Eski Oğuz Türkçesiyle yazılmış mensur bir tıp metni: Muhtasar Hıfz-ı Sıhhat

Yıl 2023, Sayı: 33, 113 - 125, 26.04.2023

Mehtap Alper

https://doi.org/10.29000/rumelide.1283457

Öz

Bu çalışmada Kütahya Vahit Paşa İl Halk Kütüphanesi koleksiyonunda bulunan ve mensur olarak yazılan Muhtasar Hıfz-ı Sıhhat eserin tanıtılması amaçlanmıştır. Bu yazma eser, 43 Va 1514 numarasıyla kayıtlıdır. Nesih hattıyla kaleme alınan yazmada her sayfada 15 satır bulunmaktadır. Eser, birkaç sayfa dışında genellikle okunaklı ve düzenli bir hatla hareke kullanılarak yazılmıştır. Yazmanın bazı sayfalarında vakıf kayıtları bulunmaktadır. Yazmada yer alan bu kayıtlardan eserin Hz. Mevlana’nın soyundan gelen Fatıma Hanım’a ait kitaplardan biri olduğu anlaşılmaktadır. Dolayısıyla eser, Kütahya Ergûniyye Mevlevîhânesi ‘ne ait kitaplardan biridir. Eserdeki tıp bilgileri, başta İbn-i Baytar olmak üzere İbn-i Sinâ, Râzi gibi İslam tıbbının tanınmış bilginlerinden yapılan alıntılara dayanmaktadır. Ayrıca Osmanlı döneminde yaşamış ünlü hekimlerden yapılan birkaç alıntı da yapılmıştır. Osmanlı döneminde yazıldığı anlaşılan eser, dil açısından Eski Oğuz Türkçesiyle yazılan mensur tıp eserlerinden biri görünümündedir. Eserde pek çok hastalığın tedavi yöntemlerinden bahsedilmektedir. Eserde konu edilen hastalıkların tedavileri için özellikle bitkilerden, hayvanlardan ve çeşitli unsurlardan yararlanılmıştır. Eserde çeşitli hastalıklara iyi geldiği düşünülen manevi şifa yollarından da bahsedilmektedir. Yazmada eserin adına dair herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Kütüphane kayıtlarında verilen Muhtasar Hıfz-ı Sıhhat adı verilmiştir. Eserin eski tıp anlayışında görülen müfredat türü kitapların kısaltılarak hazırlanmış olduğunu söylemek mümkündür. Klasik İslam tıbbının örneklerinden biri olan Muhtasar Hıfz-ı Sıhhat, Eski Oğuz Türkçesiyle yazılan mensur tıp kitaplarından biri olan bu eser, Türkçenin tıp bilim dalında kullanımı açısından da değerlendirilebilecek bir eserdir.

Anahtar Kelimeler

Klasik Osmanlı Tıbbı, Eski Oğuz Türkçesi, Muhtasar Hıfz-ı Sıhhat

Kaynakça

• Ağırakça, A. (2006). Osmanlı Tıbbının Kaynakları, Osmanlılarda Sağlık Ansiklopedisi, Biofarma Yayınları, İstanbul.1, 133-165,
• Atlı, H. H. (2021). Klasik Osmanlı Tıbbının XVII. Yüzyıl Temsilcisi: Hekimbaşı Emir Çelebi’nin Hayatı ve Eserleri, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11(1), 97-111.
• Aydın, Ç. (2016). Ahî Çelebi Tercemetü’l-Mûcez Fi’ŧ- Ŧıbb (giriş-inceleme [söz dizimi] -metin [1b-70a varakları arası] -dizinler), Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek lisans tezi, Bolu.
• Bakır, A. (2018). Türk-İslam Dünyasının Geç Dönemlerinde Tıp Kültürü ve Çalışmaları, Selçuklu Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, (3), 11-61.
• Batmaz, M. (2013). Eski Uygur Türkçesinde tıp terimleri, Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Bayat, A. H. (1988). Ahî Çelebi, Mehmed, DİA, I, İstanbul, 528-529.
• Bayat, A. H. (2010). Tıp Tarihi, Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği, İstanbul.
• Baytop, T. (2001). Türk Eczacılık Tarihi, İstanbul Üniversitesi Yayımlan No: 3358, İstanbul.
• Biçer, H. M. (2011). Tercüme-i Müfredāt-ı İbn-i Baytar (Metin-inceleme-Dizinli Sözlük), Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Sivas.
• Devellioğlu, F. (2012). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi, Ankara.
• Dilçin, C. (1983). Yeni Tarama Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Doğan, Ş. (2010). Eski Oğuz Türkçesinde Tıp Dilinin Oluşumu ve Özellikleri, Turkish Studies (Elektronik), 5(1), 313-373.
• Erdağı, B. (2001). Anadolu'da yazılmış ilk Türkçe tıp kitabı, Türkbilig, (2), 46-54.
• Erdağı Doğuer, B. (2013). Hekim Bereket Tuhfe-i Mübârizî, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Erdemir, A. D. (2018). Türk İslam Devletlerinde Tıp İle Diğer Bilimler ve Yorumlamalar, Türk Dünyası Araştırmaları, 119(235), 89-124.
• Gülsevin, G., & Boz, E. (2004). Eski Anadolu Türkçesi, Gazi Kitabevi, Ankara.
• İmad, S. (2019). Düstûru’l-Vesîm fî’ŧ-ŧıbbil-Cedîd vel-ķadîm, Yıldız Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul.
• Kahya, E. (2004). Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemindeki Bilimsel Çalışmaların Kısa Bir Değerlendirmesi, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, (4), 73-80.
• Kâhya, E. (1996). Onbeşinci yüzyılda yaşamış hekimlerimizden Hekimbaşı Âhî Çelebi, Erdem, 9(25), 293-342.
• Kanatlı, G. (2018). Hekîm-i Dendânî Mehmed Bin Ahmed'in "Terceme-i Muhtasar-ı Müfîd Fî ‘İlmi't-Tıbb" Adlı Eseri (Vr. 4b-28b) (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans tezi, İstanbul.
• Karasoy, Y. (2009). Tutmacı, Eski Oğuz Türkçesiyle Yazılmış Bir Tıp Kitabı. Tabiatnâme, Palet Yay. Konya.
• Kazancıgil, A. (2007). Osmanlılar’da Bilim ve Teknoloji, Etkileşim Yayınları, İstanbul.
• Kaya, E. (2008). Muhyiddin Mehî’nin Müfîd (Nazmü’t-Teshil) Adlı Eseri (İnceleme- Metin- Dizin) ve Bu Eserin XV. Yüzyıl Türk Tıp Dilinin Oluşmasındaki Yeri, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Konya.
• Kaya, E. (2016). XVIII. Yüzyıla Ait Bir Tıp Yazması Üzerine: Terceme-i Kitâb-ı Ebûbekir Râzî, Electronic Turkish Studies, 11(21).
• Kaya, M. (2011). TDV İslâm Ansiklopedisi, Diyanet Vakfı Yayınları, 40, 423-424.
• Kayhan, H. (2011). Selçuklular Devrinde Tıp Bilimi ve Hekimler Hakkında Notlar, History, 3(1), 10-21.
• Kerimov, Ü. (2017). İbn Sînâ’nın Hocaları (İbn Sînâ’nın Orta Asyalı Hekim Çağdaşlarıyla Bilimsel Bağları Üzerine), Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (BUSBED), 7(13), 323-340.
• Küçüker, P., Yıldız, Y. (2016). Tercüme-i Müfredât-ı İbn-i Baytar’daki (1b-150a) bitki adları üzerine bir inceleme, International Journal of Social Science, 44, 13-32.
• Muhtasar Hıfz-ı Sıhhat, Kütahya Vahit Paşa İl Halk Kütüphanesi 43 Va 1514.
• Önler, Z. (2006). Divânü Lügâti’t-Türk ve Kutadgu Bilig’de Tıp Terimleri, Kebikeç, 22, 135-150.
• Önler, Z. (2020). Tarihsel Tıp Metinleri Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Önler, Z. (1990). Celalüddin Hızır (Hacı Paşa) Müntahab-ı Şifa I. Giriş, Metin, TDK Yayınları, Ankara.
• Özdoğan, H. Ü., Kartalcık, V. (2016). Klasik osmanlıca dönemi bir tıp metni: ilm-i tıbb ve dil özellikleri, Mediterranean Journal of Humanities, 6(1), 323-336.
• Özkan, M. (2013). Eski Anadolu Türkçesinde Yapılan Sure Tefsirleri ve Üveys b. Hoca Osmân b. Emîr İlyâs b. Evliyâ’nın Amme Cüzü Tefsiri, Uluslararası Eski Anadolu Türkçesi Araştırmaları Çalıştayı Bildirileri, ed. Mustafa Özkan-Enfel Doğan, 315, 368.(2010).
• Özçelik, S. (1990). Nidâyî Menâfi’ü’n-Nâs, Dil Özellikleri- Metin- Söz Dizimi, İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi Bölümü, Yayımlanmamış doktora tezi, Malatya.
• Özköse, K. (2007). Mevlana Celaleddin-i Rumi'nin Düşüncesinde Kadın, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 11(1), 51-67.
• Sarı, N. (2000). Osmanlı Hekimliği ve Tıp Bilimi. Ak, B, 21.
• Sarı, N. (2012). Tıp (Osmanlı Dönemi), İslam Ansiklopedisi, C 41.
• Sarı, N. (2021). Osmanlı Tıp Tarihi Araştırmalarında Sorunlar 1. Baskı, Osmanlı Tarihçiliğine Yön Veren Konuşmalar, Editörler: Bilgin, A., Bedizel Aydın, M., Kronik Kitap, İstanbul.
• Saylan, B. (2017). Mevlevîlik’te Kadın ve Mevlânâ Âilesinden Kâmile Hanım’ın Mevlevîliğe Hizmetleri, Trabzon İlahiyat Dergisi, 4(1), 89-100.
• Şahin, H. (2015). Eski Anadolu Türkçesi, Ankara: Akçaǧ Yayınları.
• Şehsuvaroğlu, B. N. (1970). Eczacılık Tarihi Dersleri, İstanbul Üniversitesi, Hüsnütabiat Matbaası, İstanbul.
• Timurtaş, F. K. (1994). XV. Yüzyıl, Eski Türkiye Türkçesi, Enderun Kitabevi, İstanbul.
• Uludağ, O. Ş. (2010). Osmanlılar devrinde Türk hekimliği, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
• Ünver, A. S. (1983). Tıp Tarihi Yıllığı II, İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları, İstanbul.
• Yaka, M. (2022). Sultan Melikşah Zamanında İlmî Hayat, Tıp Kültürü Ve Edebiyat (1072-1092), Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
• Yelten, M. (1993). Şirvanlı Mahmud Kemâliyye: Giriş, İnceleme, Cümle Bilgisi, Metin, Sözlük, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi yayınları, (No. 3255), İstanbul.