Türkmenler (Selçuklular) Batı Asya’ya Nasıl Göçtü?

Yıl 2021, Cilt: 8 Sayı: 2, 309 - 344, 07.12.2021

M. Said Polat

https://doi.org/10.16985/mtad.1029204

Öz

Türkmenler (Selçuklular) Cend’den Anadolu’nun batı sahillerine kadar hayli zor bir göçü gerçekleştirdiler ve geçtikleri coğrafyaların tarihinde derin izler bıraktılar. Bu göç, başıbozuk insanların göçü değil, begler tarafından idare edilen kendi içinde akli işleyişi olan bir göçtü. Merkezdeki siyasi yapının teşviki ya da hilafına uçlara konumlanan begler ve onlara tabi olanlar uçları oluşturuyorlardı. Bu bölgelerde yağma, öldürme ve savaşlarla yerleşik ahaliye boyun eğdiriyorlar, hâkim siyasi yapının hâkimiyeti ve meşruiyetini sona erdiriyorlardı. Ardından beglerin begliklerini mekânlaştırma süreci başlıyordu. Bu mekânlaşma ve merkezîleşmeden sonra yağma ve öldürme eylemleri hızla sona erdiriliyordu. Yağmaya alışmış ve başına buyruk, beglik mücadelesi veren begler yeni uçlara yöneliyordu. Göç ve askerîleşmenin sebep olduğu yoksunluklar ve begliklerin mekânlaşması sürecinde yapılacak savaşların giderleri yağmalarla karşılanıyordu. Önce Cend, sonra Maveraünnehir, sonra İran, sonra Azerbaycan, Doğu Anadolu, Kuzey Irak ve Suriye, sonra Anadolu’nun tamamı daha sonra da batısı uca dönüştürülerek bu göç tamamlandı. Yukarıda özetlenen faaliyetler, bu uçlarda batı istikametinde birbirini takiben gerçekleştirildi. Sıradan Türkmenlerde yağma ve öldürme eylemleri alplik düşüncesi içinde gerçekleştirilirken bu anlayış 11.-14. yüzyıllar arasında yavaş yavaş gaza ve ganimet anlayışına dönüştü. Selçuklu sultanlarında ise gaza ve ganimet anlayışı 1040’lardan itibaren belirginleşti.

Anahtar Kelimeler

göç, Selçuklular, Türkmenler, siyasi yapı, yağma, beglik

How Did the Turcomans (Seljuks) Migrated to the West Asia?

Öz

Turcomans (Seljuks) carried out a quiet difficult migration from Jand to the west coasts of Anatolia and they left deep traces in the history of the geographies they passed through. This was not a migration of disorderly people, but it was rather a migration administered by the Begs and had rational reasons in itself. Either in support of or against the central political structure, The Begs located their subjects on the fronts who formed the frontiers of the state at the end. The local people were forced to subordinate by means of looting, killing and wars in these areas. Consequently, the sovereignty of the dominant political structure ceased to exist. Hereafter, the Begs’ domination process started. Following this domination and centralization, the looting and killing actions were to end swiftly and the Begs in the frontier, who had been used to looting and fighting for principality, were directed further to form a new frontier. The expenses of the wars, that would happen during the process of settling of the Begs and the deprivation, caused by migration and militarization were encountered with the loots. Jand, then Transoxania, Iran, Azerbaijan, Eastern Anatolia, Northern Iraq, Syria and the whole Anatolia and finally the western borders of Anatolia were set up as frontiers in this migration process. The activities summarized above were carried out one after another in the direction of west. As the killing and looting actions were being carried out within the concept of alp by the ordinary Turcomans, this understanding was very slowly transformed into the holy war (gaza) and booty (ganimet) understanding between 11-14th centuries. The holy war (gaza) and booty (ganimet) understanding in Seljuk Sultans became evident as of the year of 1040.

Anahtar Kelimeler

migration, Seljuks, Turcomans, political structure, loot, principality

Kaynakça

• Abu’l-Fazl Beyhaqi, The History of Beyhaqi (The History of Sultan Mas’ud of Ghazna, 1030-1041), I, II, trans. C. E. Bosworth, Ilex Foundation, Boston 2011.
• Abu’l-Farac, Tarih, I, İngilizce çev. Ernest A. Wallis Budge, Türkçe çev. Ömer Rıza Doğrul, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1987.
• Agacanov, S. G., Oğuzlar, çev. Ekber N. Necef; Ahmet Annaberdiyev, Selenge, İstanbul 2002.
• Akın, Himmet, Aydınoğulları Tarihi Hakkında Bir Araştırma, Ankara Üniversitesi, Ankara 1968.
• Alptekin, Coşkun, “Selçuklu Paraları”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, III, (1971), s. 435-559.
• Altan, Ebru, “Haçlı Seferleri ve Anadolu (1097-1190): Türkiye Selçukluları Tarihinde Haçlı Seferlerinin Yeri ve Önemi”, Uluslararası Selçuklu Araştırmaları Dergisi, 12, (2020), s. 35-50.
• Anna Komnena, Alexiad, çev. Bilge Umar, İnkilap Yayınları, İstanbul 1996.
• Ayönü, Yusuf, “İzmir’de Türk Hakimiyetinin Başlaması”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, IX/1, (2009), s. 1-8.
• _____, Selçuklular ve Bizans, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2014.
• Azimi, Tarih, Selçuklularla İlgili Bölümler, yay. Ali Sevim, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1988.
• Biruni, Kitabü’l-cemahir fi marifeti’l-cevahir, Dairetü’l-Maarifi’l-Osmaniye, Haydarabad 1355.
• Bondari, Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, çev. Kıvameddin Burslan, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1999.
• Brosset, Marie Felicite, Gürcistan Tarihi (Eski çağlardan 1212 yılına kadar), çev. Hrand D. Andreasyan, not. ve yay. haz. Erdoğan Merçil, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2003.
• Cahen, Claude, Türklerin Anadolu’ya İlk Girişi (XI. Yüzyılın İkinci Yarısı), çev. Yaşar Yücel, Bahaeddin Yediyıldız, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1992.
• Cüzcani, Tabakat-ı Nasıri, Gazneliler, Selçuklular, Atabeglikler ve Harezmşahlar, terc. ve not. Erkan Göksu, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2015.
• Çevik, Adnan, “Selçuklular Zamanında Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Hüküm Sürmüş Bir Türkmen Beyliği”, Türklük Araştırmaları Dergisi, 12, (2002), s. 115-162.
• Danişmend-name, haz. Necati Demir, Akçağ Yayınları, Ankara 2004.
• Donuk, Abdülkadir, “Eski Türk Devlet Teşkilatında ‘Beg’ Ünvanı ve Tarihi Gelişmesi”, Türklük Araştırmaları Dergisi, 1, (1984), s. 7-10.
• Ebu’l-Fazl Beyhaki, Tarihi Beyhaki, tash. Ali Ekber Feyyaz, Danişgah-ı Firdevsi, Meşhed 1383.
• Emecen, Feridun M., İlk Osmanlılar ve Batı Anadolu Beylikler Dünyası, Kitabevi, İstanbul 2001.
• Eski Türk Yazıtları, haz. Hüseyin Namık Orkun, Türk Dil Kurumu, Ankara 1987.
• Fleet, Kate, “Türk Ekonomisi, 1071-1453”, Türkiye Tarihi 1071-1453, Bizans’tan Türkiye’ye, ed. Kate Fleet, çev. Ali Özdamar, Kitapyayınevi, İstanbul 2012, s. 283-326.
• Gardizi, Ornament of Histories, trans. and ed. C. Edmund Bosworth, I. B. Tauris, New York 2011.
• Gürbüz, Osman, Saltuklular, (Basılmamış Doktora Tezi ), T.C. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 2002.
• Hamdullah Müstevfi-i Kazvini, Tarih-i Güzide (Zikr-i Padişahan-i Selçukiyan), ed. Erkan Göksu, Bilge Kültür Sanat, İstanbul 2015.
• Honigmann, Ernst, Bizans Devletinin Doğu Sınırı, terc. Fikret Işıltan, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1970.
• Hüseyni, Ahbar üd-devlet is-Selçukiyye, çev. Necati Lügal, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1943.
• İbn al-Adim, Buğyat at-taleb fi tarih Haleb, Selçuklularla İlgili Hal Tercümeleri, yay. Ali Sevim, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1976.
• İbn Bibi, El-Evamirü’l-Ala’iye fi’l-umuri’l-Ala’iye (Selçuk name), I, haz. Mürsel Öztürk, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1996.
• İbn Said el-Mağribi, Kitabu basti’l-arz fi’t-tul ve’l-arz, tahk. Hınıs-Havan Kırnıt, Matbaatu Kerimadis, Titvan 1985.
• İbnü’l-Cevzi, El-Muntazam fi tarihi’l-ümem’de Selçuklular (H. 430-485/1038-1092), terc. ve değ. Ali Sevim, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2014.
• İbnü’l-Esir, el-Kamil fi’t-tarih, IX, X, Beyrut 1966.
• İbnü’l-Ezrak, Tarihü’l Fariki, tahk. Bedevi Abdullatif Avad, Darü’l-Kitabi’l-Lübnani, Beyrut 1974.
• İnan, Abdülkadir, “Han-ı Yağma Deyiminin Kökeni”, Makaleler ve İncelemeler, I, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1987, s. 645-648.
• Ioannes Kinnamos, Historia (1118-11176), yay. haz. Işın Demirkent, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2001.
• Ioannes Zonaras, Tarihlerin Özü, çev. Bilge Umar, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul 2008.
• İnalcık, Halil, “Osmanlı Fetih Yöntemleri”, Söğüt’ten İstanbul’a, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu Üzerine Tartışmalar, drl. Oktay Özel, Mehmet Öz, İmge Yayınevi, Ankara 2000.
• John Skylitzes, A Synopsis of Byzantine History, 811-1057, trans. John Wortley, Cambridge University Press, Cambridge 2011.
• Kafesoğlu, İbrahim, “Doğu Anadolu’ya İlk Selçuklu Akını ve Tarihi Ehemmiyeti (1015-1021)”, Fuad Köprülü Armağanı, Dil Tarih Coğrafya Fakültesi, İstanbul 1953, s. 225-274.
• Kayhan, Hüseyin, “Ladik Beyliği (1261-1403)”, Türkler, VI, ed. Hasan Celal Güzel vd., Ankara 2002, s. 763-770.
• Kerimüddin Aksarayi, Müsümeretü’l-ahbar, çev. Mürsel Öztürk, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2000.
• Kesik, Muharrem, 1071 Malazgirt, Timaş Yayınları, İstanbul 2014.
• _____, Danişmendliler, Bilge Kültür Sanat, İstanbul 2017.
• Kofoğlu, Sait, “Hamid Oğulları Beyliği Döneminde İlhanlı Hükümdarları Adına Kestirilmiş Orijinal Birkaç
• Sikke”, Prof. Dr. Hakkı Dursun Yıldız Armağanı, Marmara Üniversitesi, İstanbul 1995.
• Köymen, Mehmet Altay, Tuğrul Bey ve Zamanı, Kültür Bakanlığı, İstanbul 1976.
• _____, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, Kuruluş Devri, I, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2000.
• Kucur, Sadi S., “İlk Müslüman Türk Devletlerinde Hanedan Üyelerinin Unvanları”, Afyonkarahisar I. Türk Tarihi Sempozyumu, Türklerde Devlet, Bildiriler 19-21 Ekim 2017, ed. Hayrunisa Alan vd., İstanbul, 2018, s. 497-515.
• Lastivertli Aristakes, Ermeni Bir Rahibin Gözünden Selçuklular ve Anadolu’nun Fethi, çev. İlhan Arslan, Post Yayın Dağıtım, İstanbul 2019.
• Lindner, Rudi Paul, “Anadolu, 1300-1451”, Türkiye Tarihi, 1071-1453, ed. Kate Fleet, çev. Ali Özdamar, Kitapyayınevi, İstanbul 2012.
• Mahmud el-Kaşgari, Kitabu divanı lügüti-Türk, Tıpkıbasım, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1990.
• Merçil, Erdoğan, “Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi”, Türkler, IV, ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002.
• Mikhael Attaliates, Tarih, çev. Bilge Umar, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul 2008.
• Mirhand, Ravzatu’s-safa fi sireti’l-enbiya ve’l-müluk ve’l-hulefa (Tabaka-i Selçukiyye), terc. ve not. Erkan Göksu, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2015.
• Nicol, Donald M., Bizans’ın Son Yüzyılları, çev. Bilge Umar, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1999.
• Niketas Khoniates, Historia (Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri), çev. Fikret Işıltan, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1995.
• Ocak, Ahmet Y., “Battalname”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, V, (1995), s. 206-208.
• Orhan Yazıtları, haz. Talat Tekin, Türk Dil Kurumu, Ankara 1988.
• Osman G. Özgüdenli, “Yeni Paraların Işığında Kuruluş Devri Selçuklularında Hakimiyet Münasebetleri Hakkında Bazı Düşünceler”, TTK Belleten, LXV/243, (2001), s. 547-565.
• Özaydın, Abdülkerim, “Büyük Selçuklular’da Unvan ve Lakaplar”, Prof. Dr. Işın Demirkent Anısına, ed. Abdülkerim Özaydın vd., Dünya Yayıncılık, İstanbul 2008, s. 421-433.
• Peacock, A. C. S., Selçuklu Devletinin Kuruluşu, Yeni Bir Yorum, çev. Zeynep Rona, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2016.
• _____, The Great Seljuk Empire, Edinburg Univesity Press, Edinburg 2015.
• Piyadeoğlu, Cihan, Selçukluların Kuruluş Hikayesi Çağrı Bey, Timaş Yayınları, İstanbul 2014.
• Polat, M. Said, Moğol İstilasına Kadar Türkiye Selçukluları’nda İktisadi ve İçtimai Hayat, (Basılmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü 1997.
• _____, Selçuklu Göçerlerinin Dünyası, Kitabevi, İstanbul 2004.
• _____, “Göçebeleşme Döneminde (1018-1192) Türkiye’de Kurumlara İlişkin İnşa Faaliyeti Üzerine Bir Değerlendirme”, Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, VI/2, (2019), s. 230-256.
• Ravendi, Rahat-üs-sudur ve ayet-üs-sürur (Gönüllerin Rahatı ve Sevinç Alameti), I, çev. Ahmed Ateş, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1957.
• Reşidü’d-din Fazlullah, Cami’ü’t-tevarih (Zikr-i Tarih-i Al-i Selçuk), terc. ve not. Erkan Göksu, H. Hüseyin Gümüş, Bilge Kültür Sanat, İstanbul 2010.
• Sevim, Ali, Suriye ve Filistin Selçukluları Tarihi, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1989.
• Sıbt İbnü’l-Cevzi, Mir’atü’z-zaman fi tarihi’l-ayan’da Selçuklular, terc. ve değ. Ali Sevim, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2011.
• Solmaz, Sefer, Danişmendliler Devleti ve Kültürel Mirasları, (Basılmamış Doktora Tezi), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 2001.
• Suryani Patrik Mihail, Vakainame, Türk Tarih Kurumu Nüshası, Ankara 1944.
• Sümer, Faruk, “Malazgirt Savaşına Katılan Türk Beyleri”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, IV (1975), s. 197-207.
• _____, Türk Devletleri Tarihinde Şahıs Adları, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul 1999.
• Tekin, Şinasi, “Eski Türklerde Göçebe (=Ötüken) ve Şehir (=Hoçu) Medeniyetlerinin Tahlili”, Ankara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, 3 (1971), s. 35-60.
• _____, “Türk Dünyasında Gaza ve Cihad Kavramları Üzerine Düşünceler II: Gazi Teriminin Anadolu ile Akdeniz Bölgesinde İtibarını Yeniden Kazanması”, Tarih ve Toplum, 110, (1993), s. 73- 80.
• Togan, A. Zeki Velidi, Umumi Türk Tarihi’ne Giriş, Enderun Kitabevi, İstanbul 1981.
• Turan, Osman, “Kılıç Arslan II.”, V, İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1977.
• _____, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1993.
• _____, Selçuklular Zamanında Türkiye, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1993.
• Turgut, Vedat, “Batı Anadolu Beyliklerinin Menşei Meselesi”, Sosyal ve Kültürel Araştırmalar Dergisi, II/3 (2016), s. 55-89.
• Urfalı Mateos, Vekayi-name (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), çev. Hrant D. Andreasyan, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1987.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1988.
• Varlık, Mustafa Çetin, Germiyan-oğulları Tarihi (1300-1429), Sevinç Matbaası, Ankara 1974.
• Wittek, Paul, Menteşe Beyliği, 13-15 inci Asırda Garbi Küçük Asya Tarihine Ait Tetkik, çev. O. Ş. Gökyay, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1986.
• Yinanç, Mükrimin Halil, Türkiye Tarihi Selçuklular Devri, I, yay. haz. Refet Yinanç, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2013.
• Yücel, Yaşar, Anadolu Beylikleri Hakkında Araştırmalar, I, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1991.
• Zahir al-din Nishapuri, The Saljuqnama, ed. A. H. Morton, The Thrustees of Gibb Memorial, London 2004.