Öteki Bedenler: Osmanlı-Türk Romanlarına Nussbaum’un Tiksinti Kavramıyla Bir Bakış

Yıl 2025, Cilt: 10 Sayı: 3, 1411 - 1429, 28.12.2025

Habibe Ustacik Güneş , Gökhan Tunç

https://doi.org/10.29110/soylemdergi.1775407

Öz

Batılı tarzda ilk roman örneklerinin verilmeye başlandığı Tanzimat Dönemi romanlarında kadın temsillerinin önemli bir yere sahip olduğu görülür. Bu temsillerle ilgili en dikkat çekici husus, kadın karakterlerin özellikle bedenleri üzerinden ahlaki bir dışlanma teması etrafında kurgulanmış olmalarıdır. Bu kurgusal yaklaşımın, Martha C. Nussbaum’un tiksinti temelli ahlaki yargı üretimine ilişkin tezleriyle değerlendirilebileceği düşünülmüştür. Nitekim dönemin en önemli isimlerinden Namık Kemal, Ahmet Midhat ve Recaizade Mahmut Ekrem’in eserlerinde yer alan Mehpeyker, Şehriyar, Maryanko Dudu, Ak Arap ve Çengi Hanım gibi karakterler, arzuları, özgürlükleri, yaşları ve bedenleri üzerinden inşa edilen bir tiksinti söylemiyle temsil edilmekte; böylece kadın, birey olarak değil, tehlike arz eden bir beden olarak kodlanmaktadır. Bu bağlamda bu çalışmada Tanzimat Dönemi’ne ait seçili romanlardaki kadın imgeleri, Nussbaum’un “tiksinti” kavramı çerçevesinde incelenmiş; romanlarda kadın bedeni üzerinden üretilen tiksinti söyleminin yalnızca yazarların bireysel duygularının bir yansıması değil, aynı zamanda kültürel, siyasal ve ideolojik bir dışlama mekanizması olarak işlev gördüğü ortaya konulmaya çalışılmıştır

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Romanı , Martha C. Nussbaum , tiksinti , kadın , beden.

The Other Bodies: A Nussbaumian Perspective on Disgust in Ottoman Novels

Öz

In the Tanzimat-era novels, marking the early emergence of Western-style fiction in Ottoman literature, female representations occupy a particularly prominent place. The most striking aspect of these representations is that the female characters are constructed around a theme of moral exclusion, particularly through their bodies. It may be argued that this fictional construction resonates with Martha C. Nussbaum’s arguments concerning moral judgment grounded in disgust, particularly her concept of 'projective disgust' developed within this framework. Particularly in the works of leading figures of the period—Namık Kemal, Ahmet Midhat, and Recaizade Mahmut Ekrem—characters such as Mehpeyker, Şehriyar, Maryanko Dudu, Ak Arap and Çengi Hanım are portrayed through a discourse of disgust shaped around their desires, freedoms, ages, and bodies, reducing women not to autonomous individuals but to threatening, abject bodies. Accordingly, this study aims to find out the representations of women in selected Tanzimat novels through the conceptual lens of Nussbaum’s notion of “disgust” revealing that the disgust evoked through the female body serves not merely as an expression of the author’s affect, but as a cultural, political, and ideological mechanism of exclusion.

Anahtar Kelimeler

Ottoman novel , Martha C. Nussbaum , disgust , woman , body

Kaynakça

• Ahmet Midhat Efendi (2017). Felâtun Bey ile Râkım Efendi. (Çev. Gökhan Tunç ve Ebru Özgün). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• Ahmet Midhat Efendi (2018). Henüz On Yedi Yaşında. (Ed. Neslihan Sağlam). Ankara: TDK Yayınları.
• Ahmet Midhat Efendi (2018). Müşâhedât. (Ed. Gökhan Tunç). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• Ahmet Midhat Efendi (2023). Çengi. (Haz. Erol Ülgen). Ankara: TDK Yayınları.
• Altuğ, Fatih (2011). “İstinat Duvarı Olarak Cezmi: Tarihe Müstenit Hikâye”. Edebiyatın Omzundaki Melek: Edebiyatın Tarihle İlişkisi Üzerine Yazılar. (Ed. Zeynep Uysal). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Cengiz, Emine ve Ceyhun Akın Cengiz (2022). “Yüksek Ökçeler: Nussbaum’un Yapabilirlikler Yaklaşımı Çerçevesinde Bir İnceleme.” Türklük Bilimi Araştırmaları 51, 25-42.
• Çonoğlu, Salim (2015). Hikâye ve Romanlarında Ahmet Mithat Efendi. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Erkızan Beyaz, Hatice Nur (2012). Aristoteles’ten Nussbaum’a İnsan. İstanbul: Sentez Yayıncılık.
• Güven, Ebru (2018). Martha C. Nussbaum’un Olanaklar Yaklaşımı ve Cinsiyet Üzerine. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Muğla: Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi.
• Has-Er, Melin (2000). Tanzimat Devri Türk Romanında Kadın Kahramanlar. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Hayır, Kadriye (2023). “Leylâ ve Mecnûn Mesnevisinde Nussbaum’unYapabilirlik Yaklaşımı Açısından Leylâ’nın Değerlendirilmesi”. MUTAD: Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 10(2), 530–551.
• Kalaycı, Nazile (2015). Erinysler’den Eumenidler’e: Abject Olarak Kadın. Felsefe ve Edebiyat Sempozyumu Bildiri Kitabı. Yüzüncü Yıl Üniversitesi.
• Kanter, Beyhan (2020). “Bereketli Topraklarda Bedenin Tüketilişi”. Üsküdar: Kültür, Sanat ve Medeniyet Dergisi 10, 122-128.
• Kaynak, Aydın Furkan (2021). “Martha C. Nussbaum’un Duygu Teorisinden Hareketle Yargılamada Empati ve Sempati Kavramlarının Rolü”. İnönü Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 12(1), 165-181
• Köse, Sezen ve Burcu Özbaran (2017). “Tiksinti”. Çocuk ve Gençlik Ruh Sağlığı Dergisi 24, 189-198.
• Kütükçü, Tamer (2018). Hayatın Dinamiklerinden Yazınsal Metne Tanzimat Romanı: Sosyolojik ve Anlatıbilimsel Bir İnceleme. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Namık Kemal (2018). Cezmi. (Ed. Emine Kolaç). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• Namık Kemal (2023). İntibah. (Ed. Fatih Altuğ). İstanbul: Can Yayınları.
• Nussbaum, Martha C. (1999). Sex and Social Justice.New York: Oxford University Press.
• Nussbaum, Martha C. (2001). Upheavals of Thought: TheIntelligence of Emotions. Cambridge: Cambridge UniversityPress.
• Nussbaum, Martha C. (2004). Hiding from Humanity: Disgust, Shame, and the Law. Cambridge: Harvard UniversityPress.
• Nussbaum, Martha C. (2010). From Disgust to Humanity: Sexual Orientation and Constitutional Law. Oxford: Oxford University Press.
• Okay, Orhan (2005). Batılılaşma Devri Türk Edebiyatı. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Parla, Jale (2022). Babalar ve Oğullar: Tanzimat Romanının Epistemolojik Temelleri. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Recaizade Mahmut Ekrem (2018). Araba Sevdası.(Ed. Gökhan Tunç). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• Tuna, Yeliz (2018). “Duygular”. Birey ve Davranış. (Ed. Sezen Ünlü). Eskişehir: Anadolu University Press.
• Tunç, Gökhan (2008). “Müşâhedât Postmodern Bir Roman mı?” Türklük Bilimi Araştırmaları 24, 239–250.
• Ustacık Güneş, Habibe (2025). Mitolojiden Eril Tahayyüle: Osmanlı Dönemi Türk Romanında İyicil ve Kötücül Kadın İmgesi. İstanbul: Günce Yayınları.
• Valtorta, Roberto Rosa, vd. (2021). “Seeing Others as a Disease: The Impact of Physical (but not Moral) Disgust on Biologization”. International Review of SocialPsychology 34(1), 1–17.