Menkıbelerde vantrilok ve akuzmatik sesler

Yıl 2023, Sayı: 36, 767 - 782, 21.10.2023

Zehra Hamarat Yardımcı

https://doi.org/10.29000/rumelide.1372414

Öz

Halk anlatılarının çoğunda anlam yüklü özel sesler karşımıza çıkmaktadır. Bu çalışma halk anlatıları içinde özel bir yere sahip olan, üretildikleri ve anlatıldıkları bağlamlarda kutsal kabul edilen menkıbelerde, velilerin özel sesleri deneyimleme süreçlerine odaklanmaktadır. Kutsal metinler olan menkıbelerde ses olgusu ele alınarak sesin dinî ve mistik alandaki algılanışı ve işlevlerini tespit etmek amaçlanmış; bunun için farklı tarikat çevrelerinde üretilmiş olan sınırlı sayıda menakıpnameden örnekleme yapılmıştır. Bu makalede sesin iki özel biçimi; vantrilok ses ve akuzmatik ses ele alınmıştır. Menkıbelerde yer alan vantrilok seslerin genellikle velinin içinden konuşan bir Tanrı’ya işaret edip veliye Tanrısal bir güç kazandırdığı anlaşılmıştır. Akuzmatik seslerin ise velilerin, fiziksel varlığı olmayanlarla iletişime geçme gücünü yansıttığı; özellikle Tanrı’nın ve peygamberin, büyük bir veli gibi ölmüş kutsal şahsiyetlerin seslerini duyma deneyimleriyle velilerin inananları üzerinde kendisine ayrıcalıklı bir yer edindiği ortaya çıkmıştır. Özellikle belli dinî gruplar çevresinde bu menkıbeleri duyan/okuyan bireyler Tanrı’yla konuştuğuna inanılan velinin sorgulamadan itaat eden bağlıları hâline gelebilmiştir. Velinin sözünü Tanrı sözü ile eşleyen, hatta kimi durumlarda Tanrı sözünden bile daha geçerli olarak aktaran menkıbeler aracılığı ile velinin sesine/söylediklerine itiraz en başta ortadan kaldırılmıştır. Bütün bu süreçleri menakıpnamelerin içeriği ortaya koymaktadır ve bu etkiyi sağlayan sesin gücüdür. Bu makalede, sadece menkıbelerde yer alan vantrilok ve akuzmatik seslere odaklanılmış ve sesin bu anlatılarda derin ve güçlü anlamları olduğu sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

menakıpname, gayptan gelen ses, Tanrı’nın sesi, vahiy

Kaynakça

• Ahmet Eflâkî (1973). Âriflerin Menkıbeleri (Manakib al-Ârifin). (Cilt 1-2). (T. Yazıcı. Çev.). İstanbul: Hürriyet Yayınları.
• Bayraktar, Z. (2018). Türk Efsanelerinde Gaipten Gelen Ses Üzerine Bir İnceleme. Ankara: Akçağ.
• Canan, İ. (ty). Hadis Ansiklopedisi: Kütüb-i Sitte. (Cilt 13). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Connor, S. (2000). Dumbstruck: A Cultural History of Ventriloquism. New York: Oxford University Press.
• Çelebi, İ. (1996a). İslam İnancında Gayp Problemi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.
• Çelebi, İ. (1996b). Gayb. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. (Cilt 13, s. 404-409). içinde İstanbul: TDV.
• Dolar, M. (2013). Sahibinin Sesi: Psikanaliz ve Ses. (B. E. Aksoy, Çev.). İstanbul: Metis.
• Frazer, S. J. G. (2004). Altın Dal. (M. H. Doğan, Çev.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Güzel, A. (1999). Kaygusuz Abdal (Alâeddin Gaybî) Menâkıbnâmesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Güzel, N. M. (2009). Fevzi Efendi’nin Menakıb-ı Ahmed Ziyaeddin Eserinin Araştırılması (İnceleme-Metin). (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İlahiyat Ana Bilim Dalı.
• Hamarat, Z. (2015). Bayramî-Şemsî Tarikatı Menakıpnamelerinin Toplum Hayatına Etkileri Bağlamında Değerler Bakımından İncelenmesi. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı.
• Hünkâr Hacı Bektaş Velî Velâyetnâmesi. (2010). (H. Duran, D. Gümüşoğlu, Haz.). Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Merkezi Yayınları.
• İlyas b. İsa Saruhani. (H. 1161). Menâkıb-ı Mecdeddîn ve Âdâb-ı Sâlikîn. Müst. Ahmed. 265x160 mm. 19 satır. Mısır Milli Kütüphanesi Türkçe Yazmaları, ez-Zekiye-Mahtutatu Farisiyye ve Türkiyye.
• Kane, B. (2014). Sound Unseen: Acousmatic Sound in Theory and Practice. New York: Oxford University Press.
• Karadaş, C. (2010). Tasavvufta Peygamberlik Tasavvuru. Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi. 19/1. 25-42.
• Kılınçlı, S. (2021). Allah-Kul İlişkisi Bağlamında Velâyet Kavramı – Yunus Sûresi 62-64. Âyetler Özelinde Bir Değerlendirme. 5. Uluslararası Erciyes Bilimsel Araştırmalar Kongresi Tam Metin Kitabı. (N. İ. Arıkan, Ed.) Kayseri: İksad Global Yayınevi. 545-556.
• Köprülü, F. (1984) Türk Edebiyatı’nda İlk Mutasavvıflar. (5. b.). Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Kubbealtı Lugatı. (2023). (Çevrimiçi) http://lugatim.com/s/ses, Erişim: 17.08.2023.
• Küçük, A. & Hanif, M. A. (2022). Tefsir ve Tasavvuf Kaynaklarında Vahyin Keyfiyeti ve Devamlılığı Hususundaki Tartışmalar. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. S. 27. 23-35.
• Metinlerle Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. (2006). (Z. Erginli, Ed.). İstanbul: Kalem Yayınevi.
• Muhyi Gülşeni. (2014). Menakıb-ı İbrahim Gülşeni (İnceleme-Metin). (M. Koç, E. Tanrıverdi, Haz.). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Ocak, A. Y. (2002). Alevî ve Bektaşî İnançlarının İslâm Öncesi Temelleri. (3. b.). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Ocak, A. Y. (2010). Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Menakıbnameler: Metodolojik Bir Yaklaşım. (3. b.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Ong, W. J. (2003). Sözlü ve Yazılı Kültür: Sözün Teknolojikleşmesi. (S. P. Banon, Çev.). (3. b.). İstanbul: Metis Yayınları.
• Reis, B. (2004). Muhaddis ve Mutasavvıf Gözüyle Bir Hadis. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi. 205-224.
• Schmidt, L. E. (1998). From Demon Possession to Magic Show: Ventriloquism, Religion and the Enlightenment. Churc History. 67/2. 274-304.
• Sevengil, R. A. (1959). Türk Tiyatrosu Tarihi I: Eski Türklerde Dram San’atı. İstanbul: Maarif Basımevi.
• Uludağ, S. (1997). Hâtif. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Cilt 16, s. 467). içinde İstanbul:TDV.
• Uludağ, S. (2016). Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, (2. b.). İstanbul: Kabalcı Yayıncılık.
• Yalçın, Y. (2008). Türk Edebiyatında Velâyetnâmeler ve Otman Baba Velâyetnâmesi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı.
• Yüksel, G. (2011). Kastamonu Efsaneleri. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Bozok Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı.