The Culture of Promenades in 19th Century Ottoman Istanbul: The Promenades of Üsküdar

Yıl 2025, Sayı: 25, 271 - 304

Fırat Küskü

https://doi.org/10.21021/osmed.1577491

Öz

This study explores the promenade culture of 19th-century Ottoman Istanbul, with a particular focus on the Üsküdar promenades. Drawing upon primary sources such as archival documents, newspaper reports, memoirs, and travelogues, it investigates the role of these spaces as vibrant centers of social interaction, where diverse segments of Ottoman society converged, fostering cultural exchange and contributing significantly to the empire’s leisure culture. The geographical advantages and accessibility of the Üsküdar promenades made them popular destinations for people from all social, religious, and linguistic backgrounds. The study vividly illustrates the richness of these promenades, offering insights into daily life, their influence on fashion trends, and their place within Ottoman culinary culture. Key themes include the social composition of participants, the days of attendance, activities undertaken in these spaces, clothing styles, food and drink customs, and both individual and collective forms of entertainment. Furthermore, the study examines the Ottoman dynasty’s engagement with the promenades and the measures implemented by the state to regulate these public spaces. Ultimately, the research demonstrates that the Üsküdar promenades were not merely places of leisure but significant social hubs that reinforced communal bonds, facilitated cultural interactions, and reflected the social diversity and dynamism of 19th-century Ottoman Istanbul.

Anahtar Kelimeler

Uskudar, Promenade, Goksu, Kucuksu, Entertainment life

19. Yüzyıl Osmanlı İstanbul’unda Mesire Kültürü: Üsküdar Mesireleri

Öz

Çalışma, 19. yüzyıl Osmanlı İstanbul’unda mesire kültürünü, Üsküdar mesireleri özelinde incelemektedir. Dönemin arşiv vesikaları, gazete haberleri, hatırat ve seyahatnameleri gibi birinci elden kaynaklardan yararlanarak, mesire alanlarının Osmanlı toplumunda nasıl bir sosyalleşme merkezi olduğu, farklı toplumsal kesimleri bir araya getiren yapısı, kültürel etkileşimlere olanak tanıyan ortamı ve Osmanlı eğlence hayatındaki yeri araştırılmıştır. Üsküdar mesirelerinin coğrafi özellikleri ve ulaşım kolaylıkları sayesinde toplumun her kesiminden insanı çektiği ve din, dil, sosyal sınıf fark etmeksizin geniş bir kitleye hitap ettiği gözlemlenmiştir. Mesirelerin renkliliği, dönemin günlük yaşamına dair tespitler, modaya etkileri, yemek kültüründeki yeri gibi özellikleri farklı örneklerle canlı bir biçimde tasvir edilmiştir. Mesireye katılan halkın sosyal statüleri, katılım günleri, mesire alanındaki faaliyetleri, giyim-kuşamları, yeme-içmeleri, bireysel ve kolektif eğlence anlayışları gibi çeşitli konular üzerinde durulmuştur. Osmanlı hanedanının mesirelere ilgisi ile devletin mesire yerlerinde aldıkları önlemler de incelenmiştir. Üsküdar mesirelerinin 19. yüzyıl Osmanlı İstanbul’unda yalnızca dinlenme alanları değil, aynı zamanda sosyal bağları kuvvetlendiren, kültürel etkileşimi artıran ve toplumsal çeşitliliği kucaklayan önemli merkezler olduğu ortaya konmuştur.

Anahtar Kelimeler

Üsküdar, Mesire, Göksu, Küçüksu, Eğlence Hayatı

Etik Beyan

Bu çalışmanın, özgün bir çalışma olduğunu; çalışmanın hazırlık, veri toplama, analiz ve bilgilerin sunumu olmak üzere tüm aşamalarından bilimsel etik ilke ve kurallarına uygun davrandığımı; bu çalışma kapsamında elde edilmeyen tüm veri ve bilgiler için kaynak gösterdiğimi ve bu kaynaklara kaynakçada yer verdiğimi; kullanılan verilerde herhangi bir değişiklik yapmadığımı, çalışmanın Committee on Publication Ethics (COPE)' in tüm şartlarını ve koşullarını kabul ederek etik görev ve sorumluluklara riayet ettiğimi beyan ederim. Herhangi bir zamanda, çalışmayla ilgili yaptığım bu beyana aykırı bir durumun saptanması durumunda, ortaya çıkacak tüm ahlaki ve hukuki sonuçlara razı olduğumu bildiririm.

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi [BOA]
• BOA, Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO), 2362/177096; 1880/140968.
• BOA, Bâb-ı Defteri İradeler (D..DRB.İ…), 3/8.
• BOA, Dâhiliye Mektubi (DH. MKT.), 1448/20.
• BOA, Hariciye Nezareti Siyasi (HR. SYS.), 2921/88.
• BOA, Hazine-i Hassa Defterleri (HH.d…), 25242.
• BOA, İrade Dahiliye (İ.. DH..), 242/14734; 490/33214; 2/61; 242/14734.
• BOA, İrade Meclis-i Vala (İ..MVL..), 359/15756.
• BOA, İrade Şehremaneti (İ..ŞE.), 8/51.
• BOA, Maarif Nezareti (MF.MKT.), 472/15.
• BOA, Meclis-i Vala (MVL), 882/14; 268/41.
• BOA, Sadaret Amedi Kalemi Evrakı (A.} AMD.), 44/76; 92/65. 17/65; 22/86; 44/76.
• BOA, Sadaret Divan Kalemi Evrakı (A.} DVN.), 10/89; 64/58.
• BOA, Sadaret Mühimme Kalemi Evrakı (A.}MKT.MHM.), 453/15.
• BOA, Sadaret Nezaret ve Devair Evrakı (A.} MKT. NZD.), 195/4; 123/73; 123/73; 195/4.
• BOA, Topkapı Sarayı Müzesi Evrakı (TS. MA. e), 10/89.
• BOA, Topkapı Sarayı Müzesi Arşiv Defterleri (TS.MA.d.), 2423; 10153.
• BOA, Yıldız Askeri Maruzat (Y..PRK.ASK.), 174/114.
• BOA, Yıldız Zabtiye Nezareti Maruzatı (Y..PRK.ZB.), 19/92; 27/76; 32/45; 16/109; 19/73; 19/81.
• BOA, Zabtiye (ZB.), 383/32; 2/97; 372/78; 393/44.
• Gazete ve Dergiler
• Sabah Gazetesi, S. 2048, 20.04.1295.
• Sabah Gazetesi, S. 2171, 21.08.1295.
• Sabah Gazetesi, S. 3453, 01.07.1899.
• Sabah Gazetesi, S. 2213, 02.10.1295.
• Serveti-i Fünûn, S. 335, İstanbul 1897.
• Serveti-i Fünûn, S. 15, 10.11.1890.
• Serveti-i Fünûn, S. 238, 04.10.1895.
• Serveti-i Fünûn, S. 11, 30.11.1890.
• Araştırma ve İnceleme Eserleri
• Abdülaziz Bey. Osmanlı Adet, Merasim ve Tabirleri Toplum Hayatı. Haz., Kazım Arısan, Duygu Arısan Günay. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1995.
• Ahmed Midhat Efendi. Çingene. Haz., Ömer Aslan. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2020.
• Akpınar, Seval. “İstanbul’da Mesire Yerleri ve 1852 Tarihli Tenbihname”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi (BTTD), 55, (İstanbul: Tarihi Araştırmalar ve Dokümantasyon Merkezleri Kurma ve Geliştirme Vakfı, (1967): 10-12.
• Akyıldız, Ali. Osmanlı’da Ulaşımın Modernleşmesi. İstanbul: Timaş Yayınları, 2019.
• Alimdar, Selçuk. Osmanlı’da Batı Müziği. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2016.
• Altınay, Ahmet Refik. Eski İstanbul. İstanbul: Kapı Yayınları, 2011.
• Altınsöz, İsmail. Osmanlı Toplumunda Çingeneler. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2013.
• Alus, Sermet Muhtar, İstanbul Yazıları. Haz., Erol Şadi Erdinç-Faruk Ilıkan. İstanbul. İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Dairesi Başkanlığı Yayınları No:15, 1994.
• Alus, Sermet Muhtar. 30 Sene Evvel İstanbul - 1900’lü Yılların Başlarında Şehir Hayatı. Haz., Faruk Ilıkan. İstanbul: İletişim Yayınları, 2005.
• Alus, Sermet Muhtar. İstanbul Kazan Ben Kepçe. İstanbul: İletişim Yayınları, 1995.
• Alus, Sermet Muhtar. İstanbul’un Geçmiş Günlerinde Yeme İçme. Haz., Tuncay Birkan. İstanbul: Can Sanat Yayınları, 2021.
• Amicis, Edmondo De. İstanbul. Çev., Sevinç Tezcan Yanar. İstanbul: Pegasus Yayınları, 2009.
• Arın, Özgün “İstanbul’un Anadolu Yakası Kıyılarında Mesire Alanlarının Dönüşümü (1839-1938) ve Günümüze Yansımaları”. Doktora tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, 2018.
• Balıkhane Nazırı Ali Rıza Bey. Eski Zamanlarda İstanbul Hayatı. Haz., Ali Şükrü Çoruk. İstanbul: Kitabevi, 2017.
• Basiretçi Ali Efendi. İstanbul Şehir Mektupları. Haz., Nuri Sağlam. İstanbul: Erdem Yayınları, 2017.
• Beyatlı, Yahya Kemal. Kendi Gök Kubbemiz. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, 1974.
• Birsel, Salah, Boğaziçi Şıngır Mıngır, İstanbul: Sel Yayıncılık, 2024.
• Boyar, Ebru ve Fleet, Kate. Osmanlı İstanbul’unun Toplumsal Tarih. Çev., Serpil Çağlayan. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2017.
• Candemir, Murat, İstanbul’da Mesire Kültürü-Çırpıcı ve Veliefendi Çayırları, İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2014.
• Celâl, Musahipzade. Eski İstanbul Yaşayışı. İstanbul: İletişim Yayınları, 1992.
• Çetin, Ümmügülsün, “Tanzimat Devrinde Gezinti Alışkanlıklarının Değişimi: İstanbul’da Mesire Yerleri”. Yüksek lisans tezi, Erzurum Teknik Üniversitesi, 2021.
• Çilli, Özgü, Osmanlı’da Eğlence, İstanbul: İletişim Yayınları, 2023.
• Çoruk, Ali Şükrü. “Osmanlı İstanbul’unda Halkın Eğlence Hayatı”, Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi, C.4. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Be-lediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, 2015.
• Demirci, Salih, “İstanbul’da Futbolun Mekânsal Tarihi: Mesireden Halı Sahaya Şehirde Futbolun Mekânı (1880 - 2019)”. Yüksek lisans tezi, Marmara Üni-versitesi, 2020.
• Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca – Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi, 2015.
• Dursun, Haluk. Boğaziçi’nde Kırk Yılım. İstanbul: Kapı Yayınları, 2016.
• Dursun, Haluk. İstanbul’da Yaşama Sanatı. İstanbul: Timaş Yayınları, 2015.
• Dündar, Mesut. “Beylerbeyi Sarayı.” Doktora tezi, Ankara Üniversitesi, 2008.
• Ekrem, Recaizade Mahmud. Araba Sevdası. Ed., Gökhan Tunç. Çev. Halit Biltekin. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayınları; no. 2521, 2018.
• Evliya Çelebi. Evliya Çelebi Seyahatnamesi. Haz., Robert Dankoff-Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı, I. Kitap. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1996.
• Eyice, Semavi, “Haydarpaşa”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), XXVII (İstanbul 1998), ss. 36-41.
• Eyice, Semavi. “Küçüksu Kasrı”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXVI (İstanbul 2002), ss. 530-532.
• Felek, Burhan. Yaşadığımız Günler. İstanbul: Milliyet Yayınları, 1974.
• Fontmagne, La Baronne Durand De. Kırım Harbi Sonrasında İstanbul. Çev., Gülçiçek Soytürk. İstanbul: Tercüman Yayınları, 1977.
• Göktaş, Uğur, “Mesireler”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C. 5. (İstanbul 1994), ss. 407-408.
• Hâfız Hızır İlyas Ağa. Osmanlı Sarayında Gündelik Hayat (Letâif-i Vekâyi’-i Enderûniyye). Haz., Ali Şükrü Çoruk. İstanbul: Kitabevi, 2016.
• Hamsun, Knut ve Andersen, Hans Christian. İstanbul’da İki İskandinav Seyyah. Çev., Banu Gürsaler Syvertsen. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2006.
• Hisar, Abdülhak Şinasi. Boğaziçi Yalıları. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2010.
• Hut, Davut. “Üsküdar’ın Tarihi Menba Suları: Çamlıca Örneği”. V. Uluslararası Üsküdar Sempozyumu (1-5 Kasım 2007) Bildiriler Kitabı. Ed., Coşkun Yılmaz. C. I, İstanbul: Üsküdar Belediyesi Yayınları, 2008.
• Hut, Davut. Beykoz’un Tarihî Suları – Su Kültürü ve Su Yapıları. İstanbul: Beykoz Belediyesi Kültür Yayınları, 2022. Işın, Ekrem. İstanbul’da Gündelik Hayat. İstanbul: İletişim Yayınları, 1995.
• İnciciyan, G. V. Boğaziçi Sayfiyeleri. Haz., Orhan Duru. İstanbul: Alfa Yayınları, 2018.
• Koçu, Reşad Ekrem. Osmanlı Padişahları. İstanbul: Doğan Kitap, 2002.
• Kömürciyan, Eremya Çelebi. İstanbul Tarihi XVII. Yüzyılda İstanbul. Haz., Kevork Pamukciyan. İstanbul: Eren Yayıncılık, 1988.
• Kucur, Sadi S., “Sultan II. Mahmud’ın Göksu’da Yaptığı Tüfek Atışı Hatırasına Dikilen 1226 (1811) Tarihli Ayak ve Nişan Taşı”, Beykoz Sempozyumu 2021 Tebliğler Kitabı, İstanbul: Beykoz Belediyesi Kültür Yayınları.
• Küskü, Fırat. "II. Abdülhamid Devrinde Kâğıthane Mesiresi". Vakanüvis Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, 5/2, (2020): 841-867.
• Lady Hornby. Kırım Savaşı Sırasında İstanbul. Çev., Kerem Işık. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2007.
• Marion-Crawford, Francis. 1890’larda İstanbul. Çev., Şeniz Türkömer. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2018.
• Mars, Evgenia. Abdülhamid İstanbul’unda Bir Kadın Seyyah. Çev., Hüseyin Mevsim. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2019.
• Murad Efendi. Türkiye Manzaraları. Çev. Alev Sunata Kırım. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2007.
• Müller, Georgina Max. İstanbul’dan Mektuplar. Çev., Afife Buğra. İstanbul: Tercüman Yayınları, 1978.
• Mümtaz, Ahmet Semih. Eski İstanbul Konakları. Haz., İsmail Dervişoğlu. İstanbul: Kurtuba Kitap, 2011.
• Namık Kemal. İntibah. Haz. Refik Durbaş. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2019.
• Neave, Lady Dorina Neave, “Göksu’da Bir Gezinti”. Çev. Nesrin Moralı, Hayat Tarih Mecmuası, 8, (1975): 56-57.
• Osman Hamdi Bey ve Marie de Launay. Elbise-i Osmaniyye 1873 Yılında Türkiye’de Halk Giysileri. Çev., Erol Üyepazarcı. İstanbul: Sabancı Üniversitesi Yayınları, 1999.
• Öztoprak, Nihat. “Fenni ve İzzet Efendi’nin Sahilnamelerinde Üsküdar”, Üsküdar Sempozyumu II Bildiriler (12-13 Mart 2004). İstanbul: Üsküdar Araştırmaları Merkezi Yayın No: 16, 2005.
• Pardoe, Julia. Sultanlar Şehri İstanbul. Çev. M. Banu Büyükkal. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2017.
• Rilke, Anna Grosser. Avrupa Saraylarından Yıldız’a İstanbul’da Hoş Bir Sada. Çev., Deniz Banoğlu. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2021.
• Sahillioğlu, Halil. “Ceyb-i Hümayun”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), VII, (İstanbul 1993), ss. 464-467.
• Sakaoğlu, Necdet, Akbayar, Nuri, Binbir Gün Binbir Gece. İstanbul: Denizbank Yayınları, 1999.
• Salih Münir Paşa. Geçmiş Zamanlar. Haz., Ali Birinci-Selma Günaydın. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2015.
• Sâtıa Hanım Sultan. Eski İstanbul ve Sosyal Hayat. Haz., Yunus Emre Kaleli. İstanbul: Dün Bugün Yarın Yayınları, 2019.
• Sema, Sadri. Eski İstanbul Hatıraları. Haz., Ali Şükrü Çoruk. İstanbul: Kitabevi, 2002.
• Sema, Sadri. Eski İstanbul’dan Hatıralar. İstanbul: İletişim Yayınları, 1994.
• Sevengil, Refik Ahmet. İstanbul Nasıl Eğleniyordu?. İstanbul: Alfa Yayınları, 2014.
• Soydemir, Selman. “Sultân I. Mahmûd rûznâmeleri (1730-1754) (İnceleme ve çeviriyazı metin)”. Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, 2022.
• Şapolyo, Enver Benhan. “Boğaziçi Mesireleri ve Alemleri”. Çınaraltı Mecmuası, 94, (1943): 11-13.
• Şehsuvaroğlu, Halûk Y., Boğaziçi’ne Dair. İstanbul: Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu, 1986.
• Tabakoğlu, Ahmet. Osmanlı Dönemi İstanbul Su Tarihi. İstanbul: Marmara Belediyeler Birliği Kültür Yayınları, 2017.
• Taşer, Nesrin Taşer. “İstanbul’da Ihlamur ve Küçüksu Kasırları”. Yüksek lisans tezi, Gazi Üniversitesi, 2008.
• Tchihatchef, Pierre de. İstanbul ve Boğaziçi. Çev., Ali Berktay. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2000.
• Tekçam, Mitat, “Osmanlı eğlence kültüründe mesire yeri olarak Kağıthane”. Yüksek lisans tezi, Sakarya Üniversitesi, 2006.
• Ubicini, J. H. A. 1855’de Türkiye. Çev., Ayda Düz. C. II. İstanbul: Tercüman Yayınları, 1977.
• Uşaklıgil, Halit Ziya. Aşk-ı Memnu. Haz., Ali Faruk Ersöz. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2020.
• Ünal, Ertan, “İstanbul’un Mesireleri”. Hayat Tarih Mecmuası, 10 (1969): 64-70.
• Ünal, Fatih, “Vladimir Petroviç Davıdov’un Seyahat Notlarına Göre 1835’de İstanbul”, Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 8/3 (2018): 537-556.
• Ünver, Süheyl. “Her Devirde Kağıthane”. Varlık Dergisi, 10, (1969): 435-460.
• Vada, A. Cabir. Boğaziçi Konuşuyor. İstanbul: Yedigün Yayınları, 1943.
• Yağan, Nefise Burcu, İstanbul’un Tarihi Sayfiye Alanları ve Dönüşüm Süreçleri, İstanbul: Libra Kitap, 2018.
• Yazıcı, Nesimi, “Osmanlı Sosyal Hayatından Bir Kesit: Tanzimat Döneminde Mesire”. İslami Araştırmalar Dergisi, 3-4 (1999): 253-258.
• Zeydan, Corci. İstanbul’a Seyahat. Haz., Muhammed Harp. İstanbul: Ark Yayınları, 2012.
• Ziya, Safveti. “Göksu Dönüşü”. Serveti-i Fünûn Dergisi, S. 335, (1897): 346.