The Performative Reflections of The Vocal Market Style in Turkish Maqam Music in The Early 20th Century

Yıl 2023, Sayı: 24, 21 - 43, 30.06.2023

Murat Birer , Hakkı Alper Maral

https://doi.org/10.59446/porteakademik.1262220

Öz

In this study, the formation process of the “market style” in the early 20th century, the effects of the market phenomenon in Turkish makam music, and the conceptual frameworks on the axis of the “classical style-market style” dilemma will be discussed vocally. Some music-oriented technological innovations, which started to come to the fore towards the end of the 19th century, brought new perspectives to the understanding of music through different expansions in the cultural dynamics of the Ottoman society, which evolved from the traditional to the “modern”, with the influence of the policies that diversified the perceptions of thought and taste of the period. Remarkable mechanisms, which later paved the way for the popularization of vocal artists such as records, gramophone, radio, microphone/amplification, and casino/stage planes have paved the way for significant breaks in the nature of the classical style and paved the way for the establishment of a new musical perception, which covered today with the terms “market style/market music” in maqam music. Although the self-consistent stance of the traditional circles, which regarded this new music perception as a kind of degeneration and approached the performative innovations and musical experiments that democratized music in terms of class, continued decisively in the following periods, market-oriented music continued to be in demand by various segments of the society. While the ruptures that started to be seen in the structure of the classical style with the clear effects of changes and transformations, which point to a separate analysis at the level of social strata, led traditional circles to take new measures, it seems to have become a kind of fulcrum for market music. The performative dimensions of these breakpoints and the new music perception with fresh contents constitute the basic infrastructure of this study aiming to offer a different perspective on the history of Turkish music in the 20th century. In this respect, the evaluation criteria that will be shaped around this theme, which points to a historical research area, will also form a significant basis for describing, interpreting and analyzing Turkish makam music vocal performances in a holistic perspective. While the criticisms made by the masters, who were the representatives of the classical attitude, or by the prominent intellectuals of the period who appreciated and defended this attitude at the level of thought and taste, reveal the obvious differences between the classical style and the market style, it can be interpreted as strong data that will touch the conceptual background from which these differences arise.

Anahtar Kelimeler

Market Style, Classical Style, Market Music, Vocal Performance, Vocal Music

Türk Makam Müziğinde Vokal Piyasa Tavrının 20. Yüzyıl Başlarındaki Performatif Yansımaları

Öz

Bu çalışmada “piyasa tavrı”nın 20. yüzyıl başlarındaki oluşum süreci, piyasa olgusunun Türk makam müziğindeki etki alanları ve “klâsik tavır-piyasa tavrı” ikilemi eksenindeki kavramsal çerçeveleri vokal açıdan ele alınacaktır. 19. yüzyılın sonlarına doğru gündeme gelmeye başlayan müzik eksenli bazı teknolojik yenilikler, dönemin düşünce ve zevk algılarını çeşitlendiren politikaların da etkisiyle Osmanlı toplumunun kültürel dinamiklerinde gelenekselden “modern”e evrilen farklı açılımlar yoluyla müzik anlayışlarına yeni perspektifler getirmiştir. Daha sonraları taş plâk, gramofon, radyo, mikrofon/amplifikasyon ve gazino/sahne düzlemlerinde ses sanatçılarının popülerleşmesine zemin hazırlayan dikkat çekici mekanizmalar, öncelikle klâsik tavrın doğasında kayda değer kırılmaların önünü açmış ve bugün makam müziğinde “piyasa tavrı/piyasa müziği” tabirleriyle karşılanıp genellenen yeni bir müzik algısının yerleşmesine önayak olmuştur. Bu yeni müzik algısına bir tür dejenerasyon gözüyle bakan, getirilen performatif yeniliklere ve müziği sınıfsal açıdan demokratikleştiren müzikal denemelere eleştirel bir tutumla yaklaşan geleneksel çevrelerin kendi içinde tutarlı duruşları sonraki dönemlerde de kararlılıkla devam etse de piyasa eksenli müzik, toplumun çeşitli kesimlerince rağbet görmeye devam etmiştir. Toplumsal katmanlar düzeyinde ayrı bir inceme konusuna işaret eden değişim ve dönüşümlerin açık etkileriyle klâsik tavrın yapısında görülmeye başlayan kırılmalar, geleneksel çevreleri yeni önlemler almaya yöneltirken, piyasa müziği için de bir tür dayanak noktası olmuş görünmektedir. Söz konusu kırılma noktalarının ve oluşan yeni müzik algısının performatif altyapıları, 20. yüzyılın Türk müziği tarihine farklı bir perspektif getirecek taze içerikleriyle bu çalışmanın temel alt yapısını oluşturmaktadır. Bu bakımdan tarihsel bir araştırma alanına işaret eden bu temanın etrafında şekillenecek değerlendirme kıstasları, Türk makam müziği vokal performanslarının bütüncül bir perspektifte betimlenmesi, yorumlanması ve analiz edilmesi adına da kayda değer bir temel oluşturacaktır. Klâsik tavrın bizzat temsilcisi olan üstatların ya da bu tavrı fikir ve beğeni düzeyinde takdir edip savunan dönemin isim yapmış aydınlarının yaptıkları eleştiriler, klâsik tavır ile piyasa tavrı arasındaki bariz farklılıkları gözler önüne sererken, bu farklılıkların içinden doğduğu kavramsal arka plâna da temas edecek güçlü veriler olarak yorumlanabilir.

Anahtar Kelimeler

Piyasa Tavrı, Klâsik Tavır, Piyasa Müziği, Vokal Performans, Vokal Müzik

Kaynakça

• Abacı, T. (2013). Gramofonlu kahvehane. İkaros Yayınları.
• Akçura, G. (2019). Bir şehr-i istanbul ki…. Oğlak Yayıncılık.
• Akçura, G. (2019). İstanbul şarkıları. Oğlak Yayıncılık.
• Akçura, G. (2002). Gramofon çağı/ıvır zıvır tarihi 2. Om Yayınları.
• Akıncı, T. (2019). Cumhuriyet’te Beyoğlu: kültür, sanat, yaşam (1923-2003). Remzi Kitabevi Yayınları.
• Aksoy, B. (2009). Geçmişin mûsikî mirasına bakışlar. Pan Yayıncılık.
• Aksüt, S. (2017). İstanbul’da eğlence hayatı. İnkılâp Yayınları.
• Ali Rıza Bey, B. (?). Bir zamanlar İstanbul. Tercüman Yayınları.
• Alp, A. R. (1950). Gazino ve radyo. Türk Musikisi Dergisi, 27(3), 1.
• Alus, S. M. (1994). İstanbul yazıları. İ.B.B. Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları.
• Arslan, F. (2016). Müzikte batılılaşma ve son dönem Osmanlı aydınları. Beyan Yayınları.
• Ayan, Ö. (2020). Saadet Güldaş’ın arşivindeki mûsikî sohbetleri. Kubbealtı Yayınları.
• Ayas, O. G. (2014). Musikî inkılâbının sosyolojisi. Doğu Kitabevi Yayınları.
• Ayas, O. G. (2015). Müzik sosyolojisi. Doğu Kitabevi Yayınları.
• Ayas, O. G. (2018). Müziği boğan gürültü. İthaki Yayınları.
• Aytar, V. & Parmaksızoğlu, K. (Der.) (2011). İstanbul’da eğlence. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Ayverdi, İ. (2006). Büyük misalli Türkçe sözlük I-II-III. Kubbealtı Yayınları.
• Baloğlu, B. Ş. & Büyükduman B. (2021-Kış). Fasıl tarihinde dönüşüm ve Direklerarası fasıl refakat gelenekleri. Rast Müzikoloji Dergisi, 2(9), 2783-2804.
• Bardakçı, M. (2017). Safiye. Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Başgelen N. & Akçura, G. (1998). Atatürk döneminde yeni Türkiye. Ray Sigorta.
• Behar, C. (2016). Aşk olmayınca meşk olmaz. Yapı Kredi Yayınları.
• Behar, C. (Kasım, 1987). Klâsik Türk musikîsi üzerine denemeler. Bağlam Yayınları.
• Behar, C (2005). Mûsikîden müziğe. Yapı Kredi Yayınları.
• Behar, C. (1993). Zaman-mekân-müzik. Afa Yayınları.
• Beken, M. N. (1998). Musicians, audience and power: the changing Aesthetics in the Music at the Maksim Gazino of Istanbul. (Dissertation of PHD, University of Maryland Baltimore County).
• Bengi, D. & Zat, E. (2020). 100. yılında Cumhuriyet’in popüler kültür haritası – 1 (1923-1950), Yapı Kredi Yayınları.
• Birsel, S. (1975). Kahveler kitabı. Dilek Matbaası.
• Birsel, S. (1983). Ah Beyoğlu vah Beyoğlu. İş Bankası Yayınları.
• Cemil, M. (2002). Tanbûrî Cemil’in hayatı. Kubbealtı Neşriyatı.
• Cengiz, H. E. (1993). Yaşanmış olaylarla Atatürk ve müzik: Riyâset-i Cumhûr İnce Saz Hey’eti şefi Binbaşı Hâfız Yaşar Okur’un anıları (1924-1938). Müzik Ansiklopedisi Yayınları.
• Çak, Ş. E. & Beşiroğlu Ş. Ş. (2016). Bir muhabbet kuşu: postmodern göstergeler ışığında Zeki Müren. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Çak, Ş. E. (2017). Modernleşme sürecinde Türk makam müziği solist icracıları ve Münir Nurettin Selçuk, Uluslararası Bilimsel Araştırmalar Dergisi. 2(2), 224-231.
• Çelebi, A. H. (2004). Bütün yazıları. Yapı Kredi Yayınları.
• Çetinkaya, Y. (1999). Müzik yazıları. Kaknüs Yayınları.
• Çobanoğlu, Ö. (2007). Âşık tarzı edebiyat geleneği ve İstanbul. 3 F Yayınları.
• Dikici, R. (2005). Cumhuriyet’in divası Müzeyyen Senar. Remzi Kitabevi Yayınları.
• Downay, F. (2020). Kanuni Sultan Süleyman. Billur Yayınları.
• Durdağ, S. (2008). Fonograftan radyoya…”1877’den günümüze asırlık serüven”. Ankara Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Eken, F. M. (Ekim 2010). Fasıl icrasının değişimi ve bugün fasıl icrası. Porte Akademik Müzik ve Dans Araştırmaları Dergisi, 1(1), 61-66.
• Erdoğan, G. (2018). Müzikolojide kültürel yaklaşımlar ve müzik kültürü üzerine eskizler. Gece Kitaplığı Yayınları.
• Erguner, S. (2003). Rauf Yektâ Bey. Kitabevi Yayınları.
• Ersoy, İ. (2017). Üslup kavramına analitik bir bakış: Türkiye’de geleneksel müziklerde performans normları. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 49(10), 302-314, DOI:10.17719/jisr.2017.1582.
• Ezgi, S. (1933). Nazari ve amelî Türk musikîsi. (5 Cilt), İstanbul Konservatuarı Neşriyatı.
• Gans, H. J. (2012). Popüler kültür ve yüksek kültür. Yapı Kredi Yayınları.
• Gazimihal, M. R. (1939). Türkiye-Avrupa musiki münasebetleri. Nümune Matbaası.
• Gezgin, H. S. (2007). 1929’da plâklarda dinlediğiniz sanatkârlar. Tavanarası Kitapları.
• Güldaş, S. (2003). Türk dilinin diksiyonu-prozodisi/vurgu ve vurgulamaları ile Türk mûsikîsinde prozodi. Kurtiş Matbaacılık.
• Hiçyılmaz, E. (1999). İstanbul geceleri ve kantolar. Sabah Kitapçılık.
• İnal, İ. M. K. (1958). Hoş sadâ. Maarif Basımevi.
• İnalcık, H. (2016). Hasbağçe’de ayş ü tarab. Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Kaptan, A. (2002). 1927’den günümüze anılarla radyo-televizyon. Maltepe Üniversitesi Meslek Yüksekokulu Yayınları.
• Kaygılı, O. C. (2007). İstanbul’da semâî kahveleri ve meydan şairleri. Tavanarası Kitapları.
• Koçu, R. E. (1958). İstanbul ansiklopedisi. İstanbul Ansiklopedisi Yayınları.
• Lale, R. (Kasım 1950). Üstad ve maruf bestekâr Zeki Arif Bey. Türk Musikisi Dergisi, 35(3), 9-17.
• Meriç, N. (2000). Osmanlı’da gündelik hayatın değişimi: âdâb-ı muâşeret. Kaknüs Yayınları.
• Nişanyan, S. (2002). Sözlerin soyağacı: çağdaş Türkçe’nin etimolojik sözlüğü. Adam Yayınları.
• O’Connel, J. M. (2022). Alaturka: Türk müziğinde bir üslup. alBaraka Yayınları.
• Oktay, A. (1993). Türkiye’de Popüler Kültür. Yapı Kredi Yayınları.
• Onay, E. (2020). Türk müzik ve sahne sanatlarının doğuş yılları 1924-1976. Sun Yayınları.
• Oransay, G. (1983). Cumhuriyetin ilk elli yılında geleneksel sanat musikimiz. Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, İletişim Yayınları, 6, 1496-1509.
• Ortaylı, İ. (1987). İstanbul’dan sayfalar. Hil Yayınları.
• Özalp, N, M., (2000). Türk musikisi tarihi I-II. Milli Eğitim Basımevi.
• Özbilen, N. Ö, (2007). Fasıl şarkıcılığı açısından Türk Makam Müziği’nde süslemeler. (Sanatta Yeterlik Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü).
• Özden, E. (2019). Osmanlı Devleti'nin konservatuvarı Darülelhan (arşiv belgeleriyle). Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Özdemir, H. (2010). Rauf Yektâ Bey’in, Resimli Gazete, Yeni Ses ve Vakit gazetelerinde mûsikî ile ilgili makalelerinin incelenmesi. (Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü).
• Özdemir, N. (2005). Cumhuriyet dönemi Türk eğlence kültürü. Akçağ Yayınları.
• Özdemir, S. (Şubat 2011). Assolistlik kimliğine geçiş sürecinde Safiye Ayla örneği. Müzikte Temsil & Müziksel Temsil II, Porte Akademik Müzik ve Dans Araştırmaları Dergisi, 2(2), 374-385.
• Özgan, M. (2018). Evliya Çelebi Seyahatnâmesi’ndeki (1. cilt) meslek adları üzerine bir dil incelemesi. (Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü).
• Öztuna, Y. (1990). Büyük Türk mûsikîsi ansiklopedisi 1-2. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Öztürk, H. (2011). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e bir müzik adamı Hâfız Sâdettin Kaynak. İBB. Yayınları.
• Öztürk, O. M. (2017). Osmanlı mûsikîsinde “havas beğenisine mahsusiyet”in tezahürü olarak klasik üslûp. Sosyoloji Dergisi, 2(37), 343-378, http://dx.doi.org/10.26650/ TJS.2017.20006
• Özyıldırım, M. (2013). Arap ve Türk musikîsinin XX. yüzyıl birlikteliği. Bağlam Yayınları.
• Paçacı, G. (Edit.) (1999), Cumhuriyet’in sesleri. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Rasim, A. (2013). Şehir mektupları. Kapı Yayınları.
• Rasim, A. (2017). İstanbul’da eğlence hayatı. Maviçatı Yayınları.
• Rona, M., (1970). 20. Yüzyıl Türk musikisi. Türkiye Yayınevi.
• Sağman, A. R. (2014). Meşhur Hâfız Sami merhum. Diyanet Vakfı Yayınları.
• Salgar, F. (2001). Hacı Arif Bey (hayatı, sanatı, eserleri). Ötüken Neşriyat.
• Seltuğ, D. (2015). Türk makam müziğinin günümüze aktarımında gramofon kayıtlarının rolü, disklerin kimyasal ve fiziksel analizleri ve tayin sonuçlarının ses kalitesiyle ilişkisi. (Yüksek Lisans Tezi, Haliç Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü).
• Sevengil, R. A. (?). İstanbul nasıl eğleniyordu. İletişim Yayınları.
• Sevengil, R. A. (1969). Opera sanatı ile ilk temaslarımız. Millî Eğitim Basımevi.
• Sökmen, C. (2011). Aydınların iletişim ortamı olarak eski İstanbul kahvehaneleri. Ötüken Neşriyat.
• Sürelsan, İ. B. (Kasım 1984). İnce saz takımlarımız (1). Mızrap Dergisi, 26(3), 6-7 .
• Sürelsan, İ. B. (Aralık 1984). İnce saz takımlarımız (2). Mızrap Dergisi, 27(3), 4-5.
• Sürelsan, İ. B. (Ocak 1985). İnce saz takımlarımız (3). Mızrap Dergisi, 28(3), 4-5.
• Şeker, Ş. (2013). Ders ile sohbet arasında: Ondokuzuncu asır İstanbulu’nda ilim, kültür ve sanat meclisleri. Zeytinburnu Belediyesi Yayınları.
• Şen, H. O. (2003). Sâdeddin Kaynak. TRT Yayınları.
• Şentürk, Ş. (Haz.) (1996). Gramofon ve taş plak. Yapı Kredi Yayınları.
• Tanrıkorur, C. (2004). Türk müzik kimliği. Dergâh Yayınları.
• Toker, H. (2016). Elhân-ı Aziz: Sultan Abdülaziz devrinde sarayda mûsikî. TBMM Milli Saraylar Yayınları.
• Toprak, Z. (2013). Türkiye'de Popülizm 1908–1923. Doğan Kitap.
• Tuncel, Ö. Ş. (2019). Klasik Türk mûsikîsi ses icrâcılığının tarihsel seyri. (Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü).
• Tura, Y. (1988). Türk Musikîsi’nin mes’eleleri. Pan Yayıncılık.
• Tura, Y. (2000). Geçmişten günümüze Türk müziği: Dersaadet’te akşam. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Uysal, S. S. (2005). Bâki kalan bu kubbede. L&M Yayınları.
• Uz, M. (1 Ocak 1950). İstanbul gazinoları. Türk Musikisi Dergisi, (27)3, 18.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1977). Osmanlılar zamanında saraylarda mûsikî hayatı. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Ünlü, C. (2004). Git zaman gel zaman. Pan Yayıncılık.
• Yapar, S. (2018). Modernleşme projesinin mekânı: Taksim Belediye Gazinosu (1939-1967). Libra Yayınları.
• Yavaşça, A. (Şubat 1981). Türk musikisinde tavır. Sanat ve Kültürde Kök, 1(?), 9.
• Yazıcı, Ü. (Haz.) (Ekim 2011). Lem’î Atlı hakkında yazılanlar ve eserleri. Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları.
• Yazıcı, Ü. (Haz.) (Kasım 2011). Selanikli Ahmed Bey hakkında yazılanlar ve eserleri. Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları.
• Yeşilaltan, H. A. (2019). Mûsikîde üslûp-tavır. Cinius Yayınları.
• Zobu, V. R. (1 Aralık 1948). Bizde de konser dediğin böyle mi olur?. Türk Musikisi Dergisi, (14)2, 18-19.
• Zobu, V. R. (1977). O günden bugüne. Milliyet Yayınları.