Periodicals and the Discourse of “Unity” among the Muslims of Russia from Perspective of Ismail Gasprinski’s Terjuman Newspaper

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 2, 776 - 799, 15.12.2025

Ozan Karabulak

https://doi.org/10.16985/mtad.1583423

Öz

After the 1905 Revolution, many new periodicals in the Turkic language appeared in Russia. Each of these had different ideological orientations. Since Terjuman (1883-1918?) under the leadership of the Crimean educator and writer Ismail Mirza Gasprinskii (1851-1914) had been in publication for more than twenty years, it recorded the new shape and the new path taken by the The Muslim of Russia press. However, I argue that throughout this process, Gasprinskii was pressuring the new periodicals not to deviate from the agenda he had set for them and which he considered to be the real needs of the Muslims of Russia. The focus of this article is on how newspapers and magazines were seen from Terjuman's perspective and how Gasprinskii took a position in the face of the new situation. Therefore, the article concludes that Gasprinskii positioned Terjuman across regions and dialects, differentiating it from all other periodicals, and more importantly, that its discourse of “unity” had a basis in the debates in the press. In doing so, he focuses on the debates between Terjuman and others under various headings.

Anahtar Kelimeler

Ismail Mirza Gasprinskii , Terjuman , Perevodchik , the Turks of Russia , The Muslim of Russias , periodicals , Tatar journalism , Jadidism , Tatar Jadidist press

İsmail Gasprinski’nin Tercüman Gazetesi Penceresinden Rusya Müslümanlarında Süreli Yayınlar ve “Birlik” Söylemi

Öz

1905 Devrimi’nden sonra Rusya’da Türk dilinde birçok yeni süreli yayın ortaya çıktı. Bunların her biri farklı ideolojik yönelimlere sahiplerdi. Kırımlı eğitimci ve yazar İsmail Mirza Gasprinski (1851-1914) idaresindeki Tercüman (1883-1918?) yirmi seneden fazla bir zamandan beri yayın hayatında olduğundan dolayı Rusyalı Müslüman matbuatının aldığı yeni şekil ve girdiği yeni yolu kayıt altına aldı. Fakat bütün bu süreç boyunca Gasprinski’nin yeni süreli yayınların kendince belirlediği ve Rusya Müslümanlarının asıl ihtiyaçları olduğunu düşündüğü gündemin dışına çıkmamaları yönünde baskıcı bir tavır takındığını savunuyorum. Bu makalenin odak noktası gazete ve dergilerin Tercüman penceresinden nasıl görüldükleri ve yeni durum karşısında Gasprinski’nin nasıl pozisyon aldığıyla ilgilidir. Dolayısıyla bu makale Gasprinski’nin Tercüman’ı bölgeler ve lehçeler ötesi bir yere konumlandırıp diğer bütün periyodiklerden ayrıştırdığı, daha da önemlisi “birlik” söyleminin matbuattaki tartışmalardan beslenen bir temeli olduğu sonucuna varıyor. Bunu yaparken de Tercüman ve diğerleri arasında çeşitli başlıklar altında gerçekleşen tartışmalara odaklanıyor.

Anahtar Kelimeler

İsmail Mirza Gasprinski , Tercüman , Rusya Türkleri , Rusya Müslümanları , süreli yayın , Tatar basını , Ceditçilik

Kaynakça

• Abdirashidov, Zaynabidin, İsmail Gaspıralı ve XX. Yüzyılın Başlarında Türkistan, çev. Hatice Kerimoğlu, Selenge Yayınları, İstanbul 2022.
• Abdulrazagov, Alieşref, Çarlık Rusyası’nda Kafkasya’nın “Ziya” Adlı Türkçe Gazetesi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2021.
• haz. Akpınar, Yavuz, İsmail Gaspıralı Seçilmiş Eserleri: 2 Fikrî Eserleri, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2004.
• ______, Bayram Orak, Nazım Muradov (haz.), İsmail Gaspıralı Seçilmiş Eserleri: 1 Roman ve Hikayeleri, 6. Bs., Ötüken Neşriyat, İstanbul 2017.
• ______, İsmail Gaspıralı Seçilmiş Eserleri: III Dil-Edebiyat-Seyahat Yazıları, 3. Basım, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2017.
• ______, İsmail Gaspıralı Seçilmiş Eserleri: IV Eğitim Yazıları (Usul-i Cedit Eğitim Hakkındaki Yazıları, Eserleri), Ötüken Neşriyat, İstanbul 2017.
• ______, “İsmail Gaspıralı ve Mehmet Ağa Şahtahtlı’nın Alfabe Konusundaki Tartışmaları”, VI. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildiriler 20-25 Ekim 2008, I, TDK Yayınları, Ankara 2013, s. 219-226.
• Altuntaş, Selçuk, “İhmal Edilmiş Bir Gazete: Astırhan’ın İlk Türk Gazetesi Burhan-ı Terakki (1906-1911)”, Turkish Studies, 3/7, (Fall 2008), s. 17-38.
• Bennigsen, Alexandre, Chantal Lemercier-Quelquejay, La Presse et le Mouvement National Chez les Musulmans de Russie Avant 1920, Mouton&Co, Paris 1964.
• Bigiyev, Musa, İnsanların Akide-i İlahiyelerine Bir Nazar, Vakit Matbaası, Orenburg 1911.
• Devlet, Nadir, İsmail Bey (Gaspıralı), Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1988.
• Ertürk, Fatih, Azerbaycan Matbuatında Bir Devir: Ünsizadeler (1842-1903), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2023.
• Gankeviç, Viktor Yuriyeviç, Na sluzhbe pravde i prosveshcheniyu: kratkii biograficheskii ocherk Ismaila Gasprinskogo (1851-1914), Dolya, Simferopol 2000.
• Geçer, Genç Osman, “Bosna-Hersek’te Türkçe Yayına Dönüşe Bir Örnek: Behar Mecmuası”, Geçmişten Günümüze Balkanlarda Türkçenin Süreli Yayınlardaki Yeri ve Önemi Sempozyumu Tebliğ Kitabı, Sarajevo 2017, s. 254-267.
• Kanlıdere, Ahmet, Kadimle Cedit Arasında Musa Cârullah: Hayatı, Eserleri, Fikirleri, Dergah Yayınları, İstanbul 2005.
• ______, Yusuf Akçura ve Rusya Türklüğü, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2023.
• [Kırımer], Cafer Seydahmet, Gaspıralı İsmail Bey (Dilde, Fikirde, İşte Birlik), Matbaacılık ve Neşriyat Türk Anonim Şirketi, İstanbul 1934.
• ed. Kırımlı, Hakan, İsmail Bey Gaspıralı İçin, Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği, Ankara 2004.
• Koç, Elif, “Çarlık Dönemi Azerbaycan Matbuatı Üzerine Bir İnceleme”, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 60, (2018), 181-196.
• Lazzerini, Edward James, Ismail Bey Gasprinskii and Muslim Modernism in Russia, 1878-1914, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), University of Washington, 1973.
• Özsoy, Emre, “‘Tan Yıldızı’ Gazetesinde Ceditçi Aydınlara Yönelik Muhalefet (1906)”, Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, IV/7, (Ocak 2022), s. 227-238.
• Remiyev, İsmail, Vakitli Tatar Matbuatı (1905-1925), Gajur, Kazan 1926.
• Saray, Mehmet, Türk Dünyasında Eğitim Reformu ve Gaspıralı İsmail Bey, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara 1987.
• Togan, Zeki Velidi, “Gasprali (Gasprinski), Ismāʿīl”. In P. Bearman (ed.), Encyclopaedia of Islam New Edition Online (EI-2 English), Brill, 2012.
• Türkoğlu, İsmail, “Smirnov, Vasily Dmitrieviç”, DİA, Ek-II, s. 513-514.
• ______, “Tuhfetullin, Kâmil Mutîî”, DİA, XLIV, s. 354-356.
• Türkyılmaz, Selçuk, Şark-ı Rus Gazetesi Üzerine Bir İnceleme, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 2006.
• Yeşilot, Okan, Hasan Melikzade Zerdabi ve Ekinci Gazetesi, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2012.
• Yıldırım, İrfan Murat, “Azerbaycan’da Matbuat Hareketlerinin Başlangıcı”, Teke, 2/2, (2013), s. 147-160.