Bilim (Science), Taklit-Bilim (Pseudoscience) ve Bilimsilik-Bilimperestlik (Scientisim): Varsayımlar

Yıl 2024, Cilt: 21 Sayı: 1, 218 - 237, 29.03.2024

Atila Yuksel

https://doi.org/10.24010/soid.1452429

Öz

Gerçek bilim (true-science), yanlış-taklit-sözde bilim (pseuodoscience) ve bilimsilik (bilimperestlik-scientisim) tarafından kuşatılmış olduğundan bilimsel yayınların “bilimselliğin” ölçütlerini taşıdığının kanıtlarını sunması giderek önem kazanmaktadır. Ancak, bilimin ölçütlerinin ne olduğu konusunda tam bir fikir birliği bulunmamakta; ayrıca, Merton ve benzerleri tarafından önerilen ölçütlerin çoktan terk edilmiş olduğu eleştirilmektedir. Taklit-bilim ve bilimsilik “gerçek bilimi” taklit etmede o kadar ustalaşmıştır ki bilimsel mecradaki yayınlarda izlendiği iddia edilen süreçlere, analize ve ifadelere bakarak hangisinin bilim hangisinin taklit-bilim olduğunun ayrımını yapmak neredeyse imkansız hale gelmiştir. Bilim, taklit bilim ve bilimsilik farkını kavramak acil bir öneme sahiptir. Bilimin ne olduğu hakkında bilgi sahibi olunmaması durumunda araştırma, eğitim, sağlık, politika, hukuk, turizm, vb biçok alandaki uygulamaların taklitbilimden etkilenme olasılığı yükselecektir (örneğin, iklim değişikliği politikaları, sağlık ve eğitim hizmetleri bilimdışından elde edilenlerle şekillenebilecektir). Bir araştırmacının bir epistemik cemaatin örf ve adetlerini taklit ederek yaptığı bilimsel bilgi pratiği ürettiğinin bilimsel olmasını garantileyemez. Neyin güvenilir neyin güvenilir olmayan bilgi kaynağı olduğundan öteye geçebilmek için bilim, taklit bilim ve bilimsilik ayrımı konusuna dikkat çekmek gerekmektedir. Genç akademisyenlere taklit-bilim ve bilimsilik hakkında süregelen tartışmalar hakkında farkındalık kazandırmak, dolaşımda olan her enformasyonu bilimsel olarak kabul edip etmemeyi tartışmalarını sağlamak bu nedenle bir zaruriyettir. Bir sosyal gerçekliği aramayı-bulmayı-anlamayı-açıklamayı amaçlama, bu amaç doğrultusunda bilgi yüklü-teoriye dayanarak hipotezler önerme, bu hipotezleri test etme, sonuç çıkarsama, sonuçları eleştirme, dışarıdan gelen ilgili bilgileri kabul etme ya da ret etmek ve süreçte kendi kısıtlarının farkına var(ma)mak, bu sürece dayanarak üretilen sonucu bilimsel kılar mı? Bilimseli bilimsel olmayandan ayıran nedir ve biz bu ölçütlerin ne kadar farkındayız? Örneğin, yeterince kanıt sunmadan bilgi yüklü-teorinin desteklendiğini veya desteklenmediğini belirtmek bilim mi yoksa taklit-bilim midir? Genelde tek defalık çalışmalarla bilgi yüklü- teorinin desteklendiği iddia edilse de kimine göre (örneğin, Popper) bir teorinin desteklenmesi ancak ciddi bir yanlışlama girişiminin sonucunda iddia edilebilir (örneğin birden fazla seri çalışmayi gerektirir). Sıfır hipotezinin -ki kurulmasından testine kadar mevcuttaki pratik dikkatlice sorgulanmalıdır- üstünkörü testine dayanan yüzeysel yanlışlama geleneğine bakıldığında araştırmalarda bilimsel bağlamda ciddi bir yanlışlama yapılmakta mıdır? Bir araştırma öntest içermiyorsa, tek defalıksa, devşirme anketlere dayanıyorsa, tekrarlanması durumunda benzer sonuçları çıkarmakta beceriksiz ise, genelde savlanan hipotezler hep desteklenmişse, örneklem teoriyi/hipotezleri desteklemesi için seçilmişse, hipotezler analizden sonra kuruluyor ise, analizler yanlı ve yanlış yapılmış ve başkalarına kapalıysa, örneklem temiz sonuç için temizlenme işlemine tabi tutulmuşsa (örneğin uç değerler normal dağılım uğruna yok edilmişse); çürütücü deliller göz ardı edilmişse, aksi yöndeki teoriler açıklamalarda kullanılmıyorsa, sadece yakın tarihli çalışmalar okunuyor eski yayınlar dahil edilmiyorsa, atıf yapılan çalışmanın orijinali ve tamamı okunmuyorsa, elde edilen ilerletici-iyileştirici bilgi değil bilinenin tekrarı ise vb., … bunlara rağmen bu araştırma en prestijli dergide yayın olarak yer bulduysa yapılan “gerçek” mi yoksa “taklit” bilim midir?

Anahtar Kelimeler

bilim, bilimsilik, taklit-bilim, bilimsel yöntem

Kaynakça

• Abrahamson, D. (1960). The Psychology of Crime. New York: Columbia University.

• Ateş, M.E., İnce, M., Bora, C.B., (2023). Bilim İnsanlarının Perspektifinden Sınırlandırma Problemi. Felsefe Arşivi - Archives of Philosophy. 59 : 56–77
• Ateş. M. E. (2022). Bilimciliğin Altı Belirtisi / Six Signs Of Scientism. Susan Haack. Çeviri. Sofist. Ekim.
• Becher, T. ve Trowler, P. R. (2001). Academic tribes and territories. 2nd. Edition. Buckingam: SRHE and Open University Press

• Benis, W. ve O’Toole. (2005). How Business Schools Lost Their Way. Harward Business review. May.
• Bourdieu, P. (2013). Bilimin Toplumsal Kullanımları: Bilimsel Alanın Klinik Bir Sosyolojisi İçin, L. Ünsaldı (Çev.), Ankara: Heretik Yayıncılık.
• Bridgman, P (1949). “On Scientific Method”, içinde Bridgman, Reflections of a Phy- sicist (New York: Philosophical Library, 1955), 81. 

• Campbell, N. (1965). What is Science? London. Oxford Uni. Press.
• Chalmers, A. (1994). Bilim Dedikleri: Bilimin Doğası, Statüsü Ve Yöntemleri Üzerine Bir Değerlendirme, H. Arslan (Çev.), Ankara: Vadi Yayınları.
• Christensen, L., Turner, L., ve Johnson, B. (2015). Araştırma Yöntemleri: Desen ve Analiz. Çev. Ahmet Alpay. Anı Yayıncılık
• Dawes, G. W. (2018). “Identifying Pseudoscience: A Social Process Criterion”, Journal for General Philosophy of Science, 49(3): 283-298.
• Demircioğlu, Z. (2022). “Pandemi Sürecinde Bilimi Anlamlandırmak: Bilimin Sosyal Karakteri ve Bilim Topluluğunun Doğası”, HABITUS Toplumbilim Dergisi, (3), 1-17.
• Demircioğlu, Z. (2022). Pandemi Sürecinde Bilimi Anlamlandırmak: Bilimin Sosyal Karakteri ve Bilim Topluluğunun Doğası. HABITUS Toplumbilim Dergisi, (3): 1-17.
• Dewey, J. (1960). The Quest for Certainty. New York: Capricorn Books: 255.
• Duhem, P. (1954). The Aim and Structure of Physical Theory, Princeton University Press, Princeton
• Einstein, A. (1940). The Fundamentals of Theoretical Physics. Science
• Feleppa, R. (1990). Kuhn, Popper, and the Normative Problem of Demarcation, ss. 140–155 in Patrick Grim (ed.) Philosophy of Science and the Occult, 2nd edition, Albany: State University of New York Press
• Feyerabend, P. (1970). Against Method (London: New Left Books.
• Feyerabend, P. (2000). Anarşizm Üzerine Tezler, Çev. Ekrem Altınsöz. Ankara: Öteki Yayınevi.
• Fuller, S. (1985). The demarcation of science: a problem whose demise has been greatly exaggerated”, Pacific Philosophical Quarterly. 66: 329–341.
• Gardner, M. (1957). Fads and Fallacies in the Name of Science, Dover 1957; expanded version of his In the Name of Science.
• Haack, S. (2003). Defending Science –Within Reason: Between Scientism and Cynicism. Amherst: Prometheus Books. 

• Haack, S. (2005). Trial and Error: The Supreme Court’s Philosophy of Science,” American Journal of Public Health 95 (2005): S66-73;
• Haack, S. (2012). Six signs of scientism. Logos ve Episteme, Volume 3, Issue 1: 75-95

• Haller, C. ve Benowitz, N. A. (2000).Adverse Cardiovascular and Central Nervous System Events Associated with Dietary Supplements Containing Ephedra Alkaloids. New England Journal of Medicine 343: 1836 

• Hanson, S. (2013). “Defining pseudoscience and science”. 61–77 in Pigliucci and Boudry (eds.).
• Hansson, S. (1996). “Defining Pseudoscience”, Philosophia Naturalis, 33: 169–176.
• Hansson, S. (2006). “Falsificationism Falsified”, Foundations of Science, 11: 275–286.
• Hansson, S. (2017). “Science denial as a form of pseudoscience”, Studies in History and Philosophy of Science, 63: 39–47.
• Hansson, S. (2018). “How connected are the major forms of irrationality? An analysis of pseudoscience, science denial, fact resistance and alternative facts”, Mètode Science Study Journal, 8: 125–131.
• Hansson, S. (2018). How Connected Are The Major Forms Of Irratıonalıty? An Analysıs Of Pseudoscıence, Scıence Denıal, Fact Resıstance And Alternatıve Facts. Monograph. Mètode Science StudieS Journal, 8: 125–131. University of Valencia.
• Hansson, S. (2020). “Social constructivism and climate science denial”, European Journal for Philosophy of Science, 10: 37.
• Hansson, S. (2021). Science and Pseudo-Science, The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Fall 2021 Edition), Edward N. Zalta (ed.), URL = <https://plato.stanford.edu/archives/fall2021/entries/pseudo-science/>.
• Heinonen, O.P., Slone, D. ve Shapiro, S. (1996). Birth Defects and Drugs in Pregnancy (Littleton: Sciences Group, 1977); özellikle bkz. proje tasarımı ve veri toplama açıklaması, 8-29. Blum v. Merrell Dow Pharms, Inc, 33 Phila’daki kayıt. Co. Rptr., 193 (Ct. Comm. Pleas Pa.), 215-7,
• Jones, B. (2020). Avoiding Data Pitfalls : How to Steer Clear of Common Blunders When Working with Data and Presenting Analysis and Visualizations. Wiley.
• Jussim, L., Stevens, S. T., Honeycut, N., Anglin, S. ve Fox, N. (2019). Scientific Gullibility. In Forgas, P. J. ve Baumeister, R. F. (Eds). The Social Psychology of Gullibility: Fake News, Conspiracy Theories, and Irrational Beliefs. Routledge.
• Kuhn, T. S. (2008). Bilimsel Devrimlerin Yapısı, N. Kuyaş (Çev.), İstanbul: Kırmızı.
• Kuhn, T. S., (1974). Logic of Discovery or Psychology of Research?, ss. 798–819 in P.A. Schilpp, The Philosophy of Karl Popper, The Library of Living Philosophers, vol xiv, book ii. La Salle: Open Court.
• Lakatos, I. (1981). Science and pseudoscience. 114–121. İçn. S. Brown, et al. (eds.) Conceptions of Inquiry: A Reader, London: Methuen.
• Mahner, M. (2007). “Demarcating Science from Non-Science”, pp 515-575 in Theo Kuipers (ed.) Handbook of the Philosophy of Science: General Philosophy of Science – Focal Issues, Amsterdam: Elsevier.
• Mahner, M. (2013). Science and pseudoscience. How to demarcate after the (alleged) demise of the demarcation problem, pp. 29–43 in Pigliucci and Boudry (eds.)
• Marshall, I. ve Zohar, D. (2020). Kim korkar Schrödingenin kedisinden: A dan Z ye yeni bilim rehberi. Ayrıntı Yayınları.

• Merton, R. (2010). Bilimin Normatif Yapısı. Bilim Sosyolojisi İncelemeleri: Temel Yaklaşımlar, Kavramlar ve Tartışmalar, çev. Kemal İnal, ed. Bekir Balkız- Vefa Saygın Öğütle, DoğuBatı Yayınları, Ankara: 165-179.
• Merton, R. K., [1942] 1973. “Science and Technology in a Democratic Order”, Journal of Legal and Political Sociology, 1: 115–126, 1942; reprinted as “The Normative Structure of Science”, in Robert K. Merton, The Sociology of Science. Theoretical and Empirical Investigations, Chicago: University of Chicago Press. 267–278.
• November, P. (2004). Seven reasons why marketing practitioners should ignore marketing academic research. Australasian Marketing Journal, 12(2), 39–50.
• Piglıuccı, M. (2013). “The Demarcation Problem. A (Belated) Response to Laudan”, Philosophy of Pseudoscience: Reconsidering the Demarcation Problem, ed. Massimo Pigliucci ve Maarten Boudry, ss. 9-28, Chicago and London: University of Chicago Press.
• Pigliucci, Massimo ve Maarten Boudry (eds.), (2013). Philosophy of Pseudoscience. Reconsidering the demarcation problem.Chicago: Chicago University Press.
• Poincare, H. (1908). Science et Methode, E. Flammarion Paris (1908) Çev. Salih Zeki, İlim ve Faraziye. Felsefe-i İlmiye, Maarif Vekaleti Neşriyatı, İstanbul (1916 ve 1927) ve Bilim ve Metot Çev. H.R. Atademir ve S. Ölçen, MEB 100 temel eser (1951)
• Polanyi, M. (1946). Science, Faith and Society (Oxford: Oxford University Press, 40.
• Polanyi, M. (1966). The Tacit Dimension. The University of Chicago Press: London.
• Popper, K. (1959). The Logic of Scientific Discovery (1934; İngilizce edisyon, London: Routledge. 

• Popper, K. (2005). The logic of scientific discovery. Routledge: London
• Popper, K. R. (1994). Açık Toplum ve Düşmanları: Hegel, Marks ve Sonrası, II, (Çev. Mete Tunçay), İstanbul: Remzi Kitabevi Yayınları.
• Popper, K. R. (2015). Bilimsel Araştırmanın Mantığı, Çev. İlknur Aka ve İbrahim Turan, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Popper, K., (1962). Conjectures and refutations. The growth of scientific knowledge, New York: Basic Books.
• Psillos, S. (2018). “Systematicity Without Epistemic Warrant?” Journal for General Philosophy of Science 49: 131-132. 

• Quine, W. V. O. (1951). Two Dogmas of Empiricism, The Philosophical Review, USA: Duke University Press, 60(1): 20-43.
• Russell, B. (1935). Religion and Science. London, Oxford Uni. Press
• Saygılı, S. (2011). Paul K. Feyerabend’in bilim anlayışı: Çoğulcu Bilim Kuramı. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler enstitüsü Dergisi. 15 (2); 83-94.
• Shermer, M. (2013). Science and Pseudoscience. The Difference in Practice and the Difference It Makes 
Michael Shermer. In ed. Massimo Pigliucci ve Maarten Boudry, ss. 203-224, Chicago and London: University of Chicago Press.
• Thagard, P. R. (1978). Why Astrology Is a Pseudoscience?, Philosophy of Science Association (PSA). 1: 223–234.
• Uher, J. (2022). Rating scales institutionalise a network of logical errors and conceptual problems in research practices: A rigorous analysis showing ways to tackle psychology’s crises. Front. Psychol. 13:1009893.
doi: 10.3389/fpsyg.2022.1009893
• Uher, J. (2023). What's wrong with rating scales? Psychology's replication and confidence crisis cannot be solved without transparency in data generation. Social and Personality Psychology Compass / Volume 17, Issue 5 / e12740
• Wilkins, J. S. (2013). The Salem Region: 
Two Mindsets about Science. Massimo Pigliucci ve Maarten Boudry, ss. 397-410, Chicago and London: University of Chicago Press.
• Wilner, P. (1985). The main drift of sociology between 1936 and 1982, History of Sociology, 5 (2): 1–20.

• Yardımcı, A.B. (2019). Bilim ve Sözde Bilim: Bilimsel Topluluğun Doğasının Belirlenmesi ve Sözde Bilimin Ayırt Edilmesine Yönelik Sosyal Bir Ölçüt. Kaygı, 18(I1): 567
• Yıldırım, C. (2000). Çağdaş Felsefe Sözlüğü. Bilgi Yayınevi