Türk Romanında Sosyal Ve Sınıfsal Damgalamanın Kadın Özneleri: Cariyeler

Yıl 2025, Cilt: 16 Sayı: 1, 135 - 157, 27.05.2025

Buşra Ataker Güneş

https://doi.org/10.19059/mukaddime.1651924

Öz

Dünya ölçeğinde yaşayan tüm bireylerin eşit olması gerektiği fikrini dumura uğratan ve toplumda sosyal hiyerarşiye zemin hazırlayan ön yargılar, kalıp yargılar ve ayrımcı yaklaşımlar; güçlünün zayıfa tahakküm etme isteği ile açıklanabilir. Çoğunluğun azınlığa ya da güçlünün zayıfa karşı üstünlüğü etki alanını dışlama, ötekileştirme, atıklaştırma, yok sayma ve damgalama olarak genişletir. Damgalama ve ötekileştirme bu bağlamda çeşitli argümanlardan beslenen bir zemine, bir merkeze yaslanır. Bu zemin ve merkez ideoloji, iktidar, cinsiyet, inanç, etnik kimlik, sosyal sınıf veya beden algısı gibi çok farklı alanlarda ortaya çıkabilir. Söz gelimi sosyal ve sınıfsal damgalama, güçlü bir iktidar ya da ideolojiyi arkasına alır.
Sınıfsal damgalanma örneği olan cariyelik toplumda tahakküm edilen, sömürülen, nesneleştirilen grubu temsil eder. Ataerkil bir toplumda kadın kimliğinin nasıl konumlandığı kadın-erkek ilişkisi üzerinden de açıklanabilir. Toplumda kadın kimliğini değişik vesilelerle ezen ve sömüren erkeğin pek çok meselede üstün ve ayrıcalıklı olması sömüren-sömürülen ilişkisini ortaya koyar. Toplumsal, kültürel ve sosyal alanda büyük kırılmaların yaşandığı on dokuzuncu yüzyılda insan haklarının da gelişmesiyle toplumda sömürü nesnesi hâline gelen cariyelerin yaşam şartları sorgulanmaya başlar. Tanzimat Devri romanlarında değişim ve dönüşümün merkeze alındığı bu metinler aracılığıyla sosyal bir eleştirinin de gerçekleştirildiği görülmektedir. Kurgusal metinler aracılığıyla ortaya koyulan sosyal eleştiri ile toplumda ezilen sınıfı temsil eden cariyelerin hükmeden sınıf ya da efendileri konumunda olanlar tarafından nasıl damgalanıp ötekileştirildikleri göz önüne serilir. Ancak cariyeliğe karşı yazarların farklı bakış açıları ve ideolojileri cariyelerin bazı romanlarda damgalanmalarına vesile olurken; bazılarında ise yüceltilmelerini sağlar. Goffman’ın Damga eserinde ortaya koyduğu gibi damgalama mutlak ya da somut bir şey değildir, bakış açısıyla ilgili bir durumdur. Dolayısıyla yazarların yaslandığı ideoloji veya dünya görüşü aynı meselenin olumlu ve olumsuz bir atmosferde yansıtılmasına sebebiyet verir. Bu çalışmada damgalama kuramı bağlamında Sergüzeşt ve Felâtun Bey ile Rakım Efendi romanları değerlendirilecektir. Bu değerlendirme yapılırken; cariyeliği eleştiren ve tasvip eden yazarların farklı bakış açılarıyla kurguladıkları söz konusu romanlarda benzer şartları paylaşan cariyelerin nasıl damgalandıkları ve yüceltildikleri gösterilecektir.

Anahtar Kelimeler

Türk Romanı , damgalama , sosyal eleştiri , toplumsal cinsiyet , cariyeler

Female Subjects Of Social And Class Stigmatization İn Turkish Novels: Concubines

Öz

The idea that all individuals living on a global scale should be equal is undermined by prejudices, stereotypes, and discriminatory approaches that lay the groundwork for social hierarchy in society. These can be explained by the desire of the powerful to dominate the weak. The superiority of the majority over the minority or the powerful over the weak expands its scope to exclusion, marginalization, objectification, denial, and stigmatization. Stigmatization and marginalization, in this context, rely on a foundation or a center that is nourished by various arguments. This foundation and center—ideology, power, gender, belief, ethnic identity, social class, or body perception—can emerge in very different areas. For example, social and class-based stigmatization backs a strong power or ideology. An example of class-based stigmatization is represented by slavery, where the dominated, exploited, and objectified group is portrayed. In a patriarchal society, the positioning of the female identity can also be explained through the male-female relationship. The man, who suppresses and exploits the female identity in society under various circumstances, is superior and privileged in many matters, revealing the exploitation relationship between the exploiter and the exploited. In the 19th century, when major ruptures occurred in the social, cultural, and societal domains, the living conditions of slaves, who had become objects of exploitation with the development of human rights, began to be questioned. In the novels of the Tanzimat era, through these texts focusing on change and transformation, a social critique is also carried out. The social critique presented through fictional texts reveals how slaves, representing the oppressed class in society, are stigmatized and marginalized by the ruling class or their masters. However, the different perspectives and ideologies of the writers toward slavery result in the stigmatization of slaves in some novels, while in others, they are exalted. As Goffman points out in his work Stigma, stigmatization is not absolute or concrete; it is a matter of perspective. Therefore, the ideology or worldview the writers adopt causes the same issue to be reflected in both positive and negative atmospheres. In this study, the novels Sergüzeşt and Felâtun Bey and Rakım Efendi will be evaluated in the context of stigma theory. During this evaluation, it will be demonstrated how slaves, who share similar conditions in the novels created by authors with different perspectives who either criticize or approve of slavery, are stigmatized and exalted.

Anahtar Kelimeler

Turkish novel , stigmatization , social critique , gender , slaves.

Kaynakça

• Ahmet Mithat. (2000). Felâtun Bey ile Râkım Efendi, (Necat Birinci, Haz.). Ankara: TDK Yayınları.
• Akyüz, K. (2017). Modern Türk edebiyatının ana çizgileri (1860-1923). İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Arslan, F. (2011). Boş zaman figürleri: Erken dönem Türk romanında nesne-tüketim ilişkisi. Malatya: Serhat Kırtasiye Matbaacılık.
• Badiou, A. (2003). Etik: Kötülük kavrayışı üzerine bir deneme (T. Birkan, Çev.). İstanbul: Metis Yayınları.
• Bauman, Z. (2018). Iskarta hayatlar: Modernite ve safraları (O. Yener, Çev.). İstanbul: Can Yayınları.
• Berktay, F. (2010). Tarihin cinsiyeti. İstanbul: Metis Yayınları.
• Bourdieu, P. (2015). Eril tahakküm (B. Yılmaz, Çev.). İstanbul: Bağlam Yayıncılık.
• Burcu Yılmaz, E. (2000). Tanzimat dönemi Türk romanında kadın üzerine bir değerlendirme. Kadın Araştırmaları Dergisi, 3(2).
• Butler, J. ve Athanasıou, A. (2017). Mülksüzleşme, (B. Ertür, Çev.). İstanbul: Metis Yayınları.
• Cebeci, D. (2017). Tanzimat ve Türk ailesi. Ankara: Panama Yayıncılık.
• Çayır, K. (2012). Gruplararası ilişkiler bağlamında ayrımcılık. K. Çayır ve M. Ayan Ceyhan (Ed.), Ayrımcılık: Çok boyutlu yaklaşımlar içinde. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Eagleton, T. (2010). Estetiğin ideolojisi (B. Özkan, Çev.). İstanbul: Doruk Yayıncılık.
• Fatma Aliye. (2012). Osmanlı’da kadın: Cariyelik, çokeşlilik, moda. İstanbul: Ekim Yayınları.
• Fatma Aliye. (2019). Muhadarat. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Finn, R. P. (1984). Türk romanı ilk dönem, 1872–1900 (T. Uyar, Çev.). İstanbul: Bilgi Yayınevi.
• Gasset, O. Y. (2014). İnsan ve “herkes”. İstanbul: Metis Yayınları.
• Giddings, F. H. (1896). Principles of sociology: An analysis of the phenomena of association and of social organisation. New York: Macmillan.
• Goffman, E. (2020). Damga. Ankara: Heretik Yayınları.
• Gökçek, F. (2001). Letaif-i rivayat hakkında. Letaif-i Rivayat. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Gürbilek, N. (2007). Mağdurun dili. İstanbul: Metis Yayınları.
• Hardt, M. ve Negri, A. (2009). Ortak zenginlik (E. B. Yıldırım, Çev.). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Hüküm, M. (2023). Yerli bir modernleşme eleştirisi olarak Mustafa Kutlu’nun Tarla Kuşunun Sesi adlı uzun hikâyesi. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 63(2), 449–475.
• İnalcık, H. ve Seyitdanoğlu, M. (2006). Tanzimat: Değişim sürecinde Osmanlı İmparatorluğu. Ankara: Phoenix Yayınevi.
• Kandiyoti, D. (2013). Cariyeler, bacılar, yurttaşlar: Kimlikler ve toplumsal dönüşümler. İstanbul: Metis Yayınları.
• Kanter, B. (2019). Kurmaca bedenler: Türk romanında bir söylem biçimi olarak beden (1923-1980). İstanbul: Kesit Yayınları.
• Kanter, B. (2021). Hüseyin Rahmi Gürpınar’ın romanlarında çirkinlik ve çirkinliğin temsil biçimleri. Uluslararası Disiplinler Arası Dil Araştırmaları (DADA) Dergisi, 3.
• Kaplan, M. (2009). Türk edebiyatı üzerinde araştırmalar 1. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Karakışla, Y. S. (2014). Osmanlı hanımları ve hizmetçi kadınlar (1869-1927). İstanbul: Akıl Fikir Yayınları.
• Kerman, Z. (1986). Sami Paşazade Sezai. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Kerman, Z. (2009). Yeni Türk edebiyatı incelemeleri. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Korkmaz, R. (2009). Yeni Türk edebiyatı (1839-2000). Ankara: Grafiker Yayınları.
• Kurnaz, Ş. (1991). Cumhuriyet öncesinde Türk kadını (1839-1923). Ankara: Aile Yayınları.
• Marshall, G. (2005). Sosyoloji sözlüğü (O. Akınhay ve D. Kömürcü, Çev.). Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları.
• Mbembe, A. (2022). Brütalizm (P. B. Yalım, Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Mutluay, R. (1970). 100 soruda XIX. yüzyıl Türk edebiyatı. İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• Nâbizâde Nâzım, (2008). Zehra. İstanbul: Akvaryum Yayınevi.
• Okay, O. (2005). Batılılaşma devri Türk edebiyatı. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Okay, O. (2008). Batı medeniyeti karşısında Ahmed Midhat Efendi. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Ortaylı, İ. (2000). Osmanlı toplumunda aile. İstanbul: Pan Yayıncılık.
• Örs, H. B. (2012). 19. yüzyıldan 20. yüzyıla modern siyasal ideolojiler. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Özmen, S. ve Erdem, R. (2018). Damgalamanın kavramsal çerçevesi. Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 23(1), 185–208.
• Parlatır, İ. (2012). Tanzimat edebiyatında kölelik. Ankara: Yargı Yayınevi.
• Parla, J. (2015). Don Kişot’tan bugüne roman. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Samipaşazade Sezai. (2016). Sergüzeşt. İstanbul: Özgür Yayınları.
• Sarup, M. (2014). Post-yapısalcılık ve postmodernizm (A. Güçlü, Çev.). İstanbul: Pharmakon Yayınevi.
• Şemsettin Sami. (2019). Taaşşuk-ı Talât ve Fitnat (Ö. Nemutlu, Haz.). İstanbul: Özgür Yayınları.
• Uşaklıgil, H. Z. (2016). Ferdi ve Şürekâsı (S. Öz, Haz.). İstanbul: Özgür Yayınları.
• Ünlü, B. (2023). Yıkılan karakterler: Halit Ziya Uşaklıgil’in romanlarında kendini yıkma eğilimi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Veblen, T. B. (2015). Aylak sınıfın teorisi: Kurumların iktisadi incelemesi (E. Kırmızıaltın ve H. Bilir, Çev.). Ankara: Heredit Yayıncılık.
• Zilfi, M. C. (2018). Osmanlı İmparatorluğu'nda kölelik ve kadınlar (1700-1840) (E. Kılıç, Çev.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.