkiye İktisadî Tarihi 1500-1914, Gerçek Yayınevi, İstanbul 1990.
• Pamuk, Şevket, Osmanlı Ekonomisinde Bağımlılık ve Büyüme (1820-1913), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2023.
• Puryear, Vernon John, International Economics and Diplomacy in the Near East: A Study of British Commercial Policy in the Levant, 1834-1853, Archon Books, 1969.
• Temperley, Harold, England and the Near East the Crimea, Routledge 2018.
• Tengirşenk, Yusuf Kemal, “Tanzimat Devrinde Osmanlı Devleti’nin Haricî Ticaret Siyaseti,” Tanzimat I, İstanbul Maarif Matbaası, İstanbul 1940, s. 304-305.