An Analysis of al-Ifṣāḥ fī Sharḥi Shawāḥid al-Miṣbāḥ by Ibrāhim Shānī (d. 1019/1610), one of the Ottoman Scholars

Yıl 2025, Sayı: 26, 374 - 402, 15.09.2025

İrfan Köse

https://doi.org/10.21021/osmed.1639407

Öz

This article focuses on al-Ifṣāḥ fī Sharḥ Shawāhid al-Miftāḥ, a commentary on al-Saqqāqī's Miftāḥ al-ʿulūm, written by Ibrāhīm al-Shānī, a famous Ottoman scholar, poet, linguist, jurist, and qadi. The problem of this article is to analyze this commentary, which has not yet been studied, in terms of form and content, to reveal the aspects of the work that differ from its counterparts and at the same time to introduce it to those interested. Many studies have been conducted on Miftāḥ al-ʿulūm, which was among the textbooks of Ottoman madrasas for a long time. Shānī's work is also one of them. This study used the qualitative research method, and the relevant sources were scanned using the literature method. Among the studies on al-Miftāḥ, those available in printed or manuscript copies were compared with this work of Shānī. It can be said that Shānī succeeded in surpassing his predecessors, whom he found inadequate, with his commentary on the poems of al-Miftāḥ, which were used as shahid for the literary rules. The determination of literary art in the couplets, rhyme scheme, and rhyme types to the finest detail has distinguished his work from others. Again, determining the Bahr of the couplets, analyzing the arūz and prosody of each couplet in detail, and selecting the taktīʿ of the couplets is another unique aspect of the work. Checking the harmony of arūz and bahr by comparing taf'ilas and sections also differentiated Shānī's work from its counterparts and made it more valuable.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric , Commentary , al-Miftāḥ , Şevâhid , Shānī

Etik Beyan

I declare that this study is original; that I have acted by the principles and rules of scientific ethics at all stages of the study, including preparation, data collection, analysis, and presentation of information; that I have cited sources for all data and information not obtained within the scope of this study and included these sources in the bibliography; that I have not made any changes in the data used, and that I comply with ethical duties and responsibilities by accepting all the terms and conditions of the Committee on Publication Ethics (COPE). I hereby declare that if a situation contrary to my statement regarding the study is detected, I agree to all moral and legal consequences that may arise.

Osmanlı Ulemâsından İbrâhim Şânî’nin (ö. 1019/1610) el-İfṣâḥ fî Şerḥi Şevâhidi’l-Miṣbâḥ Adlı Eseri Üzerine Bir Çözümleme

Öz

Bu çalışma, Osmanlı müelliflerinden müderris, şair, dilci, fakih ve kadı İbrâhim eş-Şânî’nin, Sekkâkî’nin Miftâḥu’l-ʿulûm isimli eserine yazdığı el-İfṣâḥ fî Şerḥi Şevâhidi’l-Miftâḥ adındaki şerhini konu edinmektedir. Henüz literatürde kendisine yer bulamayan bahse konu şerhin, biçim ve içerik açısından incelenmesinin yanı sıra, eserin benzerlerinden ayrışan yönlerinin ortaya çıkarılması ve ilgililere tanıtılması çalışmanın amacını oluşturmaktadır. Uzun süre Osmanlı medreselerinin ders kitapları arasında yer almayı başaran Miftâḥu’l-ʿulûm üzerine birçok çalışma yapılmıştır. Şânî’nin eseri de onlardan biridir. Çalışmada nitel araştırma metodu kullanılmış olup, alanyazın yöntemiyle ilgili kaynaklar taranmış; el-Miftâḥ hakkında yapılan çalışmalardan basılı veya yazma nüsha hâlinde mevcut olanlar, Şânî’nin eseriyle karşılaştırılmıştır. Şânî’nin, el-Miftâḥ’ın edebî kurallara şâhid olarak kullanılan şiirlerini şerh ettiği eseriyle, yetersiz bulduğu seleflerini aşmayı başardığı söylenebilir. Beyitlerdeki edebî sanatların tespiti, kafiye düzeni ve türlerini en ince ayrıntısına kadar incelemesi, onun eserini diğerlerinden ayırmıştır. Yine beyitlerin bahrinin saptanması, her bir beytin arûz vezninin ayrıntılı incelenmesi ve beyitlerin taktiʿlerinin belirlenmesi, eserin bir başka özgün tarafıdır. Tef’ilelerle bölümlerin karşılaştırılarak, şiirin vezin ve bahir uyumunun kontrolünün yapılması da Şânî’nin eserini benzerlerinden farklılaştırmış ve onu daha değerli hâle getirmiştir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagatı , Şerh , el-Miftâḥ , Şevâhid , Şânî

Etik Beyan

Bu çalışmanın, özgün bir çalışma olduğunu; çalışmanın hazırlık, veri toplama, analiz ve bilgilerin sunumu olmak üzere tüm aşamalarından bilimsel etik ilke ve kurallarına uygun davrandığımı; bu çalışma kapsamında elde edilmeyen tüm veri ve bilgiler için kaynak gösterdiğimi ve bu kaynaklara kaynakçada yer verdiğimi; kullanılan verilerde herhangi bir değişiklik yapmadığımı, çalışmanın Committee on Publication Ethics (COPE)' in tüm şartlarını ve koşullarını kabul ederek etik görev ve sorumluluklara riayet ettiğimi beyan ederim. Herhangi bir zamanda, çalışmayla ilgili yaptığım bu beyana aykırı bir durumun saptanması durumunda, ortaya çıkacak tüm ahlaki ve hukuki sonuçlara razı olduğumu bildiririm.

Destekleyen Kurum

Yoktur.

Teşekkür

Çalışmalarınızda kolaylıklar dilerim.

Kaynakça

• 1. Temel Kaynaklar
• Akbayır, Nuri. Sicill-i Osmanî. 6 Cilt. İstanbul: Kültür Bakanlığı, 1996.
• Atâî, Nev‘îzâde. Ḥadâiḳu’l-ḥaḳāiḳ fî tekmileti’ş-Şeḳāiḳ. çev. Suat Donuk. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2000.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. Tâcü’l-luġa ve sıhâhu’l-ʿArabiyye. thk. Ahmed Abdülgafûr Attâr. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melâyin, 4. Basım, 1987.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Ḥâşiye ʿale’l-Muṭavvel. thk. Reşîd Aʿrazî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed. Tehẕîbü’l-luġa. thk. Muhammed Avd Murʿib. 8 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2001.
• Habeşî, Abdullah Muhammed. Câmiʿu’ş-şurȗḥ ve’l-ḥavâşî. 3 Cilt. Abu Dabi: el-Mecmeu’s-Sekâfî, 2004.
• Halhâlî, Şemsüddîn Muhammed. Miftâḥu Telħîsi’l-Miftâḥ. thk. Hâşim Muhammed. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyyetü li’t-Türâs, 2006.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed. Lisânü’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dârü Sader, 3. Basım, 1993.
• İbnü’n-Nâzım, Ebû Abdillâh Bedrüddîn. el-Miṣbâḥ fi’l-meʿânî ve’l-beyân ve’l-bedîʿ. thk. Hüsnî Abdülcelîl. Kahire: Mektebetü’l-Âdâb, 1988.
• Kâtib Çelebî, Mustafa b. Abdullah. Keşfü’ẓ-ẓunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. thk. Şerâfettîn Yaltkaya - Kilisli Rıfat Bilge. 6 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1941.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Muʿcemü’l-müʾellifîn. 4 Cilt. Dımaşk: Müessesetü’r-Risâle, 1957.
• Kınalızâde, Hasan Çelebi. Teẕkiretü’ş-şuʿarâʾ. çev. Aysun Sungurhan. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2017.
• Ömer, Ahmed Muhtâr. el-Baḥṣü’l-luġavî ʻinde’l-ʿArab. Kahire: Âlemü’l-Kütüb, 6. Basım, 1988.
• Sâhib b. Abbâd, Ebü’l-Kâsım İsmâîl b. Abbâd. el-Muḥîṭ fi’l-luġa. thk. Muhammed Hasan Âl-i Yâsîn. 11 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1994.
• Sâmi, Şemseddin. Kāmûsü’l-a‘lâm. 6 Cilt. İstanbul: Mihrân Matbaası, 1888.
• Sîrâfî, Ebû Saîd el-Hasen b. Abdillâh. Şerḥu Kitâbi Sîbeveyhi. thk. Ahmed Hasan Mehdilî - Alî Seyyid Alî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2008.
• Tâhir, Bursalı Mehmed. Osmanlı Müellifleri. çev. M. Y. Yekta Saraç. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2016.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn. el-Muṭavvel şerḥu Telḫîṣi Miftâḥi’l-ʿulûm. thk. Abdülhamîd Hindâvî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 3. Basım, 2013.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn. eş-Şerḥu’l-Muḫtaṣar. Kahire: el-Mektebetü’l-Mahmȗdiyye, 1937.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn. el-Aʿlâm. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-İlmi li’l-Melâyîn, 15. Basım, 2002.
• 2. Yayınlanmamış Kaynak Eserler
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Şerḥu ebyâti’l-Miftâḥ. Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih Koleksiyonu.
• İsferâyînî, İsâmüddîn. el-Aṭvel fî şerḥi’t-Telħîṣ. Süleymaniye Kütüphanesi, İzmir Koleksiyonu, 00981-001, 260.
• Kemâlpaşazâde, İbn Kemâl. Şerḥu Miftâḥi’l-ʿulȗm. Hacı Selim Ağa Kütüphanesi, Kemankeş Kataloğu, 00554. Kemâlpaşazâde, İbn Kemâl. Taġyîru’l-Miftâḥ. Beyazıt Kütüphanesi, Beyazıt, 6126, 156.
• Kutbüddîn-i Şîrâzî, Mahmûd b. Mes‘ûd. Miftâḥu’l-Miftâḥ. Millet Genel Kütüphanesi, Feyzullah Efendi Koleksiyonu, 1853, 275.
• Müezzinî, Hüsâmüddîn İbrâhim el-Hârizmî. Şerḥu Miftâḥi’l-ʿulûm. Millî Eğitim Bakanlığı, Ragıp Paşa Koleksiyonu, 1109.
• Şânî, İbrâhim b. Abdurrahman el-Karamânî. el-İfṣâḥ fî şerḥi şevâhidi’l-Miṣbâḥ. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, Nuruosmaniye Koleksiyonu, 04464.
• Tirmizî, Mahmȗd b. Muhammed. Şerḥu ebyâti’l-Îzâḥ ve’l-Miftâḥ fi’l-me‘ânî. Çorum Hasan Paşa Kütüphanesi, Hasan Paşa Yazma Koleksiyonu.
• 3. Araştırma Eserleri ve İncelemeler
• Ahmedî, İbrâhim b. Muhârib b. Yûsuf. “el-İfṣâḥ fî Şerḥi Şevâhidi’l-Miṣbâḥ dirâsetün ve taḥḳîḳ.” Yüksek lisans tezi, el-Câmiatü’l-İslâmiyye bi’l-Medineti’l-Münevvere, 2012.
• Alak, Musa. “Kemalpaşazâde’nin Şerhu Tağyîri’l-Miftâh Adlı Eserinin Tahkik ve Tahlili.” Doktora tezi, Marmara Üniversitesi, 2009.
• Alparslan, Mevlüde. “İbrahim Şânî Lârendevî’nin Gülşen-i Efkâr Mesnevîsi Metin-Muhtevâ-Tahlîl.” Yüksek lisans tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, 2007.
• Bedevî, Ferîd Muhammed. “Taḥḳîḳ kitâbi’l-Miṣbâḥ.” Doktora tezi, Câmiʿatü’l-Ezher, 1977.
• Çetin, Nihad M. “Arûz”. TDV İslâm Ansiklopedisi, III (İstanbul 1991) ss. 424 - 437.
• Doğru, Sefacan. “Mir’atü’s-Safâ (Şânî).” Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, (2013). (erişim 18 Nisan 2024)
• Fettahoğlu, Selahattin. “Arap Aruzu, Genel Esasları ve Zorunlu Vezin Değişimleri.” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 12/LXIV (2019), 46 - 66.
• Gönel, Hüseyin. “Atâullah Ahmed Efendi.” Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, (2014), (erişim 18 Nisan 2024).
• Koç, Munise. “Gülşen-i Efkâr (Şânî).” Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, (2013). (erişim 17 Nisan 2024) Komisyon. Ḫızânetü’t-türâŝ. 125 Cilt. Riyad: Merkezü’l-Melik Faysal, ts.
• Kurmuş, Cengiz Veli. “Lârendeli Şânî Gülşen-i Efkâr İnceleme-Metin.” Doktora tezi, Çukurova Üniversitesi, 2010. Öztürk, Ali. “XVI. Yüzyıl Halvetî Şiirinde Din ve Tasavvuf.” Doktora tezi, Ankara Üniversitesi, 2003.
• Söylemez, İdris. “Larendeli Şânî’nin Manzum Avâmil Adlı Eseri.” Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/II (2021): 333 - 376.
• Yağcıoğlu, Songül. “Klasik Edebiyatla İlgili Teorik Eserlerde Kafiye Bahsinin Mukayeseli Olarak İncelenmesi.” Türkiyat Mecmuası 22/II (2012): 127 - 170.