Amerikan Misyoner Okullarındaki Eğitim Sisteminin Ermeni Meselesine Etkileri [Bitlis İstasyonu Örneği]

Yıl 2025, Sayı: 25, 155 - 190

Suat Özdağ

https://doi.org/10.21021/osmed.1557749

Öz

Bu çalışmada, Amerikalı misyonerlerin okullarında uyguladıkları eğitim sistemi ve faaliyetle-rinin Ermeni Milliyetçiliğine etkisi ele alınmıştır. Osmanlı genelinde ve Bitlis özelinde ele alınan bu konu ayrıntılı bir şekilde okuyucuya sunulmaya çalışılmıştır. Üç ana bölümden oluşan bu çalışmanın amacı Amerikalı misyonerler tarafından açılan eğitim kurumlarının çalışma sistemi, müfredatı, okutulan dersler, okullarda öğretilen lisanlar ve misyonerlerin gizli emellerini bu kurumlar aracılığı ile nasıl gerçekleştirdiklerini ortaya koymaktır. Bu çalışmada misyonerlerin verdiği eğitim ve yaptığı faaliyetler sonucunda Ermeni milliyetçili-ğinin nasıl ortaya çıktığı ve bu milli duyguların ayaklanmaya dönüşerek Osmanlı Devleti’ne karşı bağımsızlık mücadelesine evrildiğini Bitlis özelinde açıklamaya çalıştık. Çalışma, geniş bir literatür taraması yapıldıktan sonra Osmanlı Arşivi ve ABCFM Arşivi (Archive is in Houghton Library of Harvard ve Mount Holyoke and Hampshire College Archives) belgeleri temel alınarak, bu konuda yazılmış tezler, makaleler, kitaplar ve diğer yayınlar kullanılarak oluşturulmuştur. Bu çalışmada misyoner okullarına ait eğitim sistemi ve müfredatı ile ilgili verilen ayrıntılı bilgilerin alana katkı sağlayacağı düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Misyoner, Ermeni, Eğitim, Milliyetçilik, Bitlis.

American Missionary School Education and Its Impact on the Armenian Question [Bitlis Station Case Study]

Öz

In this study, the educational system implemented by the American Missionaries in their schools and the impact of their activities on Armenian Nationalism are discussed. This subject dealt with the Ottoman Empire in general and Bitlis in particular has been trying to be presented to the reader in detail. This study, which consists of three main parts, is to reveal the working system of the educational institutions opened by the American mission-aries, the curriculum, the courses taught, the languages taught in the schools, and how the missionaries rejuvenated their secret ambitions through these institutions. In this study, we have tried to explain how Armenian nationalism emerged due to the missionaries' educa-tion and activities and how these national feelings turned into an uprising and evolved into a struggle for independence against the Ottoman Empire in the case of Bitlis. The study was created after an exhaustive literature review based on the documents of the Ottoman Archive and the ABCFM Archive (the Archive is in Houghton Library of Harvard and Mount Holyoke and Hampshire College Archives), using theses, articles, books, and other publica-tions written on this subject. It is believed that the detailed information provided in this study on the education system and curriculum of missionary schools will contribute to the field.

Anahtar Kelimeler

Missionary, Armenian, Education, Nationalism, Bitlis

Kaynakça

• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Os-manlı Arşivi (BOA)
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), BOA, Sadaret Mektubî Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT.MHM), 695/13.; 655/16.; 657/45.; 658/14.; 667/11.; 694/1-5.; 702/19.; 694/3-2.; 694/2-1.; 694/8.; 750/14-2.
• BOA, Dahiliye Nezareti İdare Evrakı (DH. İD), 26/17.
• BOA, Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti (DH.EUM) 5.Şb., 30/1.
• BOA, Dahiliye Nezareti Mektubî Kalemi (DH. MKT), 2460/7.; 2859/92-1.
• BOA, Dâhiliye Nezareti Muhaberat-ı Umumiye İdaresi Evrakı (DH. MUİ), 38/1-16.
• BOA, Dahiliye Nezareti Tesri-i Muamelat ve Islahat Komisyonu Muamelat (DH. TMIK-M) 2/47.; 2/78-1.; 95 / 31-1.; 1509/67.
• BOA, Hariciye Siyasi (HR. SYS), 72/38.; 2735/10.; 73/17.; 2737/30.; 1850/5.; 1858/3.; 2739/22.; 55/1.; 61/11.; 64/28,39,43.; 65/1253.; 73/18-19-20.
• BOA, İrade Dahiliye (İ.DH), 133/1313.
• BOA, İrade Hususi (İ.HUS), 8/1310.
• BOA, Maarif Nezareti Mektubî Kalemi (MF. MKT), 259/7.; 385 / 34.; 259/7.; 529 / 19.; 635/54.; 694/1.
• BOA, Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Askeri Maruzat (Y.PRK.ASK.), 115/36.
• BOA, Yıldız Perakende Evrakı Arzuhal Jurnal (Y.PRK.AZJ), 15/50.
• BOA, Yıldız Perakende Evrakı Dahiliye Nezareti Maruzatı (Y.PRK.DH), 5/15.
• BOA, Yıldız Tasnifi Yıldız Esas Evrakı (Y.EE.), 102/38.
• BOA, Yıldız Tasnifi Mütenevvi Maruzat Evrakı (Y.MTV), 308/42.; 172/33-2/3,4,5,6,7,8.; 312/6.
• BOA, Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Maarif Nezareti Maruzatı (Y.PRK. MF), 2/82.; 3/15-23.; 3/30.; 3/31.; 3/54 s.1-2-3.; 5/20.
• BOA, Yıldız Perakende Evrakı Maliye Nezareti Maruzatı (Y.PRK. ML), 18/3.
• BOA, Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Tahrirat-ı Ecnebiye ve Mabeyn Mütercimliği (Y.PRK.TKM.), 36/27.
• BOA, Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Umum Vilayetler Tahriratı (Y.PRK.UM.), 67/30.; 26/68.; 29/58.; 77/29-30.; 68/112.
• BOA, Yıldız Perakende Evrakı Zabtiye Nezareti Maruzatı (Y.PRK.ZBM), 18/16.
• American Board of Commissionars for Foreign Missions-ABCFM Arşivi
• Bartlett, Samuel Colcord. Historical Sketch of the Missions of the American Board in Turkey. Boston: The American Board, 1889.
• Eddy, David Brewer. What Next in Turkey-Glimpses of the American Board’s Work in the Near East. Boston: The Missionary Herald, 1913.
• Life and Light, “Girls’ Schools in Turkey, Number Two: Aintab Female Seminary,” June 1878, Vol. 8.
• Riggs, Charles. History of the ABCFM in the Near East, Especially in Turkey (1819-1934). Harvard Üniversitesi Houghton Kütüphanesi Özel Koleksiyonu, 1936.
• Süreli Yayınlar
• Açıkses, Erdal. «Osmanlı Devleti’ndeki Misyonerlik Faaliyetleri ile İlgili Bir Değerlendirme (İki Merkezden Örnekler).» Yeni Türkiye Dergisi Ermeni Özel Sayısı II, no. 38 (Mart-Nisan 2001): 935-947.
• Açıkses, Erdal. «Misyonerliğin Tanımı ve Faaliyetleri Hakkında Kısa Bir Değerlendirme.» Müdafaa-i Hukuk Dergisi, no. 72 (Ağustos 2004): 29-36.
• Açıkses, Erdal ve Ebru Güher. Türk-Amerikan İlişkileri Çerçevesinde Amerika’nın Ermeni Faaliyetlerindeki Rolü. Cilt 9, Tarihte Türkler ve Ermeniler içinde, 99-126. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
• Ağırtaş, Ülkü. «Ermeni Meselesi (1918-1923).» Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, no. 7 (2007): 1-22.
• Akgün, Seçil. «Amerikalı Misyonerlerin Ermeni Meselesinde Rolü.» Atatürk Yolu Dergisi, no. 1 (Ocak 1988): 1-12.
• Alan, Gülbadi. «Amerikan Board Okullarında Yürütülen Misyonerlik Faaliyetleri.» İslami Araştırmalar Dergisi, no. 20 (2007): 460-476.
• Aydın, Mithat. «Amerikan Protestan Misyonerlerinin Ermeniler Arasındaki Faaliyetleri ve Bunun Osmanlı-Amerikan İlişkilerine Etkisi.» Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, no. 19 (Şubat 2006): 79-122.
• Cumhuriyet gazetesi. «Ermeni Patriği Adayı Mutafyan’ın Misyonerlerle İlgili Demeci.» 24 Mayıs 1998: 3.
• Çelikkol, A. Oğuz. «Ermeni Soykırım İddiaları, Amerikan Kongresi ve Türkiye.» Bilge Strateji 7, no. 13 (Güz 2015): 17-30.
• Çiçek, Kemal. «Soru ve Cevaplarla Ermeni Sorunu - Göç ettirme (Tehcir), Sözde Soykırım İddiaları ve Gerçekler.» Ermeni Araştırmaları, no. 15 (Yaz-Sonbahar 2004): 1-22.
• Erhan, Çağrı. «1830 Osmanlı-Amerikan Antlaşması’nın Gizli Maddesi.» Belleten 62, no. 234 (Ağustos 1998): 457-466. Erhan, Çağrı. «Ottoman Official Attitudes Towards American Missionaries.» Milletlerarası Münasebetler Yıllığı, (The Turkish Yearbook of International Relation), 2001: 191-202.
• İskefiyeli, Zeynep. «Ermeni Kimliğinin Oluşumunda Din Faktörü: Hıristiyanlık, Kilise ve Misyonerler.» Akademik İncelemeler Dergisi 2, no. 1 (2007): 231-255.
• Kılıç, Sezen. «Cumhuriyet Dönemi Yabancı Okullar (1923-1938).» ATAM Dergisi 21, no. 61 (2005): 160-176.
• Kodaman, Bayram. «Şark Meselesi, Emperyalizm ve Ermeniler.» Kaynaklar Dergisi, no. 2 (1984): 7-14.
• Özbey, Ali Ulvi . «19. Yüzyıl Arap Milliyetçiliğinde Misyonerlerin Etkisi: Suriye Örneği .» Tarih Okulu Dergisi, no. 35 (Ağustos 2018): 64/81.
• Özbey, Ali Ulvi. «Ermeni Meselesinde Batılıların ve Batılı Misyonerlerin Etkisi.» Ermeni Araştırmaları, no. 60 (2018): 75-103.
• Özlü, Gülşen Akkoyun. «Diyarbakır Halkı Ve Yöneticilerinin Board Misyonerlerine Yaklaşımı (1836-1915).» Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, no. 32 (Şubat 2023): 495-520.
• Sezer, Ayten. «Osmanlı Döneminde Misyonerlik Faaliyetleri.» Yeni Türkiye Dergisi, no. 38 (Mart-Nisan 2001): 182-196.
• Sezer, Ayten. «Atatürk Dönemi Eğitim Politikası.» Türk Yurdu 20, no. 160 (2000): 110-132.
• Yüksel, Mevlüt. “Erzurum, Bitlis, Mamuratülaziz Vilayetlerindeki Ermeni İsyanları (1890-1905)”, Ermeni Araştırmaları, 2012, no. 43: 52-78.
• 3. Araştırma Eserler
• Açıkses, Erdal. Amerikalıların Harput’taki Misyonerlik Faaliyetleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2003.
• Aksu, Ayşe. «Osmanlı Dönemi Amerikan Misyoner Okullarında Yerli Öğretmen Yetiştirme Faaliyetleri (1840-1924).» Yenilikçi Öğretmen Eğitimi içinde, yazan Ömer Yahşi Kamil Arif Kırkıç, 97-142. Ankara: İksad Yayınevi, 2020.
• Aksu, Ayşe. “Amerikan Misyonerlerinin Osmanlı Anadolu’sundaki Eğitim Faaliyetleri (1820-1900) ve Bunun Osmanlı Toplum Yapısına Etkileri”. İstanbul: Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2010.
• Alan, Gülbadi. Osmanlı İmparatorluğunda Amerikan Protestan Okulları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2015.
• Armaoğlu, Fahir. Belgelerle Türk-Amerikan Münasebetleri (Açıklamalı). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1991.
• Bird, Isabella L. Journeys In Persıa And Kurdıstan. Cilt 2. London, 1891.
• Cırık, Bülent. “II. Meşrutiyet Döneminde Bitlis Sancağı (1908-1914)”, Doktora Tezi, Sakarya Üniversitesi, 2015.
• Çabuk, Mustafa. 1875-1925 Yılları Arasında Adana, Antakya, Antep, Maraş ve Mersin Bölgelerinde Misyonerlik Faaliyetleri ve Ermeni Olayları. Doktora Tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, 2013.
• Deri, Mehmet. Türkiye Ermenilerinin Eğitim Tarihi. Ankara, 2023.
• Erdoğan, Dilşen İnce . Van Emeni İsyanları. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2016.
• Erhan, Çağrı. Türk Amerika İlişkilerinin Tarihsel Kökenleri, Ankara, 2001.
• Ermeni Komitelerinin Amal ve Hareketi îhtilaliyesi İlanı Meşrutiyetten Evvel ve Sonra, (Haz: H. Erdoğan Cengiz), (Ankara: 1983).
• Gürün, Kamuran. Ermeni Dosyası. İstanbul: 7. Baskı Remzi Kitapevi, 2005.
• Halaçoğlu, Ahmet. «XIX.Yüzyıl Sonlarında Osmanlı Devleti’nde Yaşayan Ermenilerin Evlerinde Ermeni Milliyetçiliği Hakkında Ele Geçirilen Dokümanlar Ve Bunun Ermeni Milliyetçiliğinin Yayılmasında Etkileri.» Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeniler Sempozyumu. Erciyes Üniversitesi, 2008.
• Hülagu, Metin. «Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Misyoner, Ermeni, Terör ve Amerika Çerçevesinde Türkiye.» Düzenleyen: Erciyes Üniversitesi. Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeniler Sempozyumu. 2008.
• Hüseyin Nazım Paşa. Ermeni Olayları Tarihi, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 1993.
• Karpat, H. Kemal. Osmanlı Nüfusu (1830-1914) Demografik ve Sosyal Özellikleri, B. Tırnakçı (Çev.), (Ankara: 2003),
• Knapp, Grace Higly. The Trajedi Of Bitlis. New York, 1919.
• Kılıç, Davut. Salnamelere Göre Vilayat-ı Sittede Dini ve Etnik Dağılım, Ankara, 2017.
• Kılıç, Davut. «Osmanlı Ermenilerine Yönelik Misyoner Faaliyetleri,.» Düzenleyen: Türk Tarih Kurumu. Tarihte Türkler ve Ermeniler: Ermeni Nüfusu ve Kilisesi, Misyonerlik. Ankara, 2014.
• Kılıç, Davut. Osmanlı Ermenileri Arasında Dini ve Siyasi Mücadeleler. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 2012.
• Kocabaşoğlu, Uygur. Anadolu'daki Amerika -Kendi Belgeleriyle- 19.Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğundaki Misyoner Okulları. 4. Baskı İmge Kitapevi, 2023.
• Kocabaşoğlu, Uygur. Majestelerinin Konsolosları: İngiliz Belgeleriyle Osmanlı İmparatorluğu’ndaki İngiliz Konsoloslukları (1580-1900), İstanbul 2004.
• Küçükoğlu, Bayram. Türk Dünyasında Misyoner Faaliyetleri (Dünü-Bugünü-Yarını). İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2003.
• McCarthy, Justin ve Carolyn McCarthy. Turks and Armenians. Washington, 1989.
• Mutlu, Şamil. Osmanlı Devleti’nde Misyoner Okulları. İstanbul, 2021.
• Osmanlı Belgelerinde Ermeni Amerikan İlişkileri-II, (1896-1919), Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 2007.
• Öke, Mim Kemal. Ermeni Sorunu (1914-1923), Ankara, 1991.
• Özkan, Selim Hilmi. Bitlis’ten Amerika’ya Ermeni Göçü ve Amerika’da Ermeni Diasporasının Faaliyetleri (1878-1915), Tarihi ve Kültürel Yönleriyle Bitlis, C.1, Ankara, 2019.
• Özlü, Gülşen Akkoyun . «Amerikan Board Misyonerlerinin Ergani’deki Faaliyetleri.» Osmanlı’dan Cumhuriyete Ergani, Ed. Oktay Bozan vd., 95-108. Bursa, 2023.
• Saray, Mehmet. Ermenistan ve Türk Ermeni İlişkileri. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 2010.
• Selvi, Haluk. «Amerikalı Misyoner George P. Knapp ve Bitlis’te Ermeni Olayları (1893-1896).» Ermeni Ayaklanmaları Sempozyumu. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, 2014. 199-213.
• Sezer, Ayten. «Osmanlı Eğitim Sisteminin Ermeni Milliyetçiliğinin Doğuşuna Etkisi.» Düzenleyen: Metin Hülagü. Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeniler Sempozyumu. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, 2008. 255-272.
• Sonyel, Salahi R. Osmanlı Devleti’nin Yıkılmasında Azınlıkların Rolü. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014. Süslü, Azmi. Ermeniler ve 1915 Tehcir Olayı. Ankara: Berikan Yayınevi, 2009.
• Şaşmaz, Musa. İngiliz Konsolosları ve Ermeni Katliam İddiaları (1878-1914). Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi, 2013. Şenol, Kürşat Selim. 1915 Ermeni Tehciri (Sosyo-Ekonomik Boyutlarıyla). Ankara: Berikan Yayınevi, 2006. Şimşir, Bilal N. Ermeni Meselesi (1774-2005). Ankara: Bilgi Yayınevi, 2007.
• Tekdal, Danyal. Osmanlı Döneminde Bitlis’te Eğitim. Ankara: İdealkent Yayınları, 2018.
• Temizgüney, Firdes. Emval-i Metruke Meselesi Ermenilerden Kalan Mallar (1915-1923). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2017.
• Turan, Ömer. «Amerikan Misyonerlerinden E. Simith ve H.G.O.Dwigh’e Göre 1830-1831 Yıllarında Ermeniler.» Ermeni Soykırımı İddiaları -Yanlış Hesap Talât ve Tehcirden Dönünce- Ed. Mustafa Çalık, 192-206. Ankara: Cedit Neşriyat, 2006.
• Ulu, Cafer. Türkiye Cumhuriyetinde Ermeniler. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 2012.
• Uras, Esat. Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi. İstanbul: Dün Bugün Yarın, 1987.
• Yücel, İdris. “Anadolu’daki Amerikan Hastaneleri ve Tıbbi Misyonerlik (1880-1930)”. Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, 2011.
• Yücel, İdris. “Kendi Belgeleri Işığında Amerikan Board’ın Osmanlı Ülkesindeki Teşkilatlanması”. Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi, 2005.
• İnternet Kaynakları
• https://archive.org/details/sim_missionary-herald_1856-05_52_5/page/138/mode/2up.
• https://archive.org/details/sim_missionary-herald_1883-11_79_11/page/450/mode/2up.
• https://archive.org/details/sim_missionary-herald_1886-05_82_5/page/184/mode/2up.
• https://archive.org/details/sim_missionary-herald_1906-08_102_8/page/374/mode/2up.
• https://archive.org/details/sim_missionary-herald_1902-03_98_3/page/110/mode/2up.
• https://archive.org/details/sim_missionary-herald_1904-02_100_2/page/50/mode/2up.
• https://archive.org/details/sim_missionary-herald_1883-03_79_3/page/104/mode/2up.
• https://archive.org/details/sim_missionary-herald_1892-09_88_9/page/360/mode/2up.
• https://archive.org/details/sim_missionary-herald_1882-08_78_8/page/312/mode/2up.
• https://archive.org/details/sim_missionary-herald_1886-03_82_3/page/100/mode/2up.
• https://archive.org/details/sim_missionary-herald_1883-11_82_5/page/184/mode/2up.
• https://archive.org/details/sim_missionary-herald_1867-10_63_10/page/804/mode/2up.
• https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015073264890&seq=514.
• https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015073264924&seq=625.
• https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015073264924&seq=625.
• https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015013160315&seq=783.
• https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015082374508&seq=73.
• https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=coo.31924079429100&seq=708.
• https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=coo.31924079429092&seq=871.
• https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015073250527&seq=892.
• https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=nnc2.ark:/13960/t22c2bv2t&seq=3.
• http://dlir.org/images/stories/dlir/arit/map1.jpg.
• http://www.dlir.org/archive/orc-exhibit/items/show/collection/12/id/16863.
• http://www.dlir.org/archive/orcexhibit/items/show/collection/12/id/16862.
• http://www.dlir.org/archive/orc-exhibit/items/show/collection/12/id/17182.