Osmanlı Devleti’nin Şam Hac Kafilesinin Güvenliğini Sağlamaya Yönelik İcraatlarını Gözden Geçirmesi (1700-1725) ve Güney Şam Sancakları Yöneticileri

Yıl 2024, Sayı: 22, 316 - 332, 15.09.2024

Abdelqader Steıh

https://doi.org/10.21021/osmed.1446534

Öz

17. yüzyılın son çeyreği, Bedevi kabilelerinin Şam Hac kafilesine yaptıkları birçok saldırıya tanık olmuştur. Osmanlı devletiyle Hicaz şehirleri arasındaki manevi ilişkilere zarar veren bu saldırılar, Osmanlı devletini, kafilenin güvenliğini sağlama noktasındaki icraatlarını gözden geçirmeye sevk etmiştir.

Bu çalışma, 1700-1725 yılları arasında; devletin Şam Hac kafilesinin güvenliğini sağlamaya yönelik icraatlarını, bunu yapmaya iten nedenleri ve bunların güney Şam sancak yöneticileri üzerindeki sonuçlarını izlemeyi amaçlamaktadır.

Çalışma, Hac kafilesinin güvenliğini sağlamak için alınan en önemli tedbirin, Hac emirliğini görevini sürekli olarak Şam valilerine tahsis etmek ve Güney Şam sancaklarının yöneticilerinin ise yalnızca cerdeyi yönetmesi için görevlendirmek olduğu sonucuna varmıştır. Bu nedenle, güney Şam sancaklarının (Kudüs, Gazze, Nablus, Aclun ve Leccun) yöneticileri, merkez bürokrasisi nezdinde kendilerini öne çıkaran Hac emirliği görevinden mahrum kaldılar. Aynı zamanda bu sancaklar idari olarak Şam valiliğine kesin olarak bağlandı. Şam valileri tarafından sancak idarecisi olarak atanan mütesellimlerin mali ve askeri kabiliyetleri görece zayıftı. Sancak mütesellimlerinin Şam valileri tarafından atanıyor olması ve idari anlamda valilere olan sıkı bağlılıkları, Hac mevsiminde sancaklarda asayişin bozulmasına, şehirlerde aileler arasında rekabete, taşrada ise nahiye şeyhleri arasında çatışmaya yol açtı.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı İmparatorluğu, Şam Hac Kafilesi, Güney Şam sancakları.

Review of the Ottoman Empire's Actions to Ensure The Security of the Damascus Hajj Caravan (1700-1725) and the Governors of Southern Damascus Sanjaks

Öz

The final quarter of the 17th century witnessed numerous attacks by Bedouin tribes on the Damascus Hajj caravan. These assaults, which jeopardized the spiritual relations between the Ottoman state and the Hijaz cities, prompted the Ottoman government to reassess its efforts to ensure the security of the caravan.

This study aims to trace the measures taken by the state between 1700 and 1725 to secure the Damascus Hajj caravan, the reasons behind these measures, and their consequences on the administrators of southern Damascus sanjaks.

The study concludes that the most significant measure taken to secure the caravan was the continuous assignment of the Hajj emirate to the governors of Damascus, while the administrators of southern Damascus sanjaks were tasked solely to administer the Jarda. Consequently, the administrators of the southern Damascus sanjaks (Jerusalem, Gaza, Nablus, Ajloun, and Lajjun) were deprived of the prestigious Hajj emirate position that distinguished them within the central bureaucracy. Additionally, these sanjaks were administratively subordinated to the Damascus governorate. The financial and military capabilities of the sanjak administrators appointed by the Damascus governors, known as mutasallims, were relatively weak. The appointment of sanjak mutasallims by Damascus governors and their strict allegiance to the governors led to disturbances in public order during the Hajj season, competition among families in cities, and conflicts among village sheikhs in rural areas.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, Sham Hajj caravan, Sanjaks of southern Sham.

Kaynakça

• T.C. Cumurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Ali Emiri (AE): 207/20015, 60/6031.
• Cevdet (C): 54329, 218/10865, 28/1394, 5613, 943/40932, 515/26008, 28, 1377, 13734.
• Kamil Kepeci (KK): 523/ 129, 523/ 40.
• Mühimme Defterleri (A.DVNS.MHM.d) 114-1/ 481, 114-1/ 686, 114-1/ 191, 114/ 129, 116/ 3, 119/1971, 114-1/481, 114-1/ 686.
• II. Şerʻiyye Sicilleri / Mahkeme Kayıtları Kudüs Şerʻiyye Sicilleri (K.Ş.S): 183/ 280, 202/ 116, 209/ 177, 202/ 16, 217/ 23, 307/53, 231/ 266, 201/ 39, 228/ 103.
• Nablus Şerʻiyye Sicilleri (N.Ş.S): 4/ 23, 4/ 94, 4/ 272.
• III. Diğer Kaynaklar: Kitap, Makale, Online Akçay, Eray. “İBB Atatürk Kitapliği, Muallim Cevdeti NR. O. 34’te Kayıtlı Fransa’nın İstanbul Elçisi Marquıs De Bonnac’ın Osmanlı Bürokrasisi ile Yazışmalarını İhtiva Eden Bir Mecmua (1716-1724).” Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2014.
• Atalar, Münir. “Emîr-i Hac”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XI (İstanbul 1995),
• Barbir, Karl. Ottoman Rule in Damascus1708-1757. New Jersey: Princeton University Press, 1980. Başar, Fahameddin. Osmanlı Eyalet Tevcihatı (1717-1730). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1997.
• Bin Tolon, Ahmed. Müfâkehetü’l-hillân fî havâdisi’z-zemân. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Cohen, Amnon. Palestine in the 18th Century: Patterns of Goverment and Administration. Jerusalem: Magnes Press, Hebrew University, 1973.
• Doğan, Faruk. “18 ve19. Yüzyılılarda Şam Hac Yolu ve Güvenliği: Cerde Başbuğluğu.” Tarih Okulu Dergisi (TOD), XV, (2013): 127-157.
• El-Bediri, Ahmed. Havadis Dimaşk el-Yavmiye. Kahire: Matba‘atü’l-‘Bayan, 1959.
• El-Bûrînî, Hasan. Terâcimu’l-A‘yân min Ebnâi’z-Zemân. Thk. Salâduddîn el-Müncid. Dimaşk: el-Macm’a el-İlmiye el-Arapiye, 1966.
• El-Ceziri, Abdulkadir. Ed-Durar el-Feraidelmunezme fi Ahber El-Hac ve Mekke Mukerme Cilt: II. thk. Muhammed İsmail. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2002.
• El-Gazzî, Necmüddîn. El-Kevâkibü’s-Sâira bi’A‘yâni’l-Mi’eti’l-‘Âşira. Thk. Halîl Mansûr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1997.
• El-Halili, Muhammed. Tarihi’l-Kudsve’l-Halil. Thk. Muhammed el-Bahit. Londra: Al-Furqan Islamic Heritage Foundation, 2004.
• El-Kârî, Reslan. “el-Vüzerâ” Thk. Salahaddin el-Müncid. Vülatü Dımaşk fi’l-Ahdi’l Osmaniye. Dimaşk: y.y., 1949.
• El-Makar, Muhammed. “el-Başat ve’l-Kudat fi Dimaşk.” Vülatü Dımaşk fi’l-Ahdi’l Osmaniye. Thk. Salaheddin El-Müncid. Dimaşk: y.y., 1949.
• El-Muhibbi, Muhammed. Hulasatu’l-Esar fi Ayan el-Karn el-Hadi Aşera. III. Beyrut: Dârsader, 1966.
• En-Nâbulsî, Abdulgan. El-Hakîkatü ve’l-Mecâz fi’rRihleti ilâ Bilâdi’ş-Şâmi ve Misrâ ve’l-Hicâz. Kahire: el-Hey’etü’l-Misriyyetü’l-‘Âmmetü li’l-Kitâb, 1986.
• Es-Sâlihî, Muhammed. Yevmiyyâtü’ş-Şâmiyye. Dımaşk: y.y.
• Es-Sâlihî, Muhammed. El-Mevakibü’lİslamiyye fi’l-Memalik ve’lMehasin Eş-Şamiyye. Dimaşk: Vizerat el-Sakafa, 1993.
• Eş-Şihâbî, Haydar. Târîhu’l-Emir Haydar I. Kahire: Matba‘atü’l-‘Selam, 1900.
• Eş-Şir‘A, İbrâhîm: “Mevkifu’l-Kabâili’l-Bedeviyyeti min Kâfileti’l-Hacci’s-Şâmî fi’l-Karneyn es-Sâbi‘ ‘Aşer ve’s-Sâmin ‘Aşer el-Milâdiyyeyn.” Mecelletü Dirâsâti’l-‘Ulûmi’l-İnsâniyye ve’l-İctimâ‘iyye 29/2, (Ürdün Üniversitesi 2002): 319-348.
• Evliya Çelebi. Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi. (IX kitap, II,) haz: Seyit Ali Kahraman. İstanbul: YKY, 2011.
• Faroqhi, Suraiya. Hacılar ve Sultanlar, Osmanlı Döneminde Hac 1517-1638, Çev. Ebu Bekir BakadirBekir Bakadir. Beyrut: El-merkez El-Düveli Lilhadamat, 2010.
• Fethi, Ahmed. Târîhu’r-Rîfi’l-Filastînî fi’l-‘Ahdi’l-‘Usmânî Mintakatü Benî Zeyd Nemûzecen. Ramallah: el-Matba‘atü’l-‘Arabiyyetü’l-Hadîse, 1992.
• Güler, Mustafa. “XVIII. Asırda Hac Yolunun Güvenliği Mes’elesinde Cerde Başbuğluğu”. Osmanlı Yönetiminde Arap Coğrafyası: Sosyal, Siyasî ve İdarî Yapı Milletlerarası Tartışmalı İlmî Toplantı 04-06 Kasım 2015. haz. İsmail Kurt-Seyit Ali Tüz. İstanbul: Ensar Neşriyat Tic. A.Ş., 2016.
• Güner, Selda: “On Sekizinci Yüzyılı Şam’ına Dair Bazı Gözlemler”. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 28/1, (Ankara): 131-148.
• İpşirli, Mehmet. “Cerde”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, VII (İstanbul 1993), ss. 392 393.
• İsmail, Munir ve İsmail, Adil. Tarihi Lübnan el-Hadis. Beyrut: Darü’l Beşir, 1990.
• Kurşun, Zekeriya. “Hac ve İktidar: Haremeyn'de Erken Dönem Osmanlı İmar Faaliyetleri” FSM İlmi Araştırmalar İnsan ve Toplumbilimleri Dergisi 6 (İstanbul 2017): 287-290.
• Kürd Alî, Muhammed. Hutâtu’ş-Şâm. Dimâşk: Mektebetü’n-Nûrî, 1983.
• Özcan, Abdulkadir, “Hac-Osmanlı Dönemi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XIV (İstanbul 1996), ss. 400-408.
• Quataert, Donald. ed-Devletü’l-Osmaniyye 1700-1922. çev. Eymen Ermenazi. Riyad: Mektebetü’l Lebikan, 2004.
• Râfik, Abdulkerîm. Bilâdü’ş-Şâmi ve Misra mine’l-fethi’l-‘Usmânî ilâ hamleti Napolyon Bunapart. Dimaşk: Mektebetü’l-Mühtedîn, 1967.
• Râfik, Abdulkerîm. el-‘Arabu ve’l-‘Usmâniyyûn 1516-1916. Dimaşk: Matâbi‘u Elif Bâ’ el-Edîb, 1993.
• Râfik, Abdülkerim. Kâfiletü’l-Hacci’ş-Şâmî ve Ehemmiyyetühâ fi’l-‘Ahdi’l-‘Usmânî. Dimaşk: Câmi‘atü Dimaşk, 1981.
• Râfik, Abdülkerim. The Province of Damascus 1723-1783. Beirut: Khayyat, 1966.ss. 131-133.
• Râfik, Abdülkerim: “Filistin fi El-Ahd El-Osmani.” el-Mevsuâtu’l-Filistiniye, el-Kısım es-Sani. Beyrut: Hey’etü’l Mevsuâtu’l-Filistiniye, 1990.
• Raşid, Mehmed. Tarih-i Raşid II. İstanbul. y.y.
• Ridâ, Ahmed. Mu‘cemu Metni’l-Luga. Beyrut: Mektebetü’l-Hayât, 1958.
• Sâfî, Hâlid. “Huseyn Paşa Mekkî” Mecelletü’l-Câmi‘ati’l-İslâmiyye (silsiletü’d-dirâsâti’l-insâniyye) 13/2 (Gaza 2005): 35-57.
• Steih, Abdalqader. Osmanlı Kudüs'ü (1700-1757). İstanbul: Taş Mektep Yayın Atölyesi, 2017.
• Süreyya, Mehmed. Sicill-i Osmani. haz. Nuri Akbayar, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Mekke-i Mükerreme Emîrleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1985.