The Historical Development of Tiryak: The Example of the Ilkhanids

Yıl 2025, Cilt: 15 Sayı: 3, 791 - 793, 30.09.2025

Esra Özel

Öz

The use of theriac, a compound antidote, dates back to antiquity and evolved into an effective remedy against poisoning. During the Ilkhanid period, it gained strategic significance in both medicine and political security. This tradition began with Mithridates VI Eupator and was later developed by figures like Andromachus and Galen in Roman and Islamic medical literature. In medieval Islamic medicine, scholars such as Avicenna (Ibn Sīnā) and al-Bīrūnī emphasized its therapeutic value and effectiveness through empirical methods. The Ilkhanids adopted this knowledge and took systematic measures against poisoning. They institutionalized theriac production by appointing specialized palace staff. A notable example is the “Theriac of Ghazan” (tiryāq-i ghāzānī), formulated under Ghazan Khan, which served both as a poison antidote and a treatment for illnesses. The Ilkhanids also enriched their pharmacological practices by importing herbal ingredients from China, India, and the Middle East. Chinese rhubarb, in particular, became central to antidotal formulations. This intercultural synthesis strengthened Ilkhanid medicine and expanded its pharmacopoeia, highlighting theriac’s dual role in health and governance. The study draws on Arabic and Persian sources from the Ilkhanid era, as well as early Turkish medical texts and later English-language research. Based on this material, the article explores the historical development of theriac during the Ilkhanid rule and its role in protecting political authority through medical means. Thus, the study reveals theriac’s significance not only as a protective medical remedy but also as a strategic tool for maintaining political stability.

Anahtar Kelimeler

Disease , Poison , Antidote , Theriac , Ilkhanid State.

Tiryakın Tarihsel Gelişimi: İlhanlılar Örneği

Öz

Tiryak kullanımı, antik çağlardan itibaren zehirlenmelere karşı etkili bir panzehir olarak gelişmiş ve özellikle İlhanlılar döneminde sağlık ile güvenlik alanlarında stratejik bir önem kazanmıştır. Bu gelenek, Mithridates VI Eupator tarafından geliştirilen tiryak karışımlarıyla başlamış; Roma ve İslam tıp literatüründe Andromachus ve Galen gibi hekimlerin katkılarıyla çeşitlendirilmiştir. Orta Çağ İslam tıbbında ise İbn Sînâ ve el-Bîrûnî gibi önemli isimler, tiryakın tıbbi değerini vurgulamış ve deneysel uygulamalarla etkinliği üzerinde durmuştur. İlhanlılar, bu köklü bilgileri benimseyerek zehirlenmeye karşı kapsamlı tedbirler almış; saraylarında özel aşçılar görevlendirerek tiryak üretimini sistematik hale getirmişlerdir. Gâzân Han tarafından geliştirilen “tiryâk-i gâzânî” formülü hem zehirlenmelere karşı koruma sağlamada hem de çeşitli hastalıkların tedavisinde etkin şekilde kullanılmıştır. Ayrıca, İlhanlılar Çin, Hindistan ve Orta Doğu’dan bitkisel maddeler ithal ederek zengin bir tıbbi sentez oluşturmuş; özellikle Çin raventi, panzehir bileşiminde merkezi bir bileşen olarak öne çıkmıştır. Bu çok kültürlü etkileşim, İlhanlı tıbbının gelişimini desteklemiş ve farmakolojik bilgi birikimini artırarak, dönemin sağlık ve siyasi güvenlik pratiklerinde tiryakın önemini pekiştirmiştir. Çalışmada İlhanlılar dönemine ilişkin Arapça ve Farsça kaynakların yanı sıra erken dönem Türkçe tıp eserlerinden de yararlanılmış; ayrıca daha sonraki dönemlerde hazırlanmış İngilizce araştırmalar ve İlhanlı coğrafyasına ait çeşitli kaynaklar değerlendirilmiştir. Mevcut kaynaklar doğrultusunda gerçekleştirilen bu kapsamlı inceleme neticesinde, makale İlhanlılar döneminde tiryak kullanımının tarihsel gelişimini irdelemekte ve zehirlenmeye karşı geliştirilen tıbbi uygulamaların siyasi otoriteyi koruma bağlamındaki işlevini ortaya koymayı amaçlamaktadır. Böylece çalışma, tiryakın hem sağlık alanındaki koruyucu işlevini hem de siyasi otoritenin güvenliğini sağlama bağlamındaki stratejik önemini kapsamlı bir şekilde ortaya koymayı hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Hastalık , Zehir , Panzehir , Tiryak , İlhanlı Devleti.

Etik Beyan

bu çalışma etik kurul izni gerektirmiyor

Destekleyen Kurum

destekleyen kurum ve kuruluş bulunmamaktadır

Kaynakça

• 1.Taghizadieh A. et. Al, Theriac in the Persian Traditional Medicine. Erciyes Med J. 2020; 42(2):235-8.
• 2. Allsen T. Culture and Conquest in Mongol Eurasia, Cambridge: Cambridge University Press; 2001.
• 3. Sabuncuoğlu Ş. Mücerreb-nâme (İlk Türkçe Deneysel Tıp Eseri-1468). Yayına Hazırlayan: İlter Uzel, Kenan Süveren), Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları; 1999.
• 4. Baytop T. Türkiye’de Bitkiler ile Tedavi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları; 1984.
• 5. McDonald, D. K. The Serpent as Healer: Theriac and Ancient Near Eastern Pottery. Source Notes in the History of Art 1994; 13(4):21-
• 6. Yıldırım R. V. The Comparison of Grand Theriac Formulations in Canon of Avicenna and Two Manuscripts from Early Ottoman Medicine. Mersin Üniversitesi Tıp Fakültesi Lokman Hekim Tıp Tarihi ve Folklorik Tıp Dergisi. 2018; 8(3): 247-260.
• 7. Sarı N. Türkiye’de Eczacılığın Tarihi Gelişimi. Tr 2016; 8:48-55.
• 8. Magowska A. The Natural History of the Concept of Antidote. Toxicology Reports 2021; 8:1305–1309.
• 9. Karaberopoulo D. Marianna K. George A. The Art of Medicine. History of Medicine Department 2012; 379:1942-1943.
• 10. Arslan M. Mithradates VI. Eupator, Roma’nın Büyük Düşmanı, İstanbul: Odin Yayıncılık; 2007.
• 11. Mohd Aleem, et Al, History and Traditional uses of Tiryaq (Theriac): An İmportant Formulation in Unani Medicine. The Journal of Phytopharmacology 2020; 9(6): 429-432.
• 12. Raj D. et Al, The Real Theriac-Panacea, Poisonous Drug or Quackery?. Journal of Ethnopharmacology 2021; 281:1-7.
• 13. Şemseddin Sâmi. Kâmûsu'l-A'lâm, Ankara: Kaşgar Neşriyat; 1996, (I): 422.
• 14. Baylav N. Eczacılık Tarihi, İstanbul: Yörük Matbaası; 1968. 15. Bakır A. Antikçağlardan Ortaçağlara Tiryakın Tarihsel Serüveni ve Değerlendirilmesi. Oğuz-Türkmen Araştırmaları Dergisi. 2022; VI(2):9-45.
• 16. İbn Ebû Usaybia M. ʿUyûnü’l-enbâʾ fî ṭabakāti’l-eṭıbbâʾ nşr. Nizâr Rızâ Beyrut: 1965.
• 17. Sadıkoğlu N. Tiryaklar: Antik Çağlardan Beri Ger Derde Deva İlaç Ümidinin Sembolü. XI. Türk Eczacılık Tarihi Toplantısı. National Conference on the History of Turkish Pharmacy 25-28 May 2014. Kayseri. Bildiriler, ed. Prof. Dr. Afife Mat, Yrd. Doç. Dr. Halil Tekiner, Erciyes Üniversitesi Eczacılık Fakültesi, Kayseri, Mayıs 2016, s. 155-163.
• 18. Coturri E. De theriaca ad Pisonem. (Testo latino, traduzione italiana ed introduzione a cura del dott. E. Coturri, etc. Biblioteca della Rivista di storia delle scienze mediche e naturali 1959;(8): 22-35.
• 19. İbn Sînâ. el-Kânûn Fi’t-Tıbb. haz. Esin Kâhya, C. I-V, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları; 2017. 20. Kallek C. Miskal. DİA. 2020;(30): 182-183.
• 21. Pow S. Gout of Khans: Disease, Treatments, and Medical Philosophy in The Mongol Empire. The Proceedings of the 22nd Annual History of Medicine Conference 2013; 204-231.
• 22. Carpini J. P. Moğol Tarihi ve Seyahatname. çev. Engin Ayan. Trabzon: Derya Kitabevi; 2000
• 23. Reşîdüddin Fazlullâh H. Câmiu’t-Tevârîh (İlhanlılar Kısmı). çev. İsmail A. Mehmet E. Hesamipour K. Ankara: TTK Yayınları; 2013.
• 24. Stefan K. T. Rashīd al-Dīn and the making of history in Mongol Iran. A dissertation submitted in partial fulfillment of the requirements for the degree of Doctor of Philosophy. University of Washington: 2013.
• 25. Praznıak R. Sudden Appearances the Mongol Turn in Commerce. Hawai: University of Hawaii Press; 2019.
• 26. Browne E. G. Arabian Medicine. New York: University of Cambridge Press; 1921.
• 27. Blochet E. İntrıduction al’historie des Mongols. Leiden: 1910.
• 28. Al-‘Azzawi A. Ta’rikh al-‘iraq baina ihtilâin. I. Baghdat: 1935.
• 29. Brack J. “Rashîdal-Dîn: Buddhism in İran and the Mongol Silk Roads”. Along the Silk Roads in Mongol Eurasia. ed. Michal Biran, Jonathan Brack, and Francasca Fiaschetti. California: University of California Press; 2020.
• 30. Spuler B. İran Moğolları. çev. Cemal köprülü. Ankara: TTK Yayınları; 2011.
• 31. Abu’l-Farac Gregory. Abû’l-Farac Tarihi. çev. Ömer Rıza Doğrul. C. I-II. Ankara: TTK Yayınları; 2000.
• 32. Tâbib İbn Şerif. Yâdigâr (Yâdîgâr-ı İbn-i Şerîf). İstanbul: Seçil Ofset Matbaacılık; 2017.
• 33. Baylav N. Fatih Sultan Mehmet Devrinde Tıb Eserleri ile İlaçlar. İstanbul: Türkiye Tıbbi Müstahzarat Laboratuvarları Derneği; 1953.
• 34. Reşîdüddin Fazlullâh H. Vâkıfnâme-i Reb’i Reşîdî. nşr. Müctebâ Mînovî-Îrec Efşâr. Tahrân: 1350/1972.
• 35. Abbasnejad F. Et al. Rabi Rashidi (Rashidi Quarters): a late thirteen to early fourteenth century Middle Eastern Medical School, Child’s Nervous System. 2012;(20):1823-1830.
• 36. Dayı Ö. İlhanlı Dönemi’nde Önemli Bir Tıp Merkezi: Dâru’ş Şifâyi Reb’i Reşîdî. Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi Tarihin Peşinde. 2021; 25: 367-384.
• 37. Lane G. Daily Life ın The Mongol Empire, London: Routledge Curzon Taylor@Francis Group; 2006. 38. Chipman L. Islamic Pharmacy in the Mamliik and Mongol Realms: Theory and Practice. Asian Medicine 2007;(3):265-268.
• 39. Nasîrüddin Tûsî. Tensûh-nâme-yi İlhânî. neşr. Takî Muderris-i Rezevî. Tahran: 1348.
• 40. Kâşânî Âbû’l-Kâsim Abdullah b. Muhammed. ‘Arâ’isu’l-cevâhir ve nefâ’isu’l-atâ’ib. neşr. İrec Afşâr. Tahran: 1386.
• 41. Reşîdüddin Fazlullâh Hemedanî. Âsâr-ı ahyâ. nşr. Menûçehr Sutûde-İrec Afşâr. Tahran: 1368.