Gazi Mustafa Kemal Atatürk ve Türk Sanatı Tarihi: Teorik Çalışmaları ve Araştırmacılarla Temasları

Yıl 2022, Cilt: 9 Sayı: 2, 329 - 364, 19.12.2022

Anılcan Sıçrayık Fatma Nalan Türkmen

https://doi.org/10.16985/mtad.1095370

Öz

20. yüzyılın başlarında dünyada ve Türkiye’de Türk sanatı alanında yapılan çalışmalar henüz kurumsal bir nitelik kazanmamış olup, münferit araştırmacılar tarafından yürütülmüştür. Bu kurumsallaşma eksikliğine, Türk sanatının hususiyetlerini tespit etmeye yarayacak sanat eserleri hakkında bilgi ve yayın eksikliği ile siyasi maksatlar da eklenince ortaya konulan yayınlarda Türk sanatı hakkında eksik ve yanlış değerlendirmeler yapılması sonucu doğmuştur. Böyle bir dönemde Türkiye’de siyasi anlamda önemli bir dönüşümü gerçekleştiren Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün, Türk sanatının mahiyetinin doğru anlaşılması üzerine çalışmaları ve desteği bugüne kadar yeterince ele alınmamış bir konudur. Sosyal bilimlere bir bilim adamı seviyesinde merakı olan Gazi’nin, Türk sanatı sahasına da ilgisi olduğu, okuma ve not alarak çalışma faaliyetlerinden anlaşılmaktadır. Atatürk’ün, sanat tarihi ile ilgili okuma faaliyetlerinde özellikle Türk sanatında etkileşimler ve devamlılıklar üzerinde durduğu, Türk tarihini olduğu gibi Türk sanatını da bütüncül bir bakış açısı ile incelediği görülmektedir. Diğer taraftan 1933 yılında yeni yapılanan İstanbul Üniversitesi’nde Türk sanatı eğitimi yapılacak bir Sanat Tarihi Bölümü kurulması fikrine sıcak bakması, Türk sanatı araştırmalarının kurumsal bir mahiyet kazanmasını istemesi bağlamında önemli bir veridir. Bu çalışmada özellikle Cumhurbaşkanlığı döneminde Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün Türk sanatına olan ilgisi, bu alanda yaptığı araştırmalar ve araştırmacılar ile temasları ele alınmaktadır. Türk sanatının kaynaklarını yerinde görmesi bakımından büyük önem taşıyan eski eser ve müze ziyaretleri ile buralarda yaptığı eser incelemeleri ise ayrı bir makalede ele alınacaktır. Araştırmanın temel kaynaklarını Cumhurbaşkanlığı Arşivi’nden temin edilen ve tamamı ilk kez yayınlanan belgeler ile dönemin günlük gazeteleri ve araştırma eserleri oluşturmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Atatürk, Sanat Tarihi, Türk Sanatı, Fredrik Robert Martin, İstanbul Üniversitesi Sanat Tarihi Bölümü, art history, Turkish art, İstanbul University Art History Departmant

Gazi Mustafa Kemal Ataturk and Turkish Art History: His Theoretical Studies and Contacts with Researchers

Öz

At the beginning of the 20th century, the studies conducted in the field of Turkish art in Turkey and the world had not yet gained an institutional character and had been carried out by independent researchers. This problem was further exacerbated by problems such as political agenda as well as the lack of informed publications that could help determine the character of Turkish art. The resulting studies revealed many mistakes and misinterpretations. In this context, the meaningful efforts and support of Mustafa Kemal Atatürk for a correct understanding of Turkish art have not been adequately studied. His readings and study notes reveal the interest of Atatürk in the field of Turkish art just as in the social sciences. It is clear that he was particularly interested in the interactions and continuities in Turkish art and approached the matter in a holistic manner just as he approached the field of Turkish history. Moreover, his approval of establishing an Art History Department at Istanbul University, which had been restructured in 1933, demonstrates his support for the institutionalization of research on Turkish art in Turkey. This study deals with Atatürk’s interest in Turkish art and his contacts with researchers particularly during the period of his presidency. His visits to museums and his study of ancient artifacts will be tackled in a different article. The main sources for this research consist of documents obtained from the Turkish Presidential Archives as well as daily newspapers and research works of the period.

Kaynakça

• Ahunbay, Zeynep, “Genç Cumhuriyetin Koruma Alanındaki Öncülerinden Y. Mimar Ali Saim Ülgen 1913-1963”, Restorasyon ve Konservasyon Çalışmaları Dergisi, S. 16, (2016), s. 3-20.
• Anameriç, Hakan, “Mustafa Kemal Atatürk’ün Afet İnan’da Kalan Kitapları”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, S. 63, (Kasım 2005) [2008], s. 1115-1140.
• Aslanapa, Oktay, “Anadolu Selçuklu Sanatı”, I. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi Bildiriler, Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Merkezi, Konya 2001, C. 1, s. 43-48.
• _____, “Atatürk’ün Kültür ve Sanat Faaliyetleri”, Erdem, S. 6, (Eylül 1986), s. 741-748.
• _____, “Türk Halı Sanatı”, Erdem, S. 7, (1987), s. 99-110.
• Atatürk’ün Kitaplığı: Atatürk’ün Doğumunun 125. Yılı Anısına, Cumhurbaşkanlığı, Ankara 2006.
• Atatürk’ün Not Defterleri IX, Genelkurmay Basımevi, Ankara 2008.
• Atatürk’ün Not Defterleri VIII, Genelkurmay Basımevi, Ankara 2008.
• Atatürk'ün Okuduğu Kitaplar: Altını Çizdiği Satırları, Özel İşaretleri, Uyarıları, Düştüğü Notlar ve Kitap İçerisindeki Özel Yazıları İle, Anıtkabir Derneği, Ankara 2001, 1-24 C.
• Çolak, Melek, “Atatürk, Macarlar ve Türk Tarih Tezi”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 27, (Bahar 2010), s. 371-402.
• Doğan, Neslihan, İngiliz Sanat Dergilerinde Türk Sanatı (1903-2010 Mayıs): Kitap Tanıtım Yazıları ve Makaleler Üzerine Genel Bir Değerlendirme, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2010.
• Ergezen, Hasan Rıza, “Y. Mimar Ali Saim Ülgen 1914-1963”, Arkitekt, S. 311 (1963), s. 87-88.
• Eyice, Semavi, “Atatürk ve Eski Eserler”, Türk Kültürü, S. 13, (1963), s. 100-108.
• Günaltay, Şemsettin, “Atatürk'ün Tarihçiliği ve Fahrî Profesörlüğü Hakkında Bir Hatıra”, Belleten, S.10, (Nisan 1939), s. 273-274.
• İnan, Afet, Atatürk’ten Mektuplar, TTK Yayınları, Ankara 1989.
• Minor, Vernon Hyde, Sanat Tarihinin Tarihi, çev. Cem Soydemir, Koç Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2020.
• Mülayim, Selçuk, “Mâziperestler ve Sanat Tarihi”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, S. 14, (2009), s. 11-32.
• Nuhoğlu, Mehmet , “Cumhuriyet Öncesi Türkiye’sindeki Gazete ve Dergilerde Yayınlanan Sanat ve Sanat Tarihi Yazı/Makalelerinde Fikri Yapı”, EKEV Akademi Dergisi, S. 56, (2013), s. 83-96.
• Orhonlu, Cengiz, “Atatürk ve Tarih Görüşü”, Türk Kültürü, S. 61 [Atatürk Özel Sayısı], (1967), s. 26-30.
• Önder, Mehmet, “Atatürk ve Müzeler”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, S. 16 (1989), s. 63-73.
• Öz, Tahsin , “Türk Kumaş Tarihi Üzerinde Araştırmalar”, III. Türk Tarih Kongresi: Ankara 15-20 Kasım 1943 Kongreye Sunulan Tebliğler, Ankara 1948, s. 556-563.
• _____, “Atatürk ve Türk Sanatları” Belleten, S. 80, (1956), s. 585-598.
• _____, Türk Kumaş ve Kadifeleri I, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1946.
• Rukancı, Fatih - Anameriç, Hakan, “Arşiv Belgeleri ile II. Abdülhamid Dönemi Müzecilik Faaliyetleri” Tarih Araştırmaları Dergisi, S. 66 (2019), s. 383-418.
• Sakisian, Armenag, “The Portraits Of Mehmet II”, The Burlington Magazine For Connoisseurs, S. 433 (Nisan 1939) s. 172-184.
• Sıçrayık, Anılcan, İstanbul’da Eski Eser Tahribi (1908-1938), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2019.
• Sürün, Mustafa, Cumhuriyet Öncesi Sanat Tarihi Yaklaşımları: 1850-1923 Sanat Tarihi Yayınları Üzerine Bir İnceleme, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, , İstanbul 2012.
• Şahingiray, Özel, Atatürk’ün Nöbet Defteri 1931-1938, Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Ankara 1955. Tüfekçi, Gürbüz D., Atatürk'ün Okuduğu Kitaplar: Özel İşaretleri, Uyarıları ve Düştüğü Notlar İle, Türkiye İş Bankası Yayınları, Ankara 1983.
• Türkmen, F. Nalân, “Türk Sanat Tarihinde Öncü Kurumlar ve Kuruluşlar”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, S. 14, (2009), s. 609-627.
• Ünlü, Betül Başak, Osmanlı İmparatorluğu’nun 1910 Münih “İslam Sanatının Şaheserleri” Sergisi’ne Katılımı: Arşiv Belgeleri, Eserler ve Etkileri, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi) İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2011.
• Cumhurbaşkanlığı Arşivi 580522 (15.08.1933). 608520 (15.07.1931). 621895 (19.11.1931). 621898 (19.11.1931). 623089 (19.07.1932). 628099 (17.08.1932). 644593 (22.05.1933). 645620 (06.06.1933). 645565 (t.y.). 647009 (01.05.1933). 650330 (07.05.1933). 665123 (t.y.). 680666 (02.09.1931). 680850 (24.10.1935). 689432 (09.01.1936). 700355 (13.01.1936). 704669 (28.11.1932). 734827 (20.08.1932).
• Salt Araştırma Ali Saim Ülgen Arşivi TASUDOC0532069 (07.08.1933).
• Akşam, 21.01.1937. Cumhuriyet, 01.06.1931. Milliyet, 01.06.1931.
• https://sv.wikipedia.org/wiki/Fredrik_Martin [Erişim Tarihi 26.01.2022] https://sok.riksarkivet.se/SBL/Presentation.aspx?id=9129 [Erişim Tarihi 26.01.2022] Ulla-Karin Warberg ve Håkan Wahlquist ile yapılan şahsi yazışma.