İskender’i Kandıran Şeytan Hikâyeleri ve İskendernâme Literatürü

Yıl 2021, Cilt: 12 Sayı: 2, 412 - 434, 01.11.2021

Sibel Kocaer

https://doi.org/10.19059/mukaddime.913737

Öz

İskender ile ilgili hikâyeler, yazın geleneklerinin yazmalar aracılığıyla şekillendiği çağların farklı diller arasında dolaşan ortak hikâyeleri arasında en çok tanınanlar arasında yer alır. Bu hikâyeler, yüzyıllar boyunca kopyalanarak, çeşitli dillere çevrilerek, yeniden kurgulanıp yazılarak ve sözlü olarak aktarılarak farklı coğrafyalara yayılmıştır. Bu makalenin odağında Hamzavî’nin İskendernâme’si vardır. Hikâyeleme kısmı çoğunlukla mensur yazılmış olmasına rağmen çok sayıda manzum parça içermesi nedeniyle mensur – manzum karışık bir eser olarak tanımlanan bu İskendernâme, çok sayıda ciltten oluşan hacimli bir eserdir. Bu makale kapsamında incelenen nüsha British Library’de (Londra) bulunan Or 11056 arşiv numaralı ve 1435/36 (839) istinsah tarihli nüshadır.
Bu makalenin konusu, British Library nüshasında birçok kez tekrar eden İskender’in şeytanla karşılaştığı hikâyelerdir. Şeytanın farklı suretlerde İskender’in karşısına çıkarak onu kandırdığı birbiriyle bağlantılı bu hikâyeler, hem diğer Türkçe İskendernâmelerde yer almaması hem de İskender’in portresine farklı özellikler katmasıyla dikkat çeker. Bu hikâyelerin on beşinci yüzyılda dolaşımda olan Arapça ve Malayca yazılmış iki ayrı İskender biyografisindeki varlıkları ise üç ayrı dil ve kültüre ait bu üç nüsha arasındaki metinsel bağlara işaret eder. Bu nedenle, Firdevsî, Nizâmî ve Ahmedî’den farklı bir tarz ve içerikle Hamzavî’nin biçimlendirdiği İskender portresi, kendi özgü özellikleri ile Anadolu’daki İskendernâme geleneğini tanımlamak için ve farklı dillerdeki İskender biyografileri arasındaki metinsel bağların izini sürmek için önemli ipuçları içermektedir.

Anahtar Kelimeler

İskender, şeytan, İskendername, Hamzavi, Ahmedi

Kaynakça

• Ahmedî (1983). İskender-nāme, İnceleme – Tıpkıbasım. İ. Ünver (Haz.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ahmedî (2018). İskendernâme. F. Öztürk (Çev.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Ahmedî (2019). İskendernâme (İnceleme – Tenkitli Metin). Y. Akdoğan & N. Kutsal (Haz.). İstanbul: Türkiye Yazma Eser Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Ahmedî (2021). İskendernâme, İnceleme – Tenkitli Metin. R. Dankoff (Haz.). Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
• Akasoy, A. (2016). Iskandar the Prophet: Religious Themes in Islamic Versions of the Alexander Legend. S. Brentjes ve J. Renn (Ed.), Globalization of Knowledge in the Mediterranean World of Post-Antiquity, 700-1500 içinde (ss. 167 – 204). London & New York: Routledge.
• Akçay, H. (1999). Ahmedi’nin İskender-nâme’si – Transkripsiyonlu Metin. Yüksek Lisans Tezi. Harran Üniversitesi.
• Akyol, A. (1990). Hamzavi, Kıssa-i İskender, Metin Sözlüğü ve Dilbilgisi Özellikleri. Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi.
• Altuğ, M. (2014). 16. Yüzyıla Ait Figani’nin İskendernamesi Üzerinde Bir Sentaks İncelemesi. Doktora Tezi. Gazi Üniversitesi.
• Aslan, N. (2010). Ahmedî, İskender-nâme (1-1102 Beyit) (Dil İncelemesi – Metin – Gramatikal Dizin). Yüksek Lisans Tezi. Atatürk Üniversitesi.
• Âşık Çelebi (2010). Meşâ‘irü’ş-Şu‘arâ (İnceleme – Metin). F. Kılıç (Haz.). İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü.
• Avcı, İ. (2012). İskendernâmelerde Ölümsüzlüğe Yolculuk: İskender-i Zülkarneyn ve Hızır. Prof. Dr. Mine Mengi Adına Türkoloji Sempozyumu (20 – 22 Ekim 2011) Bildirileri içinde (ss. 28 – 40). Adana: Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ______(2014). Türk Edebiyatında İskendernâmeler ve Ahmed-i Rıdvân’ın İskendernâme’si. Ankara: Gece Kitaplığı.
• ______ (2019). Hamzavî’nin İskendernâme’sinde Bir Nûh Kıssası, Yeni Türkiye 106, 626 – 649.
• Ayçiçeği, B. (2014). Behiştî Ahmed Sinan’ın (ö. 917/1511-12?) İskender-nâme’si (İnceleme-Metin). Doktora Tezi. Marmara Üniversitesi.
• Bağcı, S. (1989). Minyatürlü Ahmedi İskendernameleri: İkonografik Bir Deneme. Doktora Tezi. Hacettepe Üniversitesi.
• Banarlı, N. (1939). Ahmedi ve Dâsitan-ı Tevârih-i Mülûk-i Âl-i Osman, Türkiyat Mecmuası 6, 49 – 176.
• Çalışkan, Z. (2019). Ahmedî, İskender-nâme (Dil İncelemesi – Metin – Gramatikal Dizin). Yüksek Lisans Tezi. Atatürk Üniversitesi.
• Çetin, Y. (2019). The Alexander Romance tradition: Ahmedi, his sources, and the reception of the sources in the 15th – 16th century. Yüksek Lisans Tezi. Sabancı Üniversitesi.
• Demirbilek, S. (2000). Ahmedi’nin İskendername Adlı Eseri Üzerinde İnceleme (Ses Bilgisi – Şekil Bilgisi – Cümle Bilgisi), Metnin Transkripsiyonu, Sözlük Çalışması. Doktora Tezi. Trakya Üniversitesi.
• Demirci, K. (1993). Dahhâk. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 8, 408 – 409.
• Doufikar – Aerts, F. (2010). Alexander Magnus Arabicus: A Survey of the Alexander Tradition through Seven Centuries: from Pseudo – Callisthenes to Suri. Leuven: Peeters.
• Feyzioğlu, N. (1991). İskender-nâme Üzerine Bir İnceleme. Yüksek Lisans Tezi. Atatürk Üniversitesi.
• Firdevsî (2015). İskendername. N. Yıldırım (Haz.). İstanbul: Kabalcı Yayıncılık.
• Firdevsî (2016). Şahnâme II. N. Yıldırım (Haz.). İstanbul: Kabalcı Yayıncılık.
• Güler, K. E. (2013). Thirst for Wisdom, Lust for Conquest: Ahmedi’s 14th Century Ottoman Alexander Romance. Yüksek Lisans Tezi. Bilkent Üniversitesi.
• Hamzavî (1435/36). İskendernâme. British Library, Or 11056. Londra.
• Kalfa, M. (1994). Kıssa-i İskender 301a – 405a (Giriş-Metin-Dizin). Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi.
• Kastritsis, D. (2011). The Trebizond Alexander Romance (Venice Hellenic Institute Codex Gr. 5): The Ottoman Fate of A Fourteenth-Century Illustrated Byzantine Manuscript, Journal of Turkish Studies (JTS) / Türklük Bilgisi Araştırmaları (TÜBA) 36, 103 – 131.
• ___________(2016). The Alexander Romance and the Rise of the Ottoman Empire. A. C. S. Peacock, S. N. Yıldız (Ed.). Islamic Literature and Intellectual Life in Fourteenth- and Fifteenth- Century Anatolia içinde (ss. 243 – 283). Würzbürg: Orient-Institut Istanbul.
• Manteghi, H. (2018). Alexander the Great in the Persian Tradition: History, Myth and Legend in Medieval Iran. London & New York: I.B. Tauris.
• Necipoğlu, G. (2019). The Spatial Organization of Knowledge in the Ottoman Palace Library: An Encyclopedic Collection and Its Inventory. G. Necipoğlu, C. Kafadar, C. H. Fleischer (Ed.), Treasures of Knowledge: An Inventory of the Ottoman Palace Library (1502/3 – 1503/4) içinde (ss. 1 – 77).
• Ng, S. F. (2019). Alexander the Great from Britain to Southeast Asia: Peripheral Empires in the Global Renaissance. Oxford University Press.
• Nizâmî (2019). İskendername (Şerefname/İkbalname). A. Şaik, M. Rızaguluzade (Çev.), E. Cafer (Açkl.), Y. Şen (Türkçeye U.). İstanbul: Zengin Yayıncılık.
• Sawyer, C. G. (2003). Revising alexander: structure and evolution in ahmedî’s ottoman iskendernâme (c. 1400), Edebiyat: Journal of M. E. Literatures 13: 2, 225 – 243.
• _________ (1997). Alexander, History, and Piety: A Study of Ahmedî’s 14th-Century Ottoman Iskendernâme. Doktora Tezi. Columbia University.
• Seçkin, N. (1991). Hamzavi, Kıssa-i İskender (101a – 200b v.) Metin, Sözlüğü ve Dilbilgisel Özellikleri. Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi.
• Stoneman, R., Erickson, K., Netton, I. (2012). The Alexander Romance in Persia and the East. Groningen: Barkhuis Publishing & Groningen University Library.
• Yağcıoğlu, S. (2019). Hamzavî’nin İskendernâme’si Hakkında Bazı Tespitler. Ü. Aslan, H. Taş (Ed.), Vakıf İnsan Prof. Dr. Hikmet Özdemir Armağanı içinde (ss. 653 – 677). İstanbul: Kriter.
• Zuwiyya, D. Z. (2011). A Companion to Alexander Literature in the Middle Ages. Leiden & Boston: Brill.