Frengi Hastalığının II. Meşrutiyet Yıllarının Fikri Atmosferinde Edindiği Konum [1908-1918]

Yıl 2025, Sayı: 25, 305 - 339

Ümüt Akagündüz

https://doi.org/10.21021/osmed.1586641

Öz

Spirochaetales takımının, Spirochaetaceae familyasına ve Treponema cinsine ait gram negatif bakterilerden kaynaklanan Treponema pallidium bakterisinin neden olduğu frengi, tedavi edilme-mesi durumunda kardiyovasküler sifilis, nörosifilis ve granülomatöz sifilisle birlikte kalp krizi, felç, zekâ kaybı, körlük ve sağırlıkla sonuçlanabilecek salgın bir hastalıktır. Hastalığın çıkış noktası olarak genellikle “Columbian Hipotezi” bağlamında XV. yüzyılın sonları gösterilse de “Pre-Columbian” ile “Unitarian” adlı iki hipotez daha vardır. Frengi bağlamında dikkat çeken özgün husus hastalığın yayılım hattının veba gibi salgın hastalıklardan farklı olarak “doğudan-batıya” doğru değil “batıdan doğuya” doğru olmasıdır. Osmanlı Devleti’nde erken tarihlerden itibaren hastalık belgelere yansısa da 1806-1812, 1828-1829, 1853-1856, 1877-1878 tarihli uzun soluklu savaşlara eklemlenen bürokratik ve lojistik kaygılar vilayetlerdeki görünümü belirginleştirmiştir. Kastamonu, Sinop ve Safranbolu başta olmak üzere Batı Karadeniz’de XIX. yüzyıl boyunca gücünü koruyan frengi, XX. yüzyılın başlarına da miras kalmıştır. Tarama modeli ve doküman analizi kullanılan bu nitel araştırmada frenginin mirasının 1908-1918 yılları arasında fikri atmosferde yarattığı çağrışım ve tartışmaların gün yüzüne çıkartılması amaçlanmıştır. Bu çerçevede hastalığın yayılma kanalları, Anadolu ve köylerde frengi algılaması, toplumsal cinsiyet bağlamında fuhuş-frengi ilişkisi, tedavi tartışmaları ile halkı bilinçlendirme kaygıları dönemin meclis görüşmeleri ile gazete, dergi ve kitaplarına odaklanılarak açığa çıkartılmıştır. II. Meşrutiyet yıllarında frengi üzerine gerçekleştiri-len tartışmalar, kadının ötekileştirilmesinin yanında, pozitivist, neden-sonuç ilişkisi bağlamlı tespit ve çözüm odaklarının belirginleştiğini de göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

II. Meşrutiyet, Frengi, Fuhuş, Anadolu, Halk.

Discussions on Syphilis in Turkey in the Intellectual Atmosphere of the Second Constitutional Years [1908-1918]

Öz

Syphilis caused by gram-negative bacteria belonging to the order Spirochaetes, the family Spiro-chaete, and the genus Treponema is an epidemic disease that, if left untreated, can result in cardiovascular syphilis, neurosyphilis, and granulomatous syphilis, along with heart attack, stroke, loss of intelligence, blindness, and deafness. Although the winter point of the disease is usually shown in the late 15th century in the context of the Columbus Hypothesis, there were two more hypotheses called "Pre-Columbian" and Unitarian. The original point that draws attention in the context of syphilis is that the line of spread of the disease, unlike epidemic diseases such as the plague, is not from east to west but from west to east. Although the disease was reflected in documents from the early periods of the Ottoman Empire, the bureaucratic and logistical concerns added to the prolonged wars in 1806-1812, 1828-1829, 1853-1856, and 1877-1878 clarified the appearance in the countryside. Syphilis, which maintained its power in the Western Black Sea region during the 19th century, especially in Kastamonu, Sinop, and Safranbolu, continued at the beginning of the 20th century. This qualitative research uses a survey model and document analysis to reveal the connotations and debates that the syphilis legacy created in the intellectual atmosphere between 1908-1918. Within this framework, the spread channels of the disease, the perception of syphilis in Anatolia and villages, the relationship between prostitution and syphilis in the context of gender, treatment discussions, and public awareness concerns were revealed by focusing on the parliamentary meetings and newspapers, magazines and books of the period. As a result of the evaluation of the findings, it was concretized that the perceptions of the period not only marginalized women but also provided a positivist, cause-effect, relationship-oriented accumulation of findings and solutions.

Anahtar Kelimeler

Second Constitutional Monarchy, Syphilis, Prostitution, Anatolia, Public.

Etik Beyan

Bu çalışmanın, özgün bir çalışma olduğunu; çalışmanın hazırlık, veri toplama, analiz ve bilgilerin sunumu olmak üzere tüm aşamalarından bilimsel etik ilke ve kurallarına uygun davrandığımı; bu çalışma kapsamında elde edilmeyen tüm veri ve bilgiler için kaynak gösterdiğimi ve bu kaynaklara kaynakçada yer verdiğimi; kullanılan verilerde herhangi bir değişiklik yapmadığımı, çalışmanın Committee on Publication Ethics (COPE)' in tüm şartlarını ve koşullarını kabul ederek etik görev ve sorumluluklara riayet ettiğimi beyan ederim. Herhangi bir zamanda, çalışmayla ilgili yaptığım bu beyana aykırı bir durumun saptanması durumunda, ortaya çıkacak tüm ahlaki ve hukuki sonuçlara razı olduğumu bildiririm.

Kaynakça

• Zabıt Cerideleri
• Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi (MMZC), Devre:1, Cilt:2, İçtima Senesi:2, İnikad:34, 2 Şubat 1910: 109-110.
• Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi (MMZC), Devre:1, Cilt:5, İçtima Senesi:2, İnikad:102, 1 Haziran 1910: 654.
• Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi (MMZC), Devre:1, Cilt:6, İçtima Senesi:3, İnikad:102, 7 Mayıs 1911: 408.
• Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi (MMZC), Devre:1, Cilt:6, İçtima Senesi:3, İnikad:101, 5 Mayıs 1911: 677.
• Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi (MMZC), Devre:1, Cilt:6, İçtima Senesi:3, İnikad:101, 5 Mayıs 1911: 679.
• Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi (MMZC), Devre:1, Cilt:6, İçtima Senesi:3, İnikad:102, 7 Mayıs 1911: 691.
• Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, (MMZC), Devre: 1, Cilt:6, İçtima Senesi:3, İnikad:101, 18 Mayıs 1911: 678.
• Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi (MMZC), Devre:3, Cilt:3, İçtima Senesi:3, İnikad:49, 5 Mart 1917: 48.
• Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi (MMZC), Devre:3, Cilt:2, İçtima Senesi:1, İnikad:62, 4 Mart 1918: 408.
• Osmanlıca Kitaplar/Makaleler
• Abdullah Cevdet. “Şime-i Muhabbet.” İçtihat 89 (29 Ocak 1914):1979-1984.
• Ahmet Cevdet. “Fenniyat: Sıhhatimizi Düşünelim.” Sebilürreşad 10/240 (17 Nisan 1913): 97.
• Ayn. F. “Bel Soğukluğu ve Frengiye Yakalanmamak Çaresi ve Yakalanmış Olanların Tedavi Adlı Kitap Hakkında.” Türk Yurdu 3 (28 Aralık 1911):87-88.
• Aziz Sami. “Frengi İllet-i Müstevliyesinin Tahribatı ve Son Tedavi ve Tedabir-i Tahaffuziyesi.” Hekim 15 2/2 (Ocak-Şubat 1911):229-232.
• Aziz Sami. “Frengi.” Hekim 2/4 (28 Şubat 1911):246-247.
• Aziz Sami. “Gaye-i Fen ve Bahriyye: Frengi ve 606.” Tanin 977 (22 Mayıs 1911):3-4.
• Besim Ömer. “Frengi Hakkında Tecarüb-i Cedide-i Fenniye.”Nevsal-i Afiyet, C.4, İstanbul: Matbaa-i Ahmet İhsan ve Şürekası, 1906:480-488.
• Celaleddin Muhtar. “Frengi Tedavisi.” Nevsal-i Afiyet. C.4. İstanbul: Matbaa-i Ahmet İhsan ve Şürekası, 1906:173-177.
• Dahiliye Nezareti Müdüriyet-i Umumiyesi. Frengide Tedavi Esasları. İstanbul: Matbaa-i Osmani, 1915-1916. Diyojen. “İllet-i Frengi.” Diyojen 32 (14 Temmuz 1871): 2.
• Doktor Dağavaryan. “İlm ve Fen: Türkiye’nin Üç Büyük Hastalığı Frengi.” Tanin 954 (29 Nisan 1911): 3. Doktor Rıza Nur. Emraz-ı Zühreviyeden Tahaffuz Bel Soğukluğu ve Frengiye Yakalanmamak Çaresi. İstanbul: Matbaa-i Ahmet İhsan, 1907-1908.
• Doktor Selahattin Ali. “Frengi İlleti ve Tahribatı.” Şebab 11 (1 Ekim 1920):278-280.
• H.Saib. Frengililere Hıfz-ı Sıhha. İstanbul:Mahmut Bey Matbaası, 1920.
• Hasan Tahsin. “İçtimaiyat: Memleketimiz ve Memleketler Islah-ı Irk.” Sebilürreşad 9/218 (7 Kasım 1912):189-191.
• Hıfzıssıhha-i Umumiyye Şubesi. Frengi: Frengiden İnsan Kendisini Nasıl Koruyabilir: Gençlere Bazı Nesaih. İstanbul: Jandarma Matbaası, 1914-1915.
• Hulusi Behçet. “Memleketimizde Frengi.” Hürriyet-i Fikriyye 5 (16 Mart 1914):7-9.
• İbrahim. “Frengi İlletinin Çare-i İndifaı-Yeni Tedavi.” Sırat-ı Müstakim, 6/145 (15 Haziran 1911): 234-236.
• İbrahim. “Mekatib.” Sırat-ı Müstakim 5/109 (6 Ekim 1910):82-83.
• İmzasız. “Abdullah Cevdet Bey ile Mülakat.” İstikbal 130 (3 Mayıs 1919): 1.
• İmzasız. “Beyanname-i Sıhhiye: Frengiye Karşı.” Sıhhiye Mecmuası 1/2 (1913-1914):131-135.
• İmzasız. “Emraz-ı Zühreviye ve Asabiye Müsamereleri: Frengi Hakkında Efkar ve Mütaalat”. İkdam 7564 (2 Mart 1918): 2.
• İmzasız. “Fahişeler Serbest mi Kalmalı.” Karadeniz 10 (15 Mayıs 1919): 2.
• İmzasız. “Fakir Frengililere İlaç”. Afiyet 3 (22 Kasım 1913): 15.
• İmzasız. “Fenniyat: Düşman İçimizde.” Sebilürreşad 10/241 (24 Nisan 1913):114-115.
• İmzasız. “Frengi Hakkında.” Tanin 725 (7 Eylül 1910): 3.
• İmzasız. “Frengi Meselesi.” Sabah 10384 (16 Ekim 1918): 2.
• İmzasız. “Frengi Mücadelesi: Müthiş Afete Karşı Ne Yapmalı?.” Tasvir-i Efkar 2817 (19 Ağustos 1919): 1.
• İmzasız. “Frengiden İnsan Kendisini Nasıl Koruyabilir.” Sıhhiye Mecmuası 4-5/11-12 (1917):1268-1271.
• İmzasız. “Frengiye Deva.” Servet-i Fünun 20/997 (14 Temmuz 1910):142.
• İmzasız. “Fuhuş Vesikaları Mürevvicinin Cevabı ve Cevabımız.” Sebilürreşad 17/431-432 (24 Temmuz 1919):123-125.
• İmzasız. “Fuhuş Vesikaları Mürevvicivelerine Cevabımız.” Sebilürreşad 17/435-436 (14 Ağustos 1919):159-160.
• İmzasız. “Kastamonu’nda Teşkil Edilen Frengi Mücadelesine Dair Mütalaat.” Sıhhiye Mecmuası 2/3 (1913-1914):202-206.
• İmzasız. “Memleketimizde Frenginin Tahribatı.” İkdam 7555 (21 Şubat 1918): 1-2.
• İmzasız. “Sıhhat-i Umumiyemiz: Frengi ve Ölüm.” İkdam 8878 (3 Aralık 1921): 3.
• İskender Fahreddin. “Hayat-ı İçtimaiyemiz Nasıl Tefessüh Ediyor?: Aileler Arasında Frengi.” Bilgi Yurdu Işığı 11 (1 Mart 1918):168-171.
• Kilisli Rıfat. “İlm ve Fen: Frengide Tahaffuz Meselesi ve Yeni Frengi İlacı.” Tanin 916 (22 Mart 1911):4-5.
• Mehmet Emin. “Frengi.” Osmanlı Genç Dernekleri Mecmuası 13 (28 Mart 1921): 13.
• Mehmet Rıfat. “Frengi yahut Gülleme Kötü Yara.” Köy Hocası 4 (12 Ocak 1919):58-60.
• Mehmet Sedad. Bel Soğukluğu ve Frengi Neden Olur ve Çaresi Tedavisi Nasıldır. İstanbul: Şems Matbaası, 1331/1915-1916.
• Muhammed Sad. “Kastamonu-Bolu Hastahaneleri ve Seyyar Etibbası Müfettiş Umumiliğinden Vürud Eden 1330 Senevi Raporudur.” Sıhhiye Mecmuası 3/8 (1915-1916):549-562.
• Nazım Şakird. “Frenginin Esbab-ı Tavattunu.” İstanbul Seririyat Mecmuası 5 (Eylül 1919):89-92.
• Osman Şerafettin. “Cemai Felaketlerimizden Frengi ve Sıhhi Müze.” İkdam 7724 (12 Ağustos 1918):2.
• Osman Şerafettin. “Frengi Hakkında Birkaç Söz.” İkdam 7617 (24 Nisan 1918): 2.
• Osman Şerafettin. “Musahabe-i Tıbbiye: Briéux ve Frengililer.” Sabah 52/10817 (28 Aralık 1919): 4.
• Ömer Abdurrahman. Gençlere Gizli Nasihatler. İstanbul: Kader Matbaası, 1913.
• Refik Halid. “Üç Dişli Kargı.” Yeni Mecmua 53 (18 Temmuz 1918):1-2.
• Reşat Hikmet. “Büyük Tehlike-i İçtimai”. İstiklal 231 (25 Ağustos 1919): 1. Seyfi Sarım. “Frengi Hastalığının Ruhlarımıza Sirayeti-Celâl Nuri Bey’e Vuku’ Bulan Hücumlar.” Hürriyet-i Fikriye 4 (7 Mart 1914):12-14.
• Sıhhat ve Muavenet-i İçtimai Vekaleti. Sıhhi Müze Atlası.1926.
• Sıhhiye Müdüriyet-i Umumiyesi. Frengi İlletine Karşı. İstanbul: Ahmet İhsan ve Şürekası, 1915-1916.
• Süleyman Numan. Verem ve Frengi Hakkında Mutaalat. İstanbul: Matbaa-i Askeri, 1918.
• Kitaplar/Makaleler
• Alabaş, Ramazan ve Yinilmez Akagündüz, Seval, “The Ethical Value of Human and Environmental Relations: The Place of Environmental Ethics in Geog-raphy Curriculum and Textbooks in Turkey,” İnternational Journal of Edu-cation and Scientific Researches 5/16 (2021):1851-1906.
• Alpaslan, Fadime Suata, ve M.Sabri Bekmez. “Zeytinliada (Erdek- Balıkesir) Topluluğundan Erken Bizans Dönemi'ne Ait Bir Sifilis (Frengi) Örneği.” Cumhuriyet Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 39/1 (2015):11-20.
• Arpacı, Murat. “Hastalık, Ulus ve Felaket: Türkiye'de Frengi ile Mücadele.” Toplum ve Bilim 130 (2014):59-87.
• Arpacı, Murat “Foucault, Biyopolitika ve Biyotarih: Tarihsel Çalışma Alanları Olarak Tıp, Beden ve Nüfus.” ViraVerita, 3, (2016): 94-95.
• Arrizabalaga, Jon. Syphilis. Düzenleyen: Kenneth F. Kiple. New York: Cambridge University Press, 2008.
• Belli, Burcu, Osmanlı’da Fuhuş: II. Abdülhamit Dönemi’nde Kayıtlı Fuhuş Devlet ve Modernlik (1876-1909) İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2021.
• Brandt, Allan M. “The Syphilis Epidemic and its Relation to AIDS.” Science 239/4838 (1988):375-380.
• Bulut, Fatma. “Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Tehlikeli Bir Miras: Frengi.” Tarih Okulu 3 (2009):109-123.
• Crawford, Dorothy H. Deadly Companions: How Microbes Shaped Our History. New York: Oxford University Press, 2007.
• Çalık, Ramazan, ve Muzaffer Tepekaya . “Birinci Dünya Savaşı Esnasında Anadolu'daki Salgın Hastalıklar ve Ermeniler.” Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 16 (2006):205-228.
• Çavdar, Necati, ve Erol Karcı. “XIX. Yüzyıl Sonları-XX. Yüzyıl Başlarında Osmanlı Devleti’nde Frengi ile Mücadele Kapsamında Yapılan Yasal Düzenlemeler.” Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi 11/2 (2016):157-176.
• Davis, Kenneth C. Don't Know Much About History, New York: HarperCollins Publishers, 2003.
• Doğan, Cem, Osmanlıda Cinselliğin Saklı Kıyısı. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2019.
• Duby, Georges , ve Michelle Perrot. Kadınların Tarihi- III: Rönesans ve Aydınlanma Çağı Paradoksları. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2005. Emiroğlu, Kudret. Gündelik Hayatımızın Tarihi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2013.
• Fantry, Lori E., ve Edmund C. Tramont. “Treponema Pallidum (Syphilis).” Antimicrobe (2017).
• Ficarra, Giuseppe, ve Roman Carlos. “Syphilis: The Renaissance of an Old Disease with Oral.” Head and Neck Pathol 3/3 (2009):195-206.
• Giacani, Lorenzo, ve Sheilea A. Lukehart. “The Endemic Treponematoses.” Clinical Microbiology Reviews 27/1 (2014):89-115.
• Grafton, Anthony. Yeni Dünyalar Eski Metinler: Geleneğin Gücü ve Keşiflerin Yarattığı Şaşkınlık. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2004.
• Güneş, Mehmet. “20. Yüzyıl Başlarında Osmanlı Devleti'nde Frengi ile Mücadelede Etkili Bir Yöntem: Seyyar Tabiplik.” History Studies 13/5 (2021):1675-1692.
• Jannetta, Ann Bowman “Diseases of the Early Modern Period in Japan,” The Cambridge World History of Human Disease Ed. Kenneth F. Kiple, New York: Cambridge University Press, 1999.
• Kalantsiz, George, ve Panagiotis Skiadas. “Constantin Levaditi (1874-1953): A pioneer in Immunology and Virology.” J Med Biogr 14/3 (2006):178-182.
• Karacan, Mehmet Orçun. “19. Yüzyılda Anadolu'da Frengi ve Alınan Tedbirler.” Karadeniz Teknik Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 2 (2022):29-51.
• Kent, Molly E., ve Frank Romanelli. “Reexamining syphilis: an update on epidemiology, clinical manifestations, and management.” Ann Pharmacother 42 (2008):226-236.
• Kılıç, Rüya. “Türkiye'de Frenginin Tarihi.” Kebikeç 38 (2014):291-305.
• Kohn, George Childs, Encyclopedia of Plague and Pestilence: From Ancient Times to the Present Facts on File Library of World History, New York: Facts on File, 2008.
• Magner, Lois N. A History of Medicine. New York: Taylor&Francis Group, 2005.
• Mardin, Şerif, Jön Türklerin Siyasi Fikirleri, İstanbul: İletişim Yayınları, 2004.
• Müderrisoğlu Esiner, Ayşen ve Simge Sarçın, “Frengi Hastalığının İzmir’de Orta-ya Çıkışı ve Şehirdeki Umumhaneler”, Turkish Studies, 15/4 (2020): 753-763.
• Ocak, Başak. “Frenginin Tedavisinde Salvarsan ile Neosalvarsan'ın Keşfi ve Bazı Osmanlı Hekimlerinin Bu İlaçlar Hakkındaki Değerlendirmeleri.” Tarih Okulu Dergisi 40 (2019): 296-311.
• Özdinç, Ahmet. “Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Frengi: 1916-1925 Yılları Arası Salnamelerde Bolu Sancağı Örneği.” Abant Tıp Dergisi 9 (2020):8-18.
• Özekmekçi, M. İnanç. “Modern Devlet ve Tıp: II. Abdülhamit Döneminde Frengi ile Mücadele.” Kadın Araştırmaları Dergisi 10 (2012): 83-101.
• Pointing, Clive. Yeni Bir Bakış Açısıyla Dünya Tarihi. Çeviren Eşref Bengi Özbilen. İstanbul: Alfa Yay., 2011.
• Rothschild, Bruce M. “History of Syphilis.” Clinical Infectious Diseases 40/10 (2005): 1454-1463.
• Sennett, Richard. Ten ve Taş: Batı Uygarlığında Beden ve Şehir. İstanbul: Metis Yayınları, 2008.
• Shorter, Edward. A Historical Dictionary of Psychıatry. New York: Oxford University Press, 2005.
• Pınar, Mehmet. “Fuhuş ve Zührevi Hastalıkların (Frengi) TBMM'de Tartışılması ve Resmi Raporlara Yansımaları (1920-1932).” Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Salgın Hastalıklar Özel Sayısı (2020):15-42.
• Terzioğlu, Arslan. “Türklerin Tarih Boyunca Dermatoloji ve Veneroloji alanında Dünya Tıbbına Katkılar.” Türkler içinde, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002:348-355.
• Turkington, Carol. Encyclopedia of İnfectious diseases. New York: Facts on File, 1998.
• Yanıkdağ, Yücel. “Psikopatlar, Frengililer, Veremliler ve Maderzad Caniler: Osmanlı'dan Cumhuriyet Türkiye'sine Dejenerasyon Korkusu.” Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Salgın Hastalıklar ve Kamu Sağlığı içinde, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2017:47-70.
• Kemal Yakut ve Aydın Yetkin, “II. Meşrutiyet Dönemi’nde Toplumsal Ahlak Bunalımı: Fuhuş Meselesi,” Kebikeç 31 (2011):275-307.
• Yavuz, Erdem. “Ahlat Kazasında Frengi (XIX. YY. Sonu-XX. YY. Başı).” Turkish Studies 12/26 (2017): 223-136.
• Yıldırım, Nuran. Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Koruyucu Sağlık Uygulamaları. Cilt 5, Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Türkiye Ansiklopedisi içinde, İstanbul: İletişim Yayınları, 1983: 1320-1338.
• Yılmaz, Seçil, “Threats to Public Order and Health: Mobile Men as Syphilis Vec-tors in Late Ottoman Medical Discourse and Practice,” Journal of Middle East Women’s Studies, 13/2, (2017): 222-243.
• Yinilmez Akagündüz, Seval, “An Exemplary Book on the Training of the Mind through the Eyes of a Doctor: Terbiye-i Akliyye and Philosophical Investigation,” Turkish History Education Journal, 10/1, (2021): 72-87.
• Zengin, Aslı. İktidarın Mahremiyeti İstanbul'da Hayat Kadınları Seks İşçiliği ve Şiddet. İstanbul: Metis Yayınları, 2011.