Tracing Modern Education in the Capital Istanbul: Eyüp Girls’ Rushdiye School [1875-1914]

Yıl 2024, Sayı: 22, 225 - 245

Biray Çakmak

https://doi.org/10.21021/osmed.1449158

Öz

The Ottoman Empire made important regulations in the field of education during the Tanzimat Period. First, the state opened modern schools to solve the human capital problem highly needed. During the reign of Abdulmecid, the first male rushdiye school was opened in Istanbul in 1847. Later, new boys’ rushdiye schools were put into service in important administrative centers in Istanbul and the provinces. During the reign of Abdulaziz, rushdiye schools for boys continued to be opened in Istanbul and the provinces. The first girls’ rushdiye school was opened in Sultanahmet on January 6, 1859, under the name Cevri Kalfa Girls’ Rushdiye School. Approximately ten years later, in September 1869, seven girls’ rushdiye schools began operating in Istanbul. By 1877, Sultanahmet, Şehzade, Ibrahim Paşa, Aksaray, Eski Ali Paşa, Usküdar, Gülfem Hatun, Atpazarı and Eyüp girls’ rushdiye schools were serving in Istanbul. Eyüp Girls’ Rushdiye School was opened in 1875. In the study, Eyüp Girls’ Rushdiye School was discussed based on change and continuity, its opening, staff, number of students, duration of education, buildings and curriculum were revealed, and the graduates were traced to determine its function. In the study, where archival documents, printed sources and research works were used. Eyüp Girls’ Rushdiye School, which was opened in 1875, was closed in 1881 due to the settlement of immigrants and was reopened in 1884; its teachers were Darülmuallimat (Teacher Training School for Girls) graduates; it moved frequently because it served in rented households; and the number of students and graduates was low. It has been observed that some graduates continued their education at Darülmuallimat, and following their graduation, they entered public life by starting to work as teachers in schools in Istanbul and the provinces.

Anahtar Kelimeler

Modern education, Eyüp girls, teacher-i ula, teacher-i second, janitor

Payitaht İstanbul’da Modern Eğitimin İzini Sürmek: Eyüp Kız Rüşdiye Mektebi [1875-1914]

Öz

Osmanlı Devleti Tanzimat Dönemi’nde maarif alanında önemli düzenlemeler yaptı. Öncelikle ihtiyaç duyduğu beşerî sermaye sorununu çözmek amacıyla modern mektepler açtı. Abdülmecit Dönemi’nde ilk erkek rüşdiye mektebi 1847 yılında İstanbul’da açıldı. Daha sonra İstanbul ve taşradaki önemli idari merkezlerde yeni erkek rüşdiye mektepleri hizmete girdi. Abdülaziz Dönemi’nde İstanbul ve taşrada erkek rüşdiye mektepleri açılmaya devam edildi. İlk kız rüşdiye mektebi ise 6 Ocak 1859 tarihinde Sultanahmet’te Cevri Kalfa Kız Rüşdiyesi adıyla açıldı. Yaklaşık on yıl sonra Eylül 1869 tarihinde İstanbul’da yedi kız rüşdiye mektebi daha faaliyete geçti. 1877 yılına gelindiğinde İstanbul’da Sultanahmet, Şehzade, İbrahim Paşa, Aksaray, Eski Ali Paşa, Üsküdar, Gülfem Hatun, Atpazarı ve Eyüp kız rüşdiye mektepleri hizmet vermekteydi. Eyüp Kız Rüşdiye Mektebi 1875 yılında açıldı. Çalışmada Eyüp Kız Rüşdiye Mektebi değişim ve süreklilik temelinde ele alınmış, açılışı, personeli, talebe sayısı, tahsil süresi, binaları ve müfredatı ortaya konulmuş, işlevi tespit edilmek amacıyla mezunların izi sürülmüştür. Arşiv belgeleri ile matbu kaynaklar ve araştırma eserlerinin kullanıldığı çalışmada 1875 yılında açılan Eyüp Kız Rüşdiye Mektebi’nin muhacir iskanı sebebiyle 1881 yılında kapandığı, 1884 yılında yeniden açıldığı, muallimelerinin Darülmuallimat mezunu olduğu, kiralık hanelerde hizmet verdiği için sık sık taşındığı, talebe ve mezun sayısının az olduğu, bazı mezunların tahsillerine Darülmuallimat’ta devam ettikleri, mezuniyetlerini müteakip İstanbul ve taşradaki mekteplerde muallime olarak göreve başlayarak kamusal hayata girdikleri görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Modern eğitim, Eyüp kız rüşdiye mektebi, muallime-i ula, muallime-i saniye, hademe

Destekleyen Kurum

İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi tarafından 23-24 Mayıs 2023 tarihlerinde düzenlenen Osmanlı İstanbulu Uluslararası Sempozyumu-IX'da Eyüp Kız Rüşdiye Mektebi (1875-1914) ismiyle sunulan bildirinin gözden geçirilmiş ve tekmil edilmiş son halidir.

Kaynakça

• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Bab-ı Ali Evrak Odası Belgeleri (BEO): 176/13128 (5 N 1310/23 Mart 1893).
• İrade Dahiliye (İ. DH): 433/28665 (3 Za 1275/4 Haziran 1859), 443/29304 (1 Ra 1276/28 Eylül 1859), 602/41998 (25 Ş 1286/30 Kasım 1869), 702/49147 (26 R 1292/1 Haziran 1875), 916/72729 (16 B 1301/12 Mayıs 1884), 994/78492 (12 N 1303/14 Haziran 1886), 417/27616 (8 R 1275/15 Kasım 1858), 832/66944 (2 Ş 1294/30 Haziran 1881).
• İrade Maarif (İ. MF): 10/24 (1322Ca-1) (7 Ca 1322/20 Temmuz 1904).
• İrade Şura-yı Devlet (İ. ŞD): 14/637 (21 M 1286/3 Mayıs 1869), 28/1316 (14 Za 1290/3 Ocak 1874).
• Maarif Nezareti Mektubi Kalemi Belgeleri (MF. MKT): 62/54 (16 Ca 1296/8 Mayıs 1879), 1185/131 (22 Ca 1331/29 Nisan 1913), 139/133 (12 L 1309/10 Mayıs 1892), 15/8 (12 L 1290/3 Aralık 1873), 168/136 (5 Za 1310/21 Mayıs 1893), 174/37 (26 Z 1310/11 Temmuz 1893), 181/103 (17 Ra 1311/28 Eylül 1893), 184/82 (12 R 1311/23 Ekim 1893).
• 305/25 (26 Ş 1313/11 Şubat 1896), 37/56 (6 Ca 1293/30 Mayıs 1876), 43/69 (27 Ş 1293/17 Eylül 1876), 499/26 (24 Z 1317/25 Nisan 1900), 499/8 (23 Z 1317/24 Nisan 1900), 554/39 (11 M 1319/30 Nisan 1901), 61/3 (22 Ra 1296/16 Mart 1879), 64/2 (7 Ş 1296/27 Temmuz 1879), 65/52 (27 B 1297/5 Temmuz 1880).
• 67/35 (13 Ş 1298/11 Temmuz 1881), 69/67 (12 L 1298/7 Eylül 1881), 69/75 (12 L 1298/7 Eylül 1881), 71/89 (12 Za 1298/6 Ekim 1881), 711/31 (8 Ra 1321/4 Haziran 1903), 867/3 (22 R 1323/26 Haziran 1905).
• Maarif Nezareti Tedrisat-ı İbtidaiye İdaresi Belgeleri (MF. İBT): 105/53 (6 B 1319/19 Ekim 1901), 106/87 (11 Ş 1319/23 Kasım 1901), 107/58 (21 Ş 1319/3 Aralık 1901), 109/68 (9 L 1319/19 Ocak 1902), 111/53 (25 L 1319/4 Şubat 1902), 111/79 (2 Za 1319/10 Şubat 1902), 112/1 (7 Za 1319/15 Şubat 1902), 112/2 (7 Za 1319/15 Şubat 1902).
• 113/122 (29 Za 1319/9 Mart 1902), 115/68 (19 Z 1319/29 Mart 1902), 117/88 (8 M 1320/17 Nisan 1902), 117/89 (8 M 1320/17 Nisan 1902), 119/81 (17 S 1320/26 Mayıs 1902), 124/23 (23 Ca 1320/28 Ağustos 1902), 125/20 (16 C 1320/20 Eylül 1902).
• 133/117 (11 S 1321/9 Mayıs 1903), 139/9 (14 B 1321/6 Ekim 1903), 150/79 (25 C 1322/6 Eylül 1904), 157/44 (7 M 1323/14 Mart 1905), 159/47 (7 S 1323/13 Nisan 1905), 161/68 (11 R 1323/15 Haziran 1905), 177/28 (11 R 1324/4 Haziran 1906), 182/57 (4 N 1324/22 Ekim 1906), 182/91 (11 N 1324/29 Ekim 1906), 189/63 (20 Ra 1325/3 Mayıs 1907), 19/12 (22 Ş 1302/6 Haziran 1885), 190/63 (7 R 1325/20 Mayıs 1907), 190/81 (8 R 1325/21 Mayıs 1907).
• 199/105 (6 Za 1325/11 Aralık 1907), 199/63 (2 Za 1325/7 Aralık 1907), 200/38 (11 Za 1325/16 Aralık 1907), 200/76 (14 Za 1325/19 Aralık 1907), 200/83 (14 Za 1325/19 Aralık 1907), 201/117 (5 Z 1325/9 Ocak 1908), 201/51 (27 Za 1325/1 Ocak 1908), 208/12 (21 R 1326/23 Mayıs 1908), 208/63 (26 Ca 1326/26 Haziran 1908), 212/123 (6 B 1326/4 Ağustos 1908), 220/22 (8 M 1327/30 Ocak 1909), 233/15 (26 R 1327/17 Mayıs 1909), 244/32 (3 N 1327/18 Eylül 1909), 273/30 (15 Ca 1328/25 Mayıs 1910), 275/49 (6 C 1328/15 Haziran 1910), 286/44 (4 L 1328/9 Ekim 1910).
• 291/1 (18 Za 1328/21 Kasım 1910), 292/23 (3 Z 1328/6 Aralık 1910), 303/42 (19 S 1329/19 Şubat 1911), 303/74 (21 S 1329/21 Şubat 1911), 310/82 (28 Ra 1329/29 Mart 1911), 318/55 (20 R 1329/20 Nisan 1911), 322/57 (10 Ca 1329/9 Mayıs 1911), 387/46 (23 Ş 1330/7 Ağustos 1912), 39/93 (11 Ra 1312/12 Eylül 1894), 420/10 (17 R 1331/26 Mart 1913), 43/23 (16 Ş 1312/12 Şubat 1895).
• 489/37 (25 R 1332/23 Mart 1914), 500/99 (5 B 1332/30 Mayıs 1914), 506/56 (10 Ş 1332/4 Temmuz 1914), 51/22 (10 Za 1313/23 Nisan 1896), 510/79 (11 N 1332/3 Ağustos 1914), 55/4 (20 R 1314/28 Eylül 1896), 56/19 (12 C 1314/18 Kasım 1896), 57/40 (14 B 1314/19 Aralık 1896), 6/32 (28 S 1292/5 Nisan 1875), 60/119 (9 Z 1314/11 Mayıs 1897).
• Meclis-i Vala Riyaseti Belgeleri (MVL): 881/107 (2 C 1284/1 Ekim 1867).
• Sadaret Mektubi Kalemi Mühimme Kalemi (Odası) Belgeleri (A. MKT. MHM): 147/40 (19 R 1275/26 Kasım 1858), 164/96 (12 S 1276/10 Eylül 1859).
• Sadaret Mektubi Kalemi Nezaret ve Devair Yazışmalarına Ait Belgeler (A. MKT. NZD): 469/35 (6 Ş 1279/27 Ocak 1863), 471/67 (22 Ş 1279/12 Şubat 1862).
• Şura-yı Devlet Belgeleri (ŞD): 1028/73 (4 C 1322/16 Ağustos 1904), 205/9 (28 Z 1286/31 Mart 1870), 207/3 (29 L 1290/20 Aralık 1873), 964/8 (29 Z 1315/21 Mayıs 1898).
• Topkapı Müzesi Arşivi (TS. MA.e): 1372/57 (26 M 1326/29 Şubat 1908).
• Yıldız Perakende Evrakı Sadaret Maarif Nezareti Maruzatı (Y. PRK. MF): 4/54 (26 S 1320/4 Haziran 1902).
• Salnameler ve Gazeteler [Süreli Yayınlar]
• Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye (SDAO): 1868-1869/H.1285, Defa 23, 1869-1870/H.1286, Defa 24, 1870-1871/H.1287, Defa 25, 1871-1872/H.1288, Defa 26, 1876-1877/H.1294, Defa 32, 1877-1878/H.1295, Defa 33, 1878-1879/H.1296, Defa 34, 1879-1880/H.1297, Defa 35, 1884-1885/H.1302, Defa 40, 1885-1886/H.1303, Defa 41, 1886-1887/H.1304, Defa 42, 1887-1888/H.1305, Defa 43, 1899-1900/H.1317, Defa 55, 1907-1908/H.1325, Defa 63. Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye (SNMU): 1898-1899/H.1316, Defa 1, 1899-1900/H.1317, Defa 2, 1900-1901/H.1318, Defa 3, 1901-1902/H.1319, Defa 4, 1903-1904/H.1321, Defa 5.
• Takvim-i Vekayi (TV). 1755 (30 B 1292/1 Eylül 1875), 1100 (28 S 1286/9 Haziran 1869).
• Kaynak Eserler ve İncelemeler
• 1310-1311 Sene-i Dersiye-i Maliyesine Mahsus Maarif-i Umumiye Nezaret-i Celilesi İdaresinde Bulunan Mekatib-i İbtidaiye, Rüşdiye, İdadiye, Aliye ile Mekatib-i Hususiye ve Ecnebiyenin ve Dersaadetde Tahriri İcra Kılınan ve Taşrada Mevcud Bulunan Kütübhanelerin İstatistiki, (Dersaadet: Matbaa-ı Osmaniye).
• 24 Ca 1286/1 Eylül 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi. Düstur I/II (Dersaadet: Matbaa-ı Amire, 1289), 184-219. Akyüz, Yahya. “Osmanlı Son Döneminde Kızların Eğitimi ve Öğretmen Faika Ünlüer’in Yetişmesi ve Meslek Hayatı”. Milli Eğitim 143 (1999): 12-32.
• Baltacı, Cahit. “Osmanlılar’da Mektep”. TDV İslâm Ansiklopedisi, 29 (Ankara 2004), 6-7.
• Demirel, Fatih. “Education of Girls in the Province of Thessaloniki During the Ottoman Modernization Process”. Balkan Araştırma Enstitüsü Dergisi 12/1 (2023): 83-101.
• Demirel, Muammer. “Türk Eğitiminin Modernleşmesinde Rüştiye Mektepleri”. Türkler. 15. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, 64-93.
• Dobreva, Margarita. “Tanzimat Dönemindeki İstanbul Rüşdiyeleri Hakkında Bazı Tespitler”. Osmanlı’nın Dahi Devlet Adamı Ahmed Cevdet Paşa. Haz. Prof. Dr. Cafer Çiftçi, Bursa: Bursa Osmangazi Belediyesi Yayınları, Ekim 2021, 261-281.
• Dobreva, Margarita. “The Urban Network of Rüşdiyyes in the Balkans and in Anatolia in the 1840s-1870s”. Études Balkaniques LVIII/3 (2022): 361-416.
• Dumanoğlu, Sevim Ceylan. Osmanlı Devleti’nde Kız Öğretmen Okulu Darülmuallimat (1870-1924). Doktora Tezi. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, 2019.
• Görür, Emel Demir. “İnas Rüşdiye Mektepleri: Yanya Hamidiye İnas Rüştiye Mektebi Örneği”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 8/36 (2015): 311-322.
• Kodaman, Bayram. Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1991.
• Mahmud Cevad. Maarif-i Umumiye Nezareti Tarihçe-i Teşkilat ve İcraatı. İstanbul: Matbaa-ı Âmire, 1338.
• Öztürk, Cemil. “Dârülmuallimât”. TDV İslâm Ansiklopedisi, 8 (İstanbul 1993), 449-550.
• Pir, Serpil. “Bursa Kız Rüşdiye Mektebi (1882-1909)”. History Studies 14/3 (2022): 613-634.
• Somel, Selçuk Akşin. “Kırım Savaşı, Islahat Fermanı ve Osmanlı Eğitim Düzeninde Dönüşümler”. Savaştan Barışa: 150. Yıldönümünde Kırım Savaşı ve Paris Antlaşması (1853-1856), 22-23 Mayıs 2006, Bildiriler. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırma Merkezi, 2007, 61-84.
• Somel, Selçuk Akşin. “Osmanlı Modernleşme Döneminde Kız Eğitimi”. Kebikeç 10 (2000): 223-238.
• Somel, Selçuk Akşin. Osmanlı’da Eğitimin Modernleşmesi (1839-1908). İstanbul: İletişim Yayınları, 2010.
• Şahin, Ayşegül Altınova. Osmanlı Devleti’nde Rüşdiye Mektepleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayını, 2018.
• Şakar, Muzaffer Fehmi ve Güçtekin, Nuri. Maariften Milli Eğitime İstanbul Sicilleri (1878-1965). I. İstanbul: T.C. Milli Eğitim Bakanlığı Destek Hizmetleri Genel Müdürlüğü, 2018.
• Şakar, Muzaffer Fehmi ve Güçtekin, Nuri. Maariften Milli Eğitime İstanbul Sicilleri (1878-1965). II. İstanbul: T.C. Milli Eğitim Bakanlığı Destek Hizmetleri Genel Müdürlüğü, 2018.
• Ünlü, Mucize ve Dündar, Arzu. “Tanzimat Sonrası Modernleşme Sürecinde Selanik İnas Rüşdiye Mektebi”. OTAM 50 (2021): 207-233.
• Yanardağ, Ayşe. “Adana İnas/Kız Rüştiyesi Bağlamında Osmanlı’da Muallime/Kadın Öğretmen Sorunları (1892-1913)”. Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi 8/1 (2023): 227-255.
• Yarcı, Güler. “Osmanlıda Yemin ve Tahlif”. Yemin Kitabı. Haz. Emine Gürsoy Naskali, İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2013, 17-72.
• Yıldırım, Canan. “Sivas Kız (İnas) Rüşdiyesi”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İnsan Bilimleri Dergisi 1/1 (2020): 77-102.
• Yıldız, Hatip. “II. Abdülhamid Dönemi’nde Kız Rüşdiye Mektepleri Müfredat (Öğretim) Programları ve Kızların Eğitimine Katkısı”. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 8/17 (2016): 115-135.