Cüveynî'nin Tövbe Anlayışı

Yıl 2021, Sayı: 7, 100 - 121, 30.04.2021

İbrahim Bayram

Öz

Eş‛ariyye mezhebinin önemli kelâmcılarından olan Cüveynî, diğer meselelerin yanı sıra tövbe konusunda da kendisinden sonra gelen kelâmcılara etki etmiştir. Bu manada onun görüşlerine sıklıkla atıf yapılmıştır. O, tövbenin mahiyeti, kabulü, zorunluluğu, tüm günahları kapsamayan tövbenin durumu, onun temelini teşkil eden pişmanlığın tecdidi, kâfirin imanının tövbeyle ilişkisi ve nedamet getirdiği günahı yeniden işleyen kişinin konumu gibi meselelere dair fikir beyan etmiştir. Mezkûr konuların bir kısmında Mu‛tezilî anlayışa, bir bölümünde ise Bâkıllânî gibi mezhebinin önemli simalarına muhalefet etmiştir. İlkine karşı bu muhalefetini sistemli bir şekilde ortaya koyarken, ikincisinde ise daha çok farklı düşündüğünü ifade ile yetinmiştir. Kendi yaklaşımını desteklemek için ağırlıklı olarak aklî kanıtlara başvurmuş, kimi zamansa naklî delillere dayanmıştır. Konunun bazı boyutları itibariyle ictihada açık olduğunu savunmuş, bu tip yerlerde ılımlı görüşler ortaya koymuştur. Buna bağlı olarak kimi Eş‛arî kelamcılar, müellifin fikirlerini benimsemiş, kimisi ise bunlara karşı çıkmışlardır. Değişmeyen gerçek ise onun konuyla ilgili görüşlerinin bir etki bırakması olmuştur.        

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Cüveynî, Tövbe, Günah, Eş‛ariyye, Mu‛tezile, Bâkıllânî

Juwaynī’s Understanding of Repentance

Öz

Juwaynī, one of the important theologians of the Ash‛ariyya sect, influenced the theologians who came after him on repentance, as well as other issues. In this sense his views were frequently referred to. He expressed his opinion on matters such as the nature of repentance, its acceptance, the necessity, the state of repentance, which does not include all sins, the renewal of repentance that forms its basis, the relationship of the faith of the unbeliever to repentance, and the position of the person who reworked the sin he regretted. In some of the aforementioned issues, he opposed the Mu‛tazilı̄ understanding and in some other important figures of his sect such as Bāqillānī. While he systematically demonstrated his opposition to the former, he was contented with expressing his thoughts differently in the second. He mainly resorted to rational evidence to support his approach, and sometimes based on narrational evidences. He argued that the issue was clear in case law in some dimensions and put forward moderate views in such places. Accordingly, some Ash‛arī theologians adopted the ideas of the author, while others opposed them. The unchanging fact is that his views on the subject have had an impact.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Juwaynī, Repentance, Sin, Ash‛ariyya, Mu‛tazila, Bāqillānī

Kaynakça

• Âmidî, Ebü’l-Hasen Seyfeddîn Ali b. Muhammed b. Sâlim. Ebkâru’l-efkâr fî usûli’d-dîn. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Âmidî, Ebü’l-Hasen Seyfeddîn Ali b. Muhammed b. Sâlim. Gâyetü’l-merâm fî ilmi’l-kelâm. thk. Hasan Mahmûd Abdüllatîf. Kahire: Vizâretü'l-Evkaf, 1391/1971.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed. Kitâbü’t-Temhîd. thk. Richard Yusuf Mekarisi Yesui. Beyrut: Mektebetü’ş-Şarkiyye, 1957.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed. el-İnsâf fî mâ yecibu i‛tikâduhû ve lâ yecûzü’l-cehlu bih. thk. Muhammed Zâhid el-Kevserî. Kahire: Mektebetü’l-Ezher li’t-Türâs, 2. Basım, 1421/2000.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâil b. İbrâhim Cu’fî. el-Câmiü’s-sahîh Sahîhu’l-Buhârî. haz. Bedreddin Çetiner. 8 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Şerhu’l-Mevâkıf. thk. Abdurrahmân Umeyre. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1417/1997.
• Cüveynî, İmâmu’l-Harameyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik. el-Akîdetü’n-Nizâmiyye fi’l-erkâni’l-İslâmiyye. thk. Muhammed Zâhid el-Kevserî. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 1412/1992.
• Cüveynî, İmâmu’l-Harameyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. thk. Abdülazim ed-Dîb. 2 Cilt. Devha [Doha]: Câmiatu Katar, 1399.
• Cüveynî, İmâmu’l-Harameyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik. Gıyâsü’l-ümem fî iltiyâsi’z-zulem. thk. Mustafa Hilmi-Fuad Abdülmün‛im. y.y.: Dârü’d-Da‛ve, 1979.
• Cüveynî, İmâmu’l-Harameyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik. Kitâbü’l-İrşâd ilâ kavâtıi’l-edille fi usûli’l-i‛tikâd. thk. Muhammed Yusuf Mûsâ-Ali Abdülmün‛im Abdülhamid. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1369/1950.
• Dîb, Abdülazîz Mahmûd. “Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8: 141-144. Ankara: TDV Yayınları, 1993.
• Eş‛arî, Ebü’l-Hasen. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfü’l-musallîn. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamid. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’n-Nehda’l-Mısriyye, 1950.
• Gazzalî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. Kitâbü’t-Tevbe: et-tevbetu ilallâh ve mükefirati’z-zünûb. thk. Abdüllatif Aşur. Kahire: Mektebetü’l-Kur'ân, 1406/1986.
• Gölcük, Şerafettin. “Bâkıllânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4: 531-535. Ankara: TDV Yayınları, 1991.
• Harman, Vezir. “Yanlış Şefaat Algılarını Düzeltmeye Bir Katkı Açısından Şefaatin Velayet ve Dua İle İlişkisi”. Uluslararası Yanlış Algılar ve Doğru İslâm Sempozyumu Tebliğleri, 28-30 Ekim 2016, ed. Kasım Şulul vd. 557-572. Şanlıurfa: Harran Üniversitesi, 2016.
• Hüseyin, Yakûb Abdülvehhâb el-Bâ. Ref‛ü’l-harac fi’ş-şerîati'l-İslâmiyye: dirâse usûliyye te’siliyye. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 4. Basım, 1422/2001.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Ali b. Hasan b. Hibetullâh Dımaşkî. Tebyînu kezibi’l-müfterî fî mâ nusibe ile’l-İmâm Ebi’l-Hasan el-Eş‛arî. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 2. Basım, 1399.
• İbn Bezîze, Abdülazîz b. İbrâhim b. Ahmed el-Kureşî et-Teymî et-Tûnisî. el-İs‛âd fi şerhi’l-İrşâd (el-müştemel alâ kavâidi’l-i‛tikâd). thk. Abdürrezzâk Besrûr-İmâd es-Süheylî. Kuveyt: Dârü’z-Ziyâ, 1435/2014.
• İbn Emîr el-Hâc, Ebü’l-Feth Muslihüddîn Mûsâ et-Tebrizî. el-Kâmil fi usûli’d-dîn fi ihtisâri’ş-Şâmil fi usûli’d-dîn. thk. Cemâl Abdünnâsır Abdülmün‛im. 2 Cilt. Kahire: Dârü’s-Selâm, 1431/2010.
• İbn Fûrek, Muhammed b. Hasan. Makâlâtü’ş-Şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş‛arî. thk. Ahmed Abdurrahîm es-Sâyih. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 1425/2005.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr. Vefeyâtü’l-a‛yân ve ebnâu ebnâi’z-zamân, thk. İhsan Abbas. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1397/1977.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali. el-Fasl fi’l-milel ve’l-ehvâ ve’n-nihal. 5 Cilt. Kahire: Mektebetü’s-Selâmi’l-Âlemiyye, ts.
• İbn Mâce, Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. es-Sünen. haz. Bedreddin Çetiner. 2 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• İbn Meymûn, Ebû Bekr. Şerhü’l-İrşâd. thk. Ahmed Hicâzî Ahmed es-Sekâ. Kahire: Dârü’t-Tezâmün, 1407/1987.
• İbnü’l-İmâd, Ebü’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. thk. Abdülkadir Arnaut-Mahmûd Arnaut. 10 Cilt. Beyrut: Dârü İbn Kesir, 1406/1986.
• İbnü’t-Tilimsânî, Abdullâh b. Muhammed b. Ali el-Fehrî. Şerhu Meâlimu usûli’d-dîn. thk. Nizâr Hammâdî. y.y.: Dârü’l-Feth, 1431/2010.
• Îcî, Adudüddîn. el-Mevâkıf. thk. Abdurrahmân Umeyre. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1417/1997.
• Ka‛bî, Ebü’l-Kâsım Abdullâh b. Ahmed b. Mahmûd Belhî. Tefsîru Ebi’l-Kâsım el-Ka‛bî el-Belhî. cem‛ ve i‛dad ve thk. Hıdr Muhammed Nebhâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl. thk. Mahmûd Mustafa es-Sekkâ. 20 Cilt. Kahire: ed-Dârü’l-Mısriyye, 1963.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed. Şerhu’l-usûli’l-hamse. thk. Abdülkerim Osman. Kahire: Mektebetü Vehbe, 3. Basım, 1416/1996.
• Melibârî, Zeynüddîn b. Abdilazîz b. Zeyniddîn el-Ma‛beri eş-Şafiî. İrşâdü’l-ibad ila sebili’r-reşâd. Kahire: el-Matbaatü’l-Vehbiyye, 1396.
• Mütevellî, Ebû Sa‛d Abdurrahmân b. Me’mûn b. Ali en-Nîsâbûrî. Kitâbü’l-Muğnî. thk. Marie Bernand. Kahire: Institut Français d’Archeologie Orientale, 1986.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. Ravzatü’t-tâlibîn. thk. Abduh Ali Kûşek. 8 Cilt. Dımaşk: Dârü’l-Feyhâ; Dımaşk: Dârü’l-Menhel, 1433/2012.
• Nüveyhiz, Âdil. Mu‛cemü’l-müfessirîn min sadri’l-İslâm hatta’l-asri’l-hâzır. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü Nüveyhizi’s-Sekâfiyye, 3. Basım, 1988.
• Pezdevî, Ebü’l-Yüsr Muhammed b. Muhammed b. Hüseyin. Usûlü’d-dîn. thk. Hans Peter Linss. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türas, 1424/2003.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahreddîn Muhammed b. Ömer Fahreddîn. Meâlimu usûli’d-din. thk. Nizâr Hammâdî. y.y.: Dârü’l-Feth, 1431/2010.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahreddîn Muhammed b. Ömer Fahreddîn. Tefsîru’l-Fahri’r-Râzî. 32 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1981.
• Teftâzânî, Sa‛deddîn Mesûd b. Ömer b. Abdullâh. Şerhü’l-Makâsıd. thk. Abdurrahmân Umeyre. 5 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1409/1989.
• Tirmizî, Muhammed b. Îsâ. es-Sünen. haz. Bedreddin Çetiner. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Nasîrüddîn Muhammed b. Muhammed b. Hasen. Tecrîdü’l-akâid. thk. Abbâs Muhammed Hasan Süleymân. İskenderiye: Dârü’l-Ma‛rifeti’l-Câmiiyye, 1996.