Arrangement patterns of verb-deriving suffixes in Turkish

Yıl 2025, Cilt: 15 Sayı: 3, 1527 - 1541, 29.09.2025

Mustafa Karataş , Esma Çiçek

https://doi.org/10.30783/nevsosbilen.1725408

Öz

Language has many functions, especially communication. It is a set of interconnected layers, including sound, words, suffixes, phrases, sentences, and meaning. One of these layers is the morphological component, which consists of morphemes. One distinctive morphological feature of Turkish is agglutinative. Derivational morphemes (suffixes) are added to word bases (roots or stems) according to certain rules to create new words.
There are different ways to derive new words in Turkish. The most basic and widespread method is forming new words with derivational suffixes. Many new words can be formed from noun or verb stems by combining different derivational suffix ordering patterns. As a result of these derivations, “cognate word families” are formed from a common root. Thus, different derivational suffix ordering patterns make up this set of words.
The derivation of new words through the use of derivational suffixes is an intriguing subject in the fields of Turkish grammar studies, and it has been studied extensively. However, there have been no detailed studies on how these suffixes function and the ordering patterns they form.
This study performed a morphemic analysis of 6,775 derived verbs identified by scanning the Turkish Dictionary (TDK, 2019). The construction suffix arrangement in these verbs were determined and classified. It was found that the identified derived verbs had 40 different derivational suffix ordering patterns. Thus, the sequence forms of the derivational suffixes that form derived verbs in Turkish were cataloged. The analysis of such verbs with a scheme called “affixation tree” was demonstrated using an example.

Anahtar Kelimeler

Derivational Suffix Ordering Patterns , The İndex of Derivational Suffix Ordering Patterns , Affixation Tree , Cognate Word Families

Türkiye Türkçesinde fiil türeten yapım eklerinin dizilim biçimleri

Öz

Başta iletişim olmak üzere birçok işlevi olan dil; ses, sözcük, ek, sözcük grubu, cümle ve anlamın yer aldığı birbirine bağlı çeşitli düzlemlerden oluşan dizgeler bütünüdür. Bunlardan biri de biçimbirimlerin bulunduğu biçim düzlemidir. Türkçenin kendine özgü biçimbilim özelliklerinin başında eklemelilik gelmektedir. Türkçedeki yapımlık biçimbirimler (ekler), sözcük tabanlarına belli kurallar çerçevesinde eklenerek yeni sözcük türetimini gerçekleştirirler.
Türkçede, yeni sözcük türetmek için farklı yollar bulunmaktadır. Bunlardan en temel ve yaygın olanı yapımlık biçimbirimlerle yeni sözcükler oluşturmaktır. İsim veya fiil tabanlarına getirilen yapım ekleriyle çok sayıda sözcük türetilebilmektedir. Bu yöntemle yapılan türetmeler sonucunda, ortak kökten türetilmiş “kökteş sözcük aileleri” oluşur. Dolayısıyla bu sözcük kümesini meydan getiren farklı yapım eki dizilimleri bulunmaktadır.
Yapım ekleriyle yeni sözcük türetme, Türkçe dil bilgisi çalışmalarında dikkat çeken, üzerinde çok çalışılmış bir konudur. Ancak bu yapım eklerinin işleyiş sistemi ve bu sistemle oluşan dizilim biçimleri üzerinde ayrıntılı çalışmalar yapılmamıştır.
Bu çalışmada; Türkçe Sözlük (TDK, 2019) taranarak belirlenen 6775 türemiş fiilin biçimbirim çözümlemeleri eş zamanlı yöntemle yapılmış, yapım eki dizilimleri belirlenerek sınıflandırılmış ve bu fiillerin 40 farklı yapım eki dizilimine sahip olduğu görülmüştür. Böylece Türkiye Türkçesindeki türemiş fiilleri oluşturan yapım eklerinin dizilim biçimleri, diğer bir deyişle “yapım eki dizilim kataloğu” oluşturulmaya başlanmıştır. Bu tür fiillerin “eklenme ağacı” adı verilen bir şemayla da incelenebileceği örnek üzerinde gösterilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Yapım Eki Dizilim Biçimleri , Yapım Eki Dizilim Biçimleri Kataloğu , Eklenme Ağacı , Kökteş Sözcük Ailesi , Yapım/Türetim Ekleri.

Kaynakça

• KAYNAKÇA Atalay, B. (1946). Türkçede kelime yapma yolları. İbrahim Horoz Basımevi.
• Banguoğlu, T. (2000). Türkçenin grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Can, Ö., Akşehirli, S., Koşaner, Ö., & Özgen, M. (2022). Dilbilgisi bileşenleri (2. baskı). İthaki Yayınları.
• Demir, N. & Yılmaz, E. (2014). Türk dili el kitabı. Grafiker Yayınları.
• Eker, S. (2005). Çağdaş Türk dili. Grafiker Yayınları.
• Ergin, M. (1997). Türk dil bilgisi. Bayrak Yayınları.
• Erkman-Akerson, F. (2005). Göstergebilime giriş. Multilingual Yayınları.
• Ersan, R. (2022). Türkiye Türkçesinde kökteş kelimeler üzerine bir dil incelemesi [Doktora tezi, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Gencan, T. N. (1979). Dilbilgisi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Johanson, L. (2007). Türkçe dil ilişkilerinde yapısal etkenler (N. Demir, Çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kabakçı Yeşiltepe, E. (2019). Türkiye Türkçesinde bağlı morfemler [Doktora tezi, Ege Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Karaağaç, G. (2002). Dil, tarih ve insan. Akçağ Yayınları.
• Karaağaç, G. (2013). Türkçenin dil bilgisi. Akçağ Yayınları.
• Karaağaç, G. (2024). Türkçenin kökteşler sözlüğü (3 cilt). Akçağ Yayınları.
• Karataş, M. (2019). Her yönüyle Türk dili. Kimlik Yayınları.
• Karataş, M. (2020). Türkçe ve felsefe terimleri. Pegem Yayınları.
• Korkmaz, A. (2008). Kökteş iki kelimenin yan yana gelerek oluşturduğu fiil yapıları [Yüksek lisans tezi, Erciyes Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Korkmaz, Z. (1992).Gramer terimleri sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2003). Türkiye Türkçesi grameri: Şekil bilgisi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Mungan, G. (2002). Türkçede fiillerden türetilmiş isimlerin morfolojik ve semantik yönden incelenmesi. Simurg Yayınları.
• Nakipoğlu, M., & Üntak, A. (2006). Türkçede eylem sayısı ve biçimbirimsel özelliklerine göre eylem sayıları. Dilbilim Araştırmaları, 17, 129–164. Boğaziçi Üniversitesi Yayınları.
• Sarı, İ. (2015). Türkçede ekleme dışı sözcük yapımı ve sözlükselleşme [Doktora tezi, Hacettepe Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• Türkçe sözlük (2023, 12. baskı). Türk Dil Kurumu Yayınları.Uzun, N. E. (2006). Biçimbilim temel kavramlar. Papatya Yayıncılık.
• Uzun, N. E., Subaşı, U., Kotan Aksan, Y., & Aksan, M. (1992). Türkiye Türkçesinin türetim ekleri: Bir döküm denemesi. Şirin Kırtasiye.
• Yıldız, İ. (2024). Türkiye Türkçesinde fiilden türetilmiş kökteş sözcük aileleri [Yüksek lisans tezi, Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi]. Ulusal Tez Merkezi.
• sozluk.gov.tr (Erişim tarihi: 02.04.2025–10.06.2025)