Budist Uygurlarda Yétiken Takımyıldızı inancı

Yıl 2020, Sayı: Ö7, 206 - 223, 21.10.2020

Hasan İsi

https://doi.org/10.29000/rumelide.808463

Öz

Büyükayı Takımyıldızı, insanlık tarihi boyunca birçok medeniyetin mitolojik ve astrolojik inanç sistemleri içerisinde dinî ve din dışı değerlere sahip olmuştur. Bu takımyıldızı, Türk düşünce sistemi içerisinde hem yazılı metinler hem de sözlü kaynaklar vasıtasıyla görülmektedir. Bu çalışma, Büyükayı Takımyıldızı özelinde Budist Uygurlarda Yétiken adıyla görülen inanca dayalı uygulamaları ele almaktadır. Bu uygulamalar, Eski Uygur Türkçesine 14. yüzyılda Çinceden çevrilen ve Çin düşünce sistemi içerisindeki Taoist ve Tantrik fikirleri yansıtan Yétiken Sūtra adlı eserde görülmektedir. Bu yönüyle eldeki çalışma, Yétiken Sūtra içerisinde yer alan Taoist ve Budist fikirleri ortaya koyma amacından ileri gelmektedir. Ağırlıklı olarak 14. yüzyıla tarihlenen Uygur Budizmi eserleri içerisinde yer alan Yétiken Sūtra, bünyesinde hem Taoizm hem de Tibet Budizmi’ne dayalı unsurları barındırmaktadır. Bu unsurlar, eldeki yazı içerisinde ağırlıklı olarak Çin Budizmi içerisindeki Taoist fikirler olup Tantrik Budizm’in etkilerini de yansıtan uygulamaları da içermektedir. Bu uygulamalar, takımyıldızlara ilahlık yükleme, muskalar, ilahlara yakarış, yemek sunuları gibi Taoist uygulamalar ile Tibet ve Çin Budizmi içerisinde öneme sahip Buda ve Bodisattva kişiliklerini oluşturmaktadır. Ayrıca, Eski Uygurca Yétiken Sūtra içerisinde hem Taoizm hem de Tibet Budizmi ile de ortaklaşan özellikler de söz konusudur. Bunlar arasında uzun yaşama sahip olma, hastalık ve sıkıntılardan kurtulma, işinde terfi etme gibi ortaklıklar yer almaktadır. Bu doğrultuda, Yétiken Sūtra Budist Uygurların Çin Budizmi kaynaklı dinî etkileri göstermesi bakımından önem arz etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Büyükayı Takımyıldızı, Yétiken, Beidou, Tantrik Budizm, Eski Uygurlar

The Yétiken Constellation belief in Buddhist Uyghurs

Öz

The Ursa Major Constellation has religious and non-religious values within the mythological and astrological belief systems of many civilizations throughout human history. This constellation is seen through both written texts and oral sources within the Turkish thought system. This study deals with belief-based practices as Ursa Major Constellation in the seen Yétiken in Buddhist Uyghurs. These practices can be seen in Yétiken Sūtra, which from Chinese into Old Uyghur Turkic translated in the 14th century and reflects Taoist and Tantric ideas within the Chinese thought system. In this respect, this article comes from the aim of revealing the appearance of Taoist and Tantric ideas in Yétiken Sūtra. Yétiken Sūtra, which is among the Uyghur Buddhism works that are mostly dated to the 14th century, includes elements based on both Taoism and Tibetan Buddhism. These elements are mainly Taoist ideas in Chinese Buddhism in the this article and also include practices that reflect the effects of Tantric Buddhism. These practices constitute Buddha and Bodhisattva personalities that are important in Tibetan and Chinese Buddhism, as well as Taoist practices such as see constellations as gods, amulets, clams and food offerings. There are also features common to both Taoism and Tibetan Buddhism within the Old Uyghur Yétiken Sūtra. These include partnerships such as having a long life, getting rid of diseases and troubles, and promoting at work. In this respect, Yétiken Sūtra is important in terms of showing Buddhist Uyghurs religious effects originating from Chinese Buddhism.

Anahtar Kelimeler

Ursa Major Constellation, Yétiken, Beidou, Tantric Buddhism, Old Uyghurs

Kaynakça

• Altaylı, S. (1994). Azerbaycan Türkçesi sözlüğü II. İstanbul: MEB....................
• Arat, R. R. ve Eberhard, W. (1936). Türkische Turfan Texte VII. Berlin: ABAW..................
• Atwood, C. P. (2004). Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire. New York: Facts On File . Bayat, F. (2017). Türk Mitolojik sistemi 1 ontolojik ve epistemolojik bağlamda Türk Mitolojisi. İstanbul: Ötüken.
• Bayram, B. (2017). Çuvaş Türkçesi-Türkiye Türkçesi sözlük. Konya: Tablet.....
• Bazin, L. (1963). Über die sternkunde in alttürkischer Zeit. Wiesbaden: Akademie der Wissenschaften und der Literatur. 571-582.
• Buswell, R. E. (2004). Encyplopedia of Buddhism. New York: Thomsen Gale...............................
• Buswell, R. E. ve Lopez, D. S. (2014). The Princeton dictionary of Buddhism. Princeton: Princeton University Press.
• Capitanio, J. (2011). Esoteric Buddhist elements In Daoist ritual manuals of the Song, Yuan and Ming. Ed. C. D. Orzech. Esoteric Buddhism and the Tantras in East Asia içinde (ss. 529-536). Handbook of Oriental Studies, Section 4 (China), 24, Leiden: Brill.
• Chiang, P. (2016). Models in Taoist liturgical texts: typology, transmission and Usage A case study of the Guangcheng yizhi and the Guangcheng tradition in modern Sichuan. Doktora Tezi. Fransa.
• Copp, P. (2011). Esoteric Buddhism ın Song Dynasty Sichuan. Ed. C. D. Orzech. Esoteric Buddhism and the Tantras in East Asia içinde (ss. 431-434) Handbook of Oriental Studies, Section 4 (China), 24. Leiden: Brill. Durrant, B. (2001). Buddhist rituals & observances. Amaravati Publications............................... Ehmetyanov, R. vd. (2014). Türkçe-Tatarca sözlük. Çev. Mustafa Öner. Ankara: TDK..........................
• Elverskog, J. (1997). Uygur Buddhist literature. Silk Road Studies I. Brepols.
• Franke, H.(1990). The Taoist elements in the Buddhist Great Bear Sūtra (Pei-tou ching). Asia Major III: 75-111.
• Gültepe, N. (2017). Türk Mitolojisi yeni araştırmalar ışığında. İstanbul: Kapı.
• Gürsoy Naskali, E. ve Duranlı, M. (1999). Altayca-Türkçe sözlük. Ankara: TDK.
• Heissig, W.(1980). The Religions of Mongolia. Çev. Geoffrey Samuel. Berkeley-Los Angeles-California: University of California Press.
• Hidas, G. (2015). Dhāraṇī Sūtras. Ed. J. Silk, O. von Hinüber ve V. Eltschinger. Brill’s Encyclopedia of Buddhism içinde (ss. 129-137). Vol. I. Literature and Languages. Leiden: Brill. Irons, E. A. (2008). Encyclopedia of Buddhism. New York: Facts On File..................................... . Jing, A. (1991). The Yuan Buddhist mural of the paradise of Bhaiśajyaguru. The Metropolitan Museum of Art, 26: 147-166.
• Judachin, K. K. (1965). Kirgizsko-Russkiy slovar. Moskova...........................
• Keown, D. (2003). Dictionary of Buddhism. Newyork: Oxford University Press.................................
• Keyworth, G. A. (2016). Apocryphal Chinese books in the Buddhist canon at Matsuo Shintō shrine. Studies in Chinese Religions 2(3):1-34. Koç, K., vd. (2013). Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi sözlüğü. Ankara: Akçağ..................................
• Kotyk, J. (2018). Japanese Buddhist astrology and astral magic Mikkyō and Sukuyōdō. Japanese Journal of Religious Studies, 45: 37-86. Li, Y. S. (2014). Some star in modern Turkic languages-II. Belleten 62-2: 157-202. ...........................
• Ligeti, L. (1967). Doluγan ebügen neretü odun-u sudur. Mongol Nyelvemléktár V Preklasszikus emlékek 3. Jüan-és Ming-kori emlékek klasszikus átírásban içinde (ss. 103–114). Budapeşte.
• McBride II, R. D. (2011). Popular Esoteric Deities And the spread of their cults. Ed. C. D. Orzech. Esoteric Buddhism and the Tantras in East Asia içinde (ss. 129-137).
• Handbook of Oriental Studies, Section 4 (China), 24, Leiden: Brill. ...........................
• Mollier, C. (2008). Buddhism and Taoism face to face scripture, ritual and ıconographic exchange in Medieval China. USA: Hawai’i Press.
• Nadžip, Ė. N. (1968). Uygursko-Russkiy slovar. Moskova....................................
• Özşahin, M. (2017). Başkurt Türkçesi sözlüğü. Ankara: TDK............................
• Payne, R. K. (2016). The Homa of the Northern Dipper. Ed. David Gray ve Ryan Richard Overbey. Tantric traditions in transmission and translation içinde (ss. 284-307). UK: Oxford University Press. Pekarskiy, E. K. (1958). Slovar Yakutskogo yazyka I. Moskova....................................... Potopov, L. P. ve Menges, K. H. (1934). Materialen zur volkskunde Türkvölkern. MSOS 37: 165-168.
• Pregadio, F. (2008). The encyclopedia of Taoism A-Z. London-New York: Routledge. ........................
• Robson, J. (2008). Signs of power: Talismanic writing in Chinese Buddhism. History of Religions 48 (2): 130-139.
• Robson, J.(2011). Talismans In Chinese Ezoteric Buddhism. Ed. C. D. Orzech. Esoteric Buddhism and the Tantras in East Asia içinde (ss. 225-229). Handbook of Oriental Studies, Section 4 (China), 24, Leiden: Brill.
• Silk, J. A. (2019). Chinese sūtras in Tibetan Translation a preliminary survey. Annual Report of the International Research Institue for Advanced Buddhology (ARIRIAB). XXII: 227-246.
• Skvortsov, M. İ. (1982). Çuvaşssko-Russkiy slovar. Ekonimiki Pri Sovyete Ministrov Çu. ASSR.
• Sørensen, H. H. (2011a). Astrology and the worship of the planets In Esoteric Buddhism of the Tang. Ed. C. D. Orzech. Esoteric Buddhism and the Tantras in East Asia içinde (ss. 230-244). Handbook of Oriental Studies, Section 4 (China), 24, Leiden: Brill.
• Sørensen, H. H. (2011b). On Esoteric Buddhism In China: A working definition. Ed. C. D. Orzech. Esoteric Buddhism and the Tantras in East Asia içinde (ss. 155-175).
• Handbook of Oriental Studies, Section 4 (China), 24, Leiden: Brill. ...........................
• Teiser, S. H. (1996). The spirits of Chinese religion. Ed. Donald S. Lopez. Religions of China in Practice içinde (ss. 1-33). USA: Princeton University Press.
• Tekin, T., vd. (2018). Türkmence-Türkçe sözlük (1995). Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 18. Türkçe sözlük (2005). Ankara: TDK......................................................................
• Uyġurçe-Henzuçe luġet (1974). Ürümçi: Şinciaŋ Ḫelk Neşriyati............................
• Wallace, V. A. (2015). Local literatures: Mongolia. Ed. Jonathan A. Silk. Brill's Encyclopedia of Buddhism içinde (ss. 883-892). Leiden-Boston: Brill. 883-892.
• Wilkens, J. (2011). Hatten die alten uiguren einen buddhistischen Kanon?. Ed. Max Deeg, Oliver Freiberger ve Christoph Kleine. Kanonisierung und Kanonbildung in der asiatischen Religionsgeschichte içinde (ss. 345-378). Wien: Verlag der Osterreichischen Akademie der Wissenschaften.
• Yakup, A. (2008). Die uigurischen blockdrucke der Berliner Turfansammlung, Teil 2: Apokryphen, Mahāyāna-Sūtren, Erzählungen, Magısche Texte, Kommentare und Kolophone, Alttürkische Handschriften Teil 12. Verzeichnis Der Orientalischen Handschriften In Deutschland Band XIII, 20. Stutgart: Franz Steiner Verlag.
• Yengel, Ş. (2018). Türk medeniyetlerinde astroloji astronomi ve müneccimlik. İstanbul: İnkılâp.
• Zieme, P. (1994). Hatte der Große Bär bei den Uiguren neun Sterne? . Ed. K. Röhrborn ve W. Veenker. Memoriae munusculum. Gedenkband für Annemarie v. Gabain içinde (ss. 149-154). Wiesbaden.
• Zieme, P. (2005). Magische texte des uigurischen Buddhismus. Berliner Turfantexte XXIII. Turnhout: Brepols.
• XIII. yüzyıldan beri Türkiye Türkçesiyle yazılmış kitaplardan toplanan tanıklarıyla Tarama Sözlüğü VI U-Z (2009). Ankara: TDK.
• http://aven.amritalearning.com/index.php?sub=101&brch=299&sim=1515&cnt=3513 (Erişim Tarihi: 14.07.2020).
• https://www.bbc.co.uk/religion/religions/taoism/rites/rites.shtml (Erişim Tarihi: 14.07.2020).
• https://www.britannica.com/place/Ursa-Major (Erişim Tarihi: 14.07.2020)....................
• http://www.futura-sciences.us/dico/d/space-constellation-ursa-major-50005604/(Erişim Tarihi: 14.07.2020).
• http://www.okinoshima-heritage.jp/files/ReportDetail_79_file.pdf (Erişim Tarihi: 14.07.2020).
• https://osr.org/tr/takimyildizi/ursa-major/ (Erişim Tarihi: 14.07.2020)..............
• https://21dzk.l.u-tokyo.ac.jp/SAT/satdb2015.php?lang=en (Erişim Tarihi: 14.07.2020).
• https://thenewkorea.wordpress.com/2015/09/17/the-seven-stars-of-the-north-5/(Erişim Tarihi: 14.07.2020).