Salgınlarla Mücadelede Çiçek Aşısı: Osmanlının Son Döneminden Erken Cumhuriyet'e Uygulamalar ve Tepkiler

Yıl 2025, Cilt: 15 Sayı: 3, 858 - 869, 30.09.2025

Atiye Emiroğlu , Hülya Öztürk Karataş

Öz

Amaç: Bu çalışmada, salgınlarla mücadele çerçevesinde çiçek aşısı uygulamaları ve aşıya gösterilen tepkiler Osmanlı’nın son dönemleri ve Cumhuriyetin ilk yılları sınırlamasıyla araştırılmıştır.
Yöntem: Çalışmada, Başbakanlık Osmanlı ve cumhuriyet Arşivi’nde yer alan çiçek aşısı ile ilgili resmi yazışmalar, tıbbi düzenlemelere dair belgeler, resmi talimatnameler, fermanlar ve vilayet yazışmaları doküman analizi yöntemiyle değerlendirilmiştir. Araştırma yaklaşık altı ay süre içerisinde (Ekim 2024-Mart 2025) gerçekleştirilmiş arşiv belgeleri yazarlar tarafından transkript edilerek metin içerisinde kullanılmıştır.
Bulgular: Çiçek salgınının baş göstermesi ve tüm dünyayla birlikte Osmanlı topraklarında da derin yaralar açması ve iz bırakması tüm devletlerde olduğu gibi Osmanlı’nın da tedbir ve önlemler almasını zorunlu kılmıştır. Çiçek aşısının Osmanlı topraklarında üretimiyle birlikte en ücra köşelere dahi ulaştırılmaya çalışılması başlı başına bir sorun teşkil ederken diğer yandan salgınla ilgili düzenlenen nizamname ve uygulamalara karşı gösterilen direnç ayrı bir sorun olarak Osmanlı Devletini meşgul etmiştir. Çiçek aşısına karşı direncin kırılmasının yarattığı güçlükle birlikte halkın çiçek aşısı uygulamalarına karşı gösterdiği karşı koyma tutumu da neredeyse salgınla başlamış ve hatta salgınla bitmemiştir. Nitekim tarihsel süreçte salgınlara karşı alınan tedbirlere karşı gösterilen geleneksel tepkiler her dönem süregelmiştir. Bu tepkiler, Türkiye Cumhuriyeti Devleti döneminde de devam etmiştir.
Sonuç: Hem Osmanlı hem de Cumhuriyet Devleti dönemlerinde, salgınlarla mücadele ve toplumsal sağlığı koruyucu tedbirler alınmıştır. Halkın bu tedbirlere karşı direncini kırmak ve çiçek aşısı uygulamalarının salgınların ve salgınlardan kaynaklanan ölümlerin engellenmesinde etkin bir mücadele yöntemi olduğunu halka duyurmak amacıyla çalışmalar yürütülmüştür. Her iki devlet açısından sağlıklı toplum güçlü devletle eş değer görülmüş ve alınan önlemler özellikle güçlü ve sağlıklı bir nesil yaratmaya dönük olmuştur.

Anahtar Kelimeler

aşı , çiçek hastalığı , Osmanlı Devleti , Türkiye Cumhuriyeti Devleti

Smallpox Vaccine in the Fight Against Epidemics: Practices and Reactions from the Late Ottoman Period to the Early Republican Era

Öz

Objective: This study investigates smallpox vaccination practices and the reactions to vaccination within the historical framework of the late Ottoman period and the early years of the Republic, focusing on efforts to combat epidemics.
Method: The study evaluates official correspondence, medical regulations, official directives, imperial decrees, and provincial communications related to smallpox vaccination, preserved in the Ottoman and Republican archives, using the document analysis method. The research was conducted over approximately six months (Ekim 2024-Mart 2025), and archival documents were transcribed by the authors and incorporated into the text.
Findings: The outbreak of smallpox, which caused severe consequences worldwide and left deep scars within the Ottoman lands, necessitated preventive measures by the state. While the production and distribution of the smallpox vaccine, even to the most remote areas of the empire, posed a significant challenge, resistance to the regulations and implementations concerning epidemic control emerged as another pressing issue for the Ottoman administration. The struggle to overcome resistance to smallpox vaccination was as challenging as the epidemic itself, persisting beyond the duration of the outbreak.
Conclusion: During both the Ottoman and Republican periods, various measures were taken to combat epidemics and protect public health. Efforts were made to overcome public resistance to these measures and to inform society that smallpox vaccination was an effective means of preventing epidemics and epidemic- related deaths. A healthy society was equated with a strong state, and the measures taken were primarily aimed at fostering a strong and healthy generation.

Anahtar Kelimeler

vaccine , smallpox , Ottoman Empire , The Republic of Türkiye

Kaynakça

• 1.BOA, Y.PRK.SGE., 2/73, H-04.10.1303.
• 2.Ülman Y. Osmanlı’da Bakteriyoloji Çalışmaları ve Aşı Üretimi. Türk Tıp Tarihi Araştırmaları Dergisi 2018:112-129.
• 3.Ocak B., Şendil, A. F. Osmanlı Devleti’nde Çiçek Hastalığı ile Mücadele: Taşra Telkinhaneleri. Belgi Dergisi 2023;26:211-237.
• 4.Çelik E. II. Abdülhamid Dönemi Sağlık Politikaları. İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2022; 32-35.
• 5.Dölen E. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Türkiye’de Aşı ve Serum Üretimi. İstanbul: İletişim Yayınları; 2010, ss: 45-62.
• 6. Boylston AW (2012). The origins of inoculation. JLL Bulletin: Commentaries on the history of treatment evaluation; Erişim: 12.12.2024, https://www.jameslindlibrary.org/articles/the-origins-of-inoculation/
• 7. Feyiz F, Şanal R. XIX. Yüzyılın İkinci Yarısından XX. Yüzyıla Kadar Konya’da Yaşanan Çiçek Salgını ve Telkîh-i Cederî. Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 2021;10(28):218-235.
• 8. Köken Arif H, Nizamoğlu A. Tanzimat’tan Cumhuriyet’in Kuruluşuna KadarOsmanlı Sağlık Mevzuatına Genel Bir Bakış (1839-1922). Turkiye Klinikleri J Med Ethics 2025;33(1):23-37.
• 9.Yavuz U. Osmanlı’da Bakteriyoloji Çalışmaları ve Aşı Üretimi. Türk Tıp Tarihi Araştırmaları Dergisi 2018:112-129.
• 10.Ünver AS. Türkiye’de Çiçek Aşısı ve Tarihi, İstanbul: İsmail Akgün Matbaası; 1948. ss. 264-266.
• 11.Kavas M. Osmanlı Sağlık Politikaları ve Aşı Uygulamaları. İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi 2020:135-148.
• 12. Rüya Kılıç, ve ark. Osmanlı’da Aşının Tarihi: Aşı Memurları ve Aşı Evleri, J Pediatr Inf 2023;17(4):273-289.
• 13. Demirden SF, ve ark. Dünden Bugüne Türkiye’de Aşılama ve Aşı Üretiminin Tarihçesi. Türk Mikrobiyoloji Cemiyeti Dergisi 2022; 52(4): 247-264.
• 14.BOA, ŞD. 634/14, H-25.10.1311.
• 15.BOA, DH.MKT., 278/57, H-04.03.1312.
• 16. Cem Karakılıç, Osmanlı Devleti’nin Çiçekle Mücadelede Kullandığı Yöntemler (1908-1918), Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi Yıl 17 Sayı 33 (Bahar 2021): 1-33.
• 17.BOA, DH.MKT., 2068/64, H-04.03.1312.
• 18.BOA, MF.MKT., 255/19, H-13.10.1312.
• 19.BOA, DH.MKT., 396/28, H-18.01.1313.
• 20.BOA, ŞD., 778/13, H-19.02.1313.
• 21.BOA, MF.MKT., 286/56, H-18.04.1313.
• 22.BOA, MF.MKT., 388/10, H-21.10.1315.
• 23.BOA, DH.MKT., 2254/26, H-30.05.1317.
• 24.BOA, DH.MKT., 2309/68, H-22.10.1317.
• 25.BOA, HR.TH., 277/109, M-24.01.1903.
• 26.BOA, DH.MKT., 2603/52, H-14.01.1322.
• 27.BOA, DH.MKT., 911/61, H-19.09.1322.
• 28.BOA, DH.MKT. 997/16, H-12.06.1323.
• 29.BOA, BEO, 1456/184176, H-22.09.1322.
• 30.BOA, ŞD.649/11, H-21.01.1324.
• 31.BOA, DH.MKT., 2676/13, H-12.11.1326.
• 32.BOA, DH.MKT., 2610/19, H-28.01.1324.
• 33.BOA, İ.ŞD., 79/4640, H-28.03.1303.
• 34.BOA, DH.MKT., 1385/41, H-19.03.1304.
• 35.BOA, DH.MKT., 1577/111, H-20.04.1306.
• 36.Emiroğlu A. Dr. Abdülhak Adnan (Adıvar)'ın sağlık alanındaki çalışmaları. Öztürk H, editör. Cumhuriyet Dönemi Sağlık Politikaları. Ankara: Türkiye Klinikleri; 2023: ss. 1-5.
• 37.Öztürk H, Emiroğlu A. Osmanlı Devleti’nin Son Dönemleri ile Erken Cumhuriyet Dönemi Çocuk Yetiştirme Politikaları. Mersin Üniversitesi Tıp Fakültesi Lokman Hekim Tıp Tarihi ve Folklorik Tıp Dergisi 2022;12(3):565-578.
• 38.Aksakal Hİ. Dr. Refik Saydam Önderliğinde Cumhuriyet Dönemi Sağlık Hizmetlerini Modernleştirme Çabaları. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 2017;27(1):219-231.
• 39. Tekir S. Erken Cumhuriyet Dönemi Türkiye’de Bulaşıcı Hastalıklarla Mücadele (1923-1930). Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 2019;65:407-430.
• 40. Umumî hıfzıssıhha kanunu (Resmî Gazete ile neşir ve ilânı:6/V/1930-Sayı:1489; Erişim: 20.06.2024, https://www5.tbmm.gov.tr/tutanaklar/KANUNLAR_KARARLAR/kanuntbmmc008/kanuntbmmc008/kanuntbmmc00801593.pdf.
• 41.Tekir S. Sıhhiye ve Muavennet-i İçtimaiye Vekâleti’nin Kuruluşu ve Erken Cumhuriyet Dönemindeki Faaliyetleri (1920-1930). Pamukkale Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayını 2019;18(2):1301-1326.
• 42.Çakmak F. Cumhuriyet Türkiye’sinin Sağlık Politikası ve Uygulamaları. Avrasya Uluslararası Araştırma Dergisi (Özel Sayı) 2023: 324-353.
• 43.Çakır GK. Cumhuriyet Dönemi Toplum Sağlığı Politikalarında Bulaşıcı Hastalıklar 1920-1940. SDÜ Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 2021;53:202-228.
• 44.BCA, 180-9-00, 12/70/29, M-05.02.1923.
• 45.BCA, 180-9-0-0, 10/60/1, M-03.01.1923.
• 46.BCA, 180-9-0-0, 12/70/24, M-29.05.1923.
• 47.BCA, 30-18-1-2, 6/55/10, M-11.11.1929.
• 48.BCA, 30-18-1-1, 4/52/3, M-08.03.1922.
• 49. TBMMZC, D: 1, C:16, İçtima: 2, 26.01.1338, s. 140-141.
• 50. BCA, 30-10-0-0, 177/223/16, M-27.11.1942.
• 47.Kılıç R, ve ark. Osmanlıda Aşının Tarihi: Aşı Memurları ve Aşı Evleri. Pediatr Inf 2023;17(4):273-289.
• 48.Kılıç R, ve ark. Osmanlıda Okullarda Aşı Uygulamaları. Pediatr Inf 2024;18(1):56-66.
• 49.Bingöl Ş. II. Abdülhamid Döneminde İstanbul’da Bulaşıcı ve Salgın Hastalıklara Karşı Alınan Tedbirler: Mektep Tatilleri. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Salgın Hastalıklar Özel Sayısı 2020:77-104.
• 50.Eroğlu H, Dinç G, Şimşek F. Osmanlı İmparatorluğunda Telkîh-i Cüderî (Çiçek Aşısı), Milli Folklor 2014;13(101):193-208.