Emevîlerde Siyasi Otoritenin Meşruiyet Araçları ve Bazı Hukuk Kurumlarına Etkileri

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: 1, 133 - 150, 30.06.2023

Serhan Yıldırım

Öz

Hz. Ali’nin halifeliği süresince Müslümanlar arasında güç mücadelesi, iç karışıklıklara yol açmıştı. Dördüncü halife Hz. Ali’nin katledilmesiyle birlikte, din anlayışı Emevî siyasi otoritesinin güdümünde kurumsallaşmaya evirildi. Emevîlerin baskıcı siyasi iradesi, kuruluş aşamasında ve sonrasında otoritesini sağlamlaştırmak ve güçlendirmek saikiyle dinî kurumlara müracaat etti. Siyasi otorite, dinî meşruiyet aracı olarak Kur’an’dan ayetler ve mevzu hadisler temelinde ortaya koyulan fetvaları kullandı. Kur’an ayetleri genellikle itikadi meşruiyet aracı olarak kullanılırken mevzu hadisler Emevîlerin kuruluş safhasında otoriteyi sağlamlaştırmak amacına matuftu. Siyasi otorite ekseriyetle mali açıdan ihtiyaç sahibi olan ulemadan kimselere makam ve maddi destek vererek tahakkümü altına aldı. Akabinde otoritenin yanında konumlanan söz konusu alimler, fetva vermek suretiyle dinî meşruiyeti görünürde sağladı. Burada bir taraftan fetva kurumu resmileşmeye doğru giderken diğer taraftan siyasi iradenin hukuka etkileri kalıcı olma yolunda seyretti. Hiyel diğer bir tabirle hile-i şer‘iyye örneği teşkil eden eymânü’l-bey‘a veya el-bey‘atü’l-Haccâciyye ile mühtedi zimmiden cizye alınmaya devem edilmesi uygulamalarına ve evlilikte kefâet kurumuna bu dönemde rastlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Emevîlerde siyasi otorite, saltanat, ulema, fetva, hile-i şer‘iyye.

Kaynakça

• Abdulhâlık, Mustafa Nevin. İslâm Siyasî Düşüncesinde Muhalefet, Çev. Vecdi Akyüz, İz Yayıncılık, İstanbul, 1990.
• Abdullatif Harputî. Kelâm Tarihi, Haz. Muammer Esen, 2. Baskı, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2012.
• Akbulut, Ahmet. Sahabe Dönemi İktidar Kavgası: Alevi Sünni Ayrışmasının Arka Planı, 5. Baskı, Otto, Ankara, 2017.
• Aksu, Ali. Emevî Saltanatının Irak Valisi Haccâc B. Yûsuf, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2009.
• Aktan, Hamza. “Kefâet”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 25, 2002, ss. 166-168.
• Akyürek, Yunus. “Emevîlerde, Haccâc b. Yusuf Döneminden İtibaren Mevaliden Cizye Alınması ve Arka Planı”, Cumhuriyet İlahiyat Dergisi, C. 23, S. 1, 2019, ss. 331-351.
• Altuntaş, Abdurrahman. Kur’anda Temel Siyasi Kavramlar, Gümüşhane Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2013.
• Ammara, Muhammed. Laiklik ve Dini Fanatizm Arasında İslam Devleti, Çev. Ahmet Karababa, Salih Barlak, Endülüs Yayınları, İstanbul, 1991.
• Arnold, Thomas W. “Halife”, İA, C. 5/1, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1987, ss. 148-155.
• Atar, Fahrettin. Fıkıh Usûlü, 5. Baskı, Marmara Üniversitesi İFAV Yayınları, İstanbul, 2002.
• Aycan, İrfan. “Muaviye bin Ebu Süfyan”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 30, 2005, ss. 332-334.
• Aycan, İrfan. “Saltanata Giden Yolda Muaviye b. Ebî Süfyan”, İslâmî Araştırmalar, C. 4, S. 2, 1990, ss. 130-145.
• Aycan, İrfan. Saltanata Giden Yolda Muaviye Bin Ebî Süfyan, 4. Baskı, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2014.
• Aydın, Mehmet Akif. İslam Osmanlı Aile Hukuku, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul, 1985.
• Aydın, Mehmet Akif. Türk Hukuk Tarihi, 11. Baskı, Beta, İstanbul, 2013.
• Azimli, Mehmet. Halifelik Tarihine Giriş (Başlangıçtan IX. Asra Kadar), Öykü Kitabevi, İstanbul, 2005.
• Baktır, Mustafa. “İslâm Hukukunda Hile-i Şerîyye”, İslâmî Araştırmalar Dergisi, C. 1, S. 2, 1986, ss. 71-89.
• Becker, Carl Heinrich. “Cizye”, İA, C. III, ss. 199-201.
• Bulut, Halil İbrahim. Dünden Bugüne Siyasi-İtikâdi İslam Mezhepleri Tarihi, 6. Baskı, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2019.
• Canikli, İlyas. “Hilâfet Kavramıyla İlgili Hadislerin Tenkidi”, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2004.
• Canikli, İlyas. “Siyasî Kültürde Saltanata Dayanak Kabul Edilen Rivayet Üzerine Bir Değerlendirme”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, C. VI, S. 3, 2006, ss. 265-295.
• Cin, Halil “Arazi”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 3, 1991, ss. 342-346.
• Cin, Halil. “Osmanlı’da Miri Arazinin Hukukî Rejimi ve Bu Arazinin TMK Karşısındaki Durumu”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 22, S.1, 1966, s. 745-798.
• Cin, Halil. İslâm ve Osmanlı Hukukunda Evlenme, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, Ankara, 1974.
• Corcî Zeydân. İslâm Uygarlıkları Tarihi, C. I, Çev: Nejdet Gök, III. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul, 2012.
• Ebül’ulâ Mardin. “Fetva”, İA, C. IV, 5. Baskı, MEB Yayınları, İstanbul, 1978, ss. 582-584.
• el-Câbirî, Muhammed Âbid. Arap Siyasal Aklı, Çev. Vecdi Akyüz, 2. Baskı, Mana Yayınları, İstanbul, 2020.
• Erkal, Mehmet. “Cizye”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 8, 1993, ss. 42-45.
• Goldziher, Ignaz. İslam Kültürü Araştırmaları, C. II, Çev. Mehmed Said Hatiboğlu, Cihad Tunç, 2. Baskı, Otto Yayınları, Ankara, 2019.
• Hamidullah, Muhammed. İslam Peygamberi, C. II., Çev. Salih Tuğ, Yeni Şafak, 2003.
• Hatiboğlu, Mehmed Said. Hilafetin Kureyşliliği; İslâm’da İlk Siyasî Kavmiyetçilik, 3. Baskı, Otto Yayınları, Ankara, 2012.
• Hatiboğlu, Mehmet Said. İslami Tenkid Zihniyeti ve Hadis Tenkidinin Doğuşu, 2. Baskı, Otto Yayınları, Ankara, 2016.
• Hodgson, Marshall. İslam’ın Serüveni, Çev. Ahmet Demirhan, Fethi Gedikli vd., C. I, İz Yayıncılık, İstanbul, 1995.
• İbn Haldun. Tercüme-i Mukaddime-i İbn Haldûn, C. I, Çev. Pîrîzâde Mehmed Sâhib, 1. Baskı, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, İstanbul, 2015.
• İbn Kayyım el-Cevziyye. İ‘lâmü’l-Muvakkı‘în, Çev: Pehlül Düzenli, Tahk. ve tahric: Muhammed Enes Topgül, C. III- IV, 2. Baskı, Pınar Yayınları, İstanbul, 2017.
• İslamoğlu, Mustafa. Hasan el-Basrî’nin Kader Risalesi Şerhi, Düşün Yayıncılık, İstanbul, 2012.
• Kenanoğlu, M. Macit. “İslam-Osmanlı Hukukunda Zimmîler”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C. 3, S. 5, 2005, ss. 553-574.
• Koyuncu, Nuran. İslam Hukukunda ve Osmanlı Uygulamasında Şûra, 1. Baskı, İnci Ofset, 2008.
• Kömbe, İlker. Adalet Dairesinin Teşekkülü ve Temel Kavramları, Yayımlanmamış doktora tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2014.
• Köse, Saffet. “Hîle-i Şer‘iyye Konusunda Ebû Hanîfe’ye Yöneltilen İthamlar”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, S. 19, 2012, ss. 149-162.
• Köse, Saffet. “Hiyel”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 18, 1998, ss. 170-178.
• Köse, Saffet. İslâm Hukuku Açısından Kanuna Karşı Hile ve Hile-i Şer‘iyye, 2. Baskı, Hikmetevi Yayınları, İstanbul, 2020.
• Kutlu, Sönmez. Tarihsel Din Söylemleri Üzerine Zihniyet Çözümlemeleri, 2. Baskı, Otto Yayınları, Ankara, 2016.
• Lewis, Bernard, İslam’ın Siyasal Dili, Çev. Fatih Taşar, Rey Yayıncılık, İstanbul, 1992.
• Merginânî, Delilleriyle Hanefi Fıkhı (el-Hidâye), Çev. Ahmet Meylânî, C. II, Kahraman Neşriyat, İstanbul, 1983.
• Mevdûdî, Cebir ve Kader Problemi, Çev. N. Ahmed Asrar, Hilal Yayınları, İstanbul, 2005.
• Mevdûdî, Hilafet ve Saltanat, Çev. Ali Gencer, Hilal Yayınları, İstanbul, 2011.
• Muhammed Ebu Zehra. Ebu Hanife, Çev. Osman Keskioğlu, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2005.
• Muhammed Ebu Zehra. İslâm’da Siyasî ve İtikâdi Mezhepler Tarihi, Çev: Hasan Karakaya, Kerim Aytekin, Hisar Yayınevi, İstanbul, 1983.
• Muhammed Ebu Zehra. Mezhepler Tarihi, Çev. İsmail Dağ, Düşün Yayıncılık, İstanbul, 2011.
• Muhammed Esed. Kur’an Mesajı (Meal-Tefsir), Çev. Cahit Koytak/Ahmet Ertürk, 8. Baskı, İşaret Yayınları, İstanbul, 2013.
• Okur, Kaşif Hamdi. “İslam Hukukunda Boşama Yemini (Talâka Yemin) Meselesi”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 8, S. 15, 2009/1, ss. 5-30.
• Onat, Hasan. Emevîler Devri Şii Hareketleri ve Günümüz Şiiliği, TDV Yayınları, Ankara, 1993.
• Osmanağaoğlu Karahasanoğlu, Cihan. Tanzimat Dönemi İtibarıyla Osmanlı Tâbiiyyetinin (Vatandaşlığının) Gelişimi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, yayımlanmamış doktora tezi, İstanbul, 2003.
• Özkan, Mustafa. Emevîler Döneminde İktidar-Ulemâ İlişkisi, 2. Baskı, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2015.
• Özkan, Mustafa. İslâm İktisadında Vergiler, SAMER Yayınları, Kahramanmaraş, 2019.
• Sarıçam, İbrahim. “Klasik Dönem İslam Tarihinde Din İstismarı (Dört Halife ve Emevîler Dönemi)”, İslâmiyât, C. III, S. 3, 2000, ss. 139-146.
• Serahsî, Mebsût, Ed. Cevat Akşit, Çev. Kurul, C. 5, C. 10, C. 30, Gümüşev Yayınları, İstanbul, 2011.
• Uzunpostalcı, Mustafa. “Ebû Hanîfe”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 10, 1994, ss. 131-138.
• Üçok, Coşkun/ Mumcu, Ahmet/ Bozkurt, Gülnihal. Türk Hukuk Tarihi, 19. Baskı, Turhan Kitabevi, Ankara, 2017.
• von Kremer, Alfred. Culturgeschichte des Orients unter den Chalifen, B. I, Wilhelm Braumüller, Wien, 1875.
• von Kremer, Alfred. Culturgeschichte Streifzüge auf dem Gebiete des Islams, F. A. Brockhaus, Leipzig, 1873.
• Watt, W. Montgomery. İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri, Çev. Ethem Ruhi Fığlalı, Sarkaç Yayınları, İstanbul, 2010.
• Wellhausen, Julius. Arap Devleti ve Sukutu, Çev. Fikret Işıltan, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara,1963.
• Yaman, Ahmet. İslâm Aile Hukuku, Marifet Yayınları, İstanbul, 1999.
• Yaman, Ahmet. İslâm Devletler Hukukunda Savaş, Beyan Yayınları, İstanbul, 1998.
• Yaman, Ahmet. Siyaset ve Fıkıh, İz Yayıncılık, İstanbul, 2015.
• Yıldız, Hakkı Dursun. “İbnü’l-Eşas, Abdurrahman b. Muhammed”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 21, 2000, ss. 32-33.