Lefebvre’nin “Mekânın Üretimi” Teorisi Çerçevesinde Okmeydanı’nın Değerlendirilmesi

Yıl 2025, Sayı: 26, 105 - 127, 15.09.2025

Nurcan Boşdurmaz , Oğulcan Avcı

https://doi.org/10.21021/osmed.1592942

Öz

Bu çalışma, Henri Lefebvre’nin mekânın üretimi teorisi ışığında, Osmanlı döneminde Okmeydanı’nın fiziksel, sosyal ve sembolik dönüşümünü ele almaktadır. Fatih Sultan Mehmed’in İstanbul’un fethi sonrası Okmeydanı’nı okçuluk ve dini ritüeller için vakfetmesiyle başlayan süreç, bölgenin kutsal bir mekân, askerî alan, şenlik ve ziyafet gibi çeşitli işlevler üstlenmesiyle şekillenmiştir. Fatih Sultan Mehmed’in kuşatma sırasında Okmeydanı’nı harekât merkezi olarak kullanması ve fetihten sonra burayı dua ve okçuluk faaliyetlerine tahsis etmesi, mekânın sembolik ve stratejik önemini artırmış-tır. İslam’ın okçuluğa verdiği dini önem, meydanı kutsal bir yer haline getirmiştir. Bu, dini ritüeller ve kemankeşler tarafından oluşturulan menzil taşları ile güçlenmiştir. III. Ahmed döneminde Okmeydanı, büyük çaplı şenliklere ev sahipliği yapmış ve zamanla sosyal ve sportif etkinlikler için bir alan olarak işlev görmüştür. Osmanlı okçularının eğitim merkezi olan Okmeydanı, teknolojik gelişmelerle ateşli silahların ön plana çıkmasıyla askerî depo ve eğitim alanına dönüşmüştür. Cumhuriyet dönemiyle birlikte Okmeydanı’nın korunmasına yönelik girişimlere rağmen, alan modern anlamda spor, sosyal etkinlik ve yerleşim alanı olarak dönüşüm geçirmiştir. Okmeydanı’nın tarihi boyunca, temsil edilen mekân, yaşanan mekân ve temsil mekânları arasında sürekli bir etkileşim görülür. Bu bağlamda mekân, toplumsal dinamiklerle sürekli olarak yeniden üretilmiş ve dönüştürülmüştür. Okmeydanı, Osmanlı’nın dini ve askeri mirasını barındıran, toplumsal ilişkiler ve ideolojik temsillerin iç içe geçtiği bir hafıza mekânı olarak önemini sürdürmüştür.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı , Okmeydanı , Okçuluk , Lefebvre , Mekân

Etik Beyan

Bu çalışmanın, özgün bir çalışma olduğunu; çalışmanın hazırlık, veri toplama, analiz ve bilgilerin sunumu olmak üzere tüm aşamalarından bilimsel etik ilke ve kurallarına uygun davrandığımı; bu çalışma kapsamında elde edilmeyen tüm veri ve bilgiler için kaynak gösterdiğimi ve bu kaynaklara kaynakçada yer verdiğimi; kullanılan verilerde herhangi bir değişiklik yapmadığımı, çalışmanın Committee on Publication Ethics (COPE)' in tüm şartlarını ve koşullarını kabul ederek etik görev ve sorumluluklara riayet ettiğimi beyan ederim. Herhangi bir zamanda, çalışmayla ilgili yaptığım bu beyana aykırı bir durumun saptanması durumunda, ortaya çıkacak tüm ahlaki ve hukuki sonuçlara razı olduğumu bildiririm.

Evaluation of Okmeydanı within the Framework of Lefebvre’s “Production of Space” Theory

Öz

This study examines the physical, social, and symbolic transformation of Okmeydanı during the Ottoman period in light of Henri Lefebvre's theory of the production of space. The process began with Fatih Sultan Mehmed’s endowment of Okmeydanı for archery and religious rituals after the conquest of Istanbul. Over time, the area evolved to serve various functions, including sacred space, military site, and venue for festivals and feasts. Sultan Mehmed's use of Okmeydanı as an army base during the siege and its designation for prayer and archery after the conquest increased its symbolic and strategic significance. The religious importance of archery in Islam further sanctified the area, strengthened by ritual practices and the placement of range markers by archers. During the reign of Ahmed III, Okmeydanı hosted grand festivals and gradually evolved into a hub for social and sporting events. As firearms gained prominence, Okmeydanı became a military depot and training ground. Despite efforts to preserve the area during the Republican period, Okmeydanı underwent further transformation into a modern space for sports, social activities, and urban development. Throughout its history, there has been constant interaction between represented, lived, and representational spaces. In this context, Okmeydanı’s evolution demonstrates how space is continually produced and transformed through social dynamics, preserving its role as a site of memory that intertwines Ottoman religious and military heritage with social relations and ideological representations.

Anahtar Kelimeler

Ottoman , Okmeydanı , Archery , Lefebvre , Place

Etik Beyan

I declare that this study is original; that I have acted by the principles and rules of scientific ethics at all stages of the study, including preparation, data collection, analysis, and presentation of information; that I have cited sources for all data and information not obtained within the scope of this study and included these sources in the bibliography; that I have not made any changes in the data used, and that I comply with ethical duties and responsibilities by accepting all the terms and conditions of the Committee on Publication Ethics (COPE). I hereby declare that if a situation contrary to my statement regarding the study is detected, I agree to all moral and legal consequences that may arise.

Kaynakça

• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• BOA, Bab-ı Asafî Defterleri (A.{DVNSMHM.d), Nr. 70/178; 34/129.
• BOA, Ali Emiri Selim III AE. SSLM. III), Nr. 187/11280.
• BOA, Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı (TS.MA.e), Nr. 780/58; 804/2; 795/103.
• BOA. Cevdet Askeriye (C..AS..), Nr. 627/26458; 1138/50540; 1188/53025.
• BOA, Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Defterleri (TS.MA.d), Nr. 2353; 2352; 2365.
• BOA, Ali Emiri Üçüncü Ahmed (AE.SAMD.III), Nr. 229/22039; 223/21487.
• BOA, Yıldız Askeri Maruzat (Y..PRK.ASK), Nr. 97/68; 103/105; 22/67.
• BOA, Yıldız Mütenevvi Maruzat (Y.. MTV), Nr. 174/147; 99/7.
• BOA, Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi (HR. MKT.), Nr. 134/94.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA)
• BCA, Başbakanlık Muamelat Genel Müdürlüğü, Nr. 190/303/3.
• BCA, Başbakanlık Kararlar Daire Başkanlığı, Nr. 30/18/1/2.
• Araştırma ve İnceleme Eserler
• Acar, Mehmet Şinasi. Osmanlı’da Sportif Atıcılık: Nişan Taşları. İstanbul: Yem Yayınları, 2013.
• And, Metin. Osmanlı Şenliklerinde Türk Sanatları. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1982.
• And, Metin. Osmanlı Tasvir Sanatları 1: Minyatür. İstanbul: YKY Yayınları, 2014.
• Arşiv Belgelerine Göre Osmanlı’da Spor, haz., Kemal Gürülkan, Yılmaz Karaca, Ersin Kırca, Mehmet Selim Temel ve Selim Ümit. Ankara: T.C. Cumhurbaş-kanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Yayınları, 2018.
• Ayanoğlu, Fazıl. Okmeydanı ve Okçuluk Tarihi. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 1974.
• Aygör, Erkan vd. “Konya Gevale Kalesi Kazılarında Bulunan Temrenlerin Arke-ometalurjik İncelemeleri.” Turcology Research 80 (2024): 352-361.
• Bilgin, Nuri. Tarih ve Kolektif Bellek. İstanbul: Bağlam Yayınları, 2013.
• Bostan, İdris. Osmanlı Bahriye Teşkilatı: XVII. Yüzyılda Tersane-i Âmire. Ankara: TTK Kurumu Yayınları, 1992.
• Claes Rålamb. İstanbul’a Yolculuk 1657-1658, çev., Ayda Arel. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2017.
• Emecen, Feridun Mustafa. “Karadan Yürütülen Gemiler Fatih Sultan Mehmed’in Gizli Projesi miydi?.” Fatih Sultan Mehmed Han ve Dönemi içinde, ed., Ay-şenur Bilge Zafer. Bursa: Gaye Kitabevi, 2016: 60-69.
• Emecen, Feridun Mustafa. “Konstantinopolis’in Son Kuşatması ve Düşüşü”, Büyük İstanbul Tarihi, 2, (İstanbul 2015), ss. 294-347.
• Emecen, Feridun Mustafa. Fetih ve Kıyamet. İstanbul: Timaş Yayınları, 2012.
• Evliya Çelebi. Evliya Çelebi Seyahatnamesi 1. Kitap, haz., Orhan ahin Gökyay. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1996.
• Eyice, Semavi. “Eyüp Sultan Külliyesi”, TDV İslam Ansiklopedisi, 12 (İstanbul 1995), ss. 9-12.
• Guilmartin, John F. Jr. Kalyonlar ve Kadırgalar, çev., Ali Özdamar. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2010.
• İstanbul Mahkemesi 22 Numaralı Sicil (H. 1107-1108 / M. 1695-1697), 57, no: 555.
• Kahraman, Atıf. Osmanlı Devleti’nde Spor. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1995.
• Karahasanoğlu, Selim. “1730 İsyanı”, Büyük İstanbul Tarihi, 2 (İstanbul 2015), ss. 135-143.
• Kâtip Abdullah Efendi. Kavâidü’r-Remy, çev., İlhan Uçar. Ankara: Mucize Yayınları, 2013.
• Kâtip Abdullah Efendi. Okçuluk Sicil Defteri, çev., İbrahim Aydın Yüksel. İstanbul: Fetih Cemiyeti Yayınları, 2016.
• Kâtip Abdullah Efendi. Tezkire-i Rumât, çev., Şükrü Seçkin Anık. İstanbul: Yazma Eserler, 2020.
• Kemankeş Mustafa Efendi. Kavsnâme haz., Hanifi Vural ve Yaşar Metin Aksoy. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu, 2010.
• Kolçak, Özgür. Ok, Tüfek ve At 16. Yüzyıl Osmanlı Askerî Devrimi. Ankara: TTK Yayınları, 2023.
• Konstantin Mihailoviç. Yeniçeriler ve Bir Yeniçeri’nin Hatıratı, haz., Kemal Beydilli. İstanbul: Yitik Hazine Yayınları.
• Köse, Osman. “19. Yüzyıl Başlarında Osmanlı Ordusunda Kullanılan Tüfekler Hakkında Bazı Mülahazalar.” History Studies 14/4 (2022): 955-963.
• Kunter, Halim Bâkî. “Atıcılar Kanun-nâmesi.” Tarihi Vesikalar, II/10 (1942): 253-275.
• Kuşoğlu, Mehmet Zeki. Türk Okçuluğu ve Sultan Mahmud’un Günlüğü. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2006.
• Lefebvre, Henri. Mekânın Üretimi, çev., Işık Ergüden. İstanbul: Sel Yayınları, 2014.
• Mehmed bin Şeyh Mustafa. Umdetü’l Mütenasilin-Ok Atmanın İlkeleri, haz., İsmail Taş. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu, 2022.
• Mustafa Kânî Bey. Okçuluk Kitabı, Telhîs-i Resâilât-ı Rumât (1252/1836), haz., Kemal Yavuz ve Mehmet Canatar. İstanbul: Fetih Cemiyeti, 2010.
• Nicolo Barbaro. Konstantiniyye’den İstanbul’a, çev., Muharrem Tan. İstanbul: Moralite Yayınları, 2007.
• Osmanlı Arşiv Belgelerinde Türk Okçuluğu, haz., Hasam Şentürk, Yılmaz Karaca, Ahmet Özkılıç, Ersin Kırca, Mehmet Selim Temel, Kemal Gürülkan. İstanbul: Okçular Vakfı Yayınları, 2019.
• Özcan, Abdülkadir. “İstanbul’da Cülus ve Kılıç Kuşanma Törenleri”, Büyük İstanbul Tarihi, 3 (İstanbul 2015), ss. 384-395.
• Özkan Emanet, Ayşe. “Osmanlı Sarayı’na Kar ve Buz Temini.” Yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi, 2021.
• Pakalın, Mehmet Zeki. “Eski İstanbul Bahçeleri,” Edebiyât-ı Umûmiye Mecmuası, 2 (1917): 107.
• Selanikî Mustafa Efendi. Tarih-i Selanikî, haz., Mehmet İpşirli. Ankara: TTK Ya-yınları, 1999.
• Şenarslan, Necip Fazıl. “Risale-i Kavsiyye der Beyan-ı Zümre-i Tir-Endazan İnceleme-Metin-Dizin.” Yüksek lisans tezi, Atatürk Üniversitesi, 2012.
• Tansel, Selâhattin. Osmanlı Kaynaklarına Göre Fatih Sultan Mehmed’in Siyasî ve Askerî Faaliyeti. Ankara: TTK Yayınları, 1953.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti Teşkilatı’nda Kapıkulu Ocakları 1. Ankara: TTK Yayınları, 1988.
• Vehbî. Sûrnâme Sultan Ahmet’in Düğün Kitabı, haz., Mertol Tulum. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2008.
• Woods, Sir Henry Felix. Türkiye Anıları (Osmanlı Bahriyesinde 40 yıl) 1869-1909, çev., Fahri Coker. İstanbul: Milliyet Yayınları Tarih Dizisi, 1976.
• Yücel, Ünsal. Türk Okçuluğu. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2021.
• Tezel, Hayati. Anadolu Türklerinin Deniz Tarihi. İstanbul: Deniz Basımevi, 1973.