BELEN DERBENDİ VE KANUNİ SULTAN SÜLEYMAN VAKFI

Yıl 2021, Sayı: 53, 353 - 378, 17.12.2021

Naim Ürkmez

https://doi.org/10.21563/sutad.1052634

Öz

Bu çalışmada; Adana, Payas, Arsuz ve İskenderun’u Hatay’a dolayısıyla Suriye’ye bağlayan yegâne geçit olan Belen’de 16. yüzyılda kurulmuş olan derbent ve menzil teşkilatlarını incelemek amaçlandı. Aynı zamanda bu yapıyı desteklemesi maksadıyla, burada kurulmuş olan Kanuni Sultan Süleyman Vakfı’nın kuruluşundan Osmanlı Devleti’nin sonuna kadar olan serüvenini bütüncül bir şekilde incelemek hedeflendi. Menzil ve derbent vasfının ortadan kalkmasından sonra buradaki vakıf müesseselerinin nasıl bir dönüşüm yaşadığı tespit edildi. Çalışma hazırlanırken temelde Osmanlı Arşivi’nde çeşitli tasniflerde yer alan defter ve müteferrik evraktan istifade edildi. Osmanlı Devleti, vakıf-derbent-menzil teşkilatını güçlendirerek Şam ve Hac yolunu uzun bir süre güvenlik altına almayı başardı. Ancak 19. yüzyılda merkezi otoritenin bozulması ve buna paralel olarak bölgede nüfuzlu ailelerin ortaya çıkışı, ardından Kavalalı Mehmed Ali Paşa’nın buraya hâkim olması derbent-menzil teşkilatını akamete uğratmıştır. Bu süreç içerisinde vakıf kayıtlarının da ortadan kaybolması, vakıfların sağlıklı bir şekilde işlememesine ve mahiyet değiştirmesine zemin hazırlamıştır. Nihayetinde 19. yüzyılda menzil teşkilatı kaldırılmış ve buradaki vakıf eserleri farklı maksatlarla kullanılmaya başlanmıştır. Bütün bunlara rağmen Belen, stratejik önemini günümüze kadar sürdürdü. Kısacası Belen, küçük bir yerleşim yeri olmasına rağmen varlığını günümüze kadar sürdürmesini en başta coğrafyasına sonra da derbent, menzil, vakıf üçlemesine borçludur.

Anahtar Kelimeler

Sağ Kol, menzil, Belen, derbent, vakıf, Kanuni Sultan Süleyman, Sağ Kol, menzil, Belen, derbent, vakıf, Kanuni Sultan Süleyman

DERBENT OF BELEN AND WAQF OF KANUNI SULTAN SÜLEYMAN

Öz

In this study, it was aimed to examine the derbent and menzil organizations established in the 16th century in Belen, which is the only gateway connecting Adana, Payas, Arsuz and İskenderun to Hatay and therefore Syria. At the same time, to support this structure, it is aimed to examine the continuum of the Sultan Suleiman the Magnificent waqf, which was established in Belen, from its establishment to the end of the Ottoman Empire, in a holistic way. After the disappearance of the menzil and derbent characteristics, it was determined what kind of transformation the foundation institutions experienced here. While the study was being prepared, the registry and various documents in the Ottoman Archives in various classifications were used. By strengthening the waqf-derbent-menzil organization, the Ottoman Empire succeeded in securing the Damascus and hajj road for a long time. However, the deterioration of the central authority in the 19th century and the emergence of influential families in the region in parallel with this, followed by the dominance of Kavalalı Mehmed Ali Pasha, disrupted the derbent-menzil organization. The disappearance of the waqf records during this process paved the way for foundations to not function properly and to change their nature. Finally, in the 19th century, the organization was abolished, and the foundation works here were used for different purposes. Despite all this, Belen has maintained its strategic importance until today.

Anahtar Kelimeler

Right Main Route, menzil, Belen, derbent, waqf, Suleiman the Magnificent, Right Main Route, menzil, Belen, derbent, waqf, Suleiman the Magnificent

Kaynakça

• Kaya, A. İ. (2019). 98 numaralı mühimme defteri (1100/1688-1689). İstanbul: İdeal Kültür Yay.
• Cevdet Paşa (1986). Tezâkir 21-39. C. Baysun (Yay.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Evliya Çelebi b. Derviş Mehemmed Zılli (1999). Seyahatname (C. 3). (S. A. Kahraman & Y. Dağlı, Haz.). İstanbul: Yapı Kredi Yay.
• Meclis-i âyan zabıt ceridesi (1334), Devre: 3, C. 1, İçtima Senesi, 4, 19 Şubat.
• Meclis-i âyan zabıt ceridesi (1334), Devre: 3, C. 1, İçtima Senesi, 4, 23 Şubat.
• Mirci, H. (2000). Antakya’nın I numaralı şer’iyye sicili (H. 1120-1122/M. 1708-1711). (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Sakarya Üniversitesi, Sakarya.
• SVH (1308) (Salname-i Vilayet-i Haleb), defa 19.
• SVH (1326) (Salname-i Vilayet-i Haleb), defa 35.
• Türk, H. B. (2019). 13 numaralı atik d (Vr.1-142) değerlendirme-çeviri metin (H. 1100/M. 1689) (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Akbulut, U. (2010). Suriye’de ilk telgraf hatlarının çekilmesi. History Studies, (Ortadoğu Özel Sayısı), 1-11.
• Altındağ, Ü. (1994). Dârüssaâde. İslam ansiklopedisi (C. 9, s. 1-3). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Çakar, E. (2006). 17. yüzyılda Haleb Eyaleti ve Türkmenleri. Elâzığ: Fırat Üniversitesi Yay.
• Çetin, C. (2009). Anadolu’da faaliyet gösteren menzilhaneler (1690-1750) (Yayımlanmamış doktora tezi). Selçuk Üniversitesi, Konya.
• Dağlı, İ. (2014). 109 numaralı Üzeyr (Özer) Sancağı tapu tahrir defterinin transkripsiyonu ve değerlendirilmesi (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Gaziantep Üniversitesi, Gaziantep.
• Efe, A. (2012). Antakya ve çevresi Türkmenleri: Küçük Alioğulları ve Reyhanlı aşireti (XIX. yüzyıl) (Yayımlanmamış doktora tezi). Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
• Erişen, N. (2002). H. 1168-1169, M. 1754-1756 tarihli 6 numaralı şer’iyye siciline göre Antakya’nın sosyo ekonomik yapısı (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Gazi Üniversitesi, Ankara.
• Halaçoğlu, Y. (2002). Osmanlılarda ulaşım ve haberleşme (menziller). Ankara: PTT Genel Müdürlüğü Yay.
• Kazancıoğlu, H. (2014). Osmanlı dönemi kervansaraylarının sosyo-kültürel ve ekonomik fonksiyonları (Yayımlanmamış doktora tezi). Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Miroğlu, İ. (1997). Osmanlı yol sistemine dâir. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, (15), 241-251.
• Müderrisoğlu, M. F. (1993). 16. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda inşa edilen menzil külliyeleri (Yayımlanmamış doktora tezi). Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Müderrisoğlu, F. (1994). Bir Osmanlı-Türk şehri olarak Belen. Vakıflar Dergisi, (24), 237-272.
• Orhonlu, C. (1990). Osmanlı İmparatorluğu’nda Derbend teşkilâtı, İstanbul: Eren Yay.
• Şahin, İ. F. (2007). Belen geçidi’nde coğrafi gözlemler. Doğu Coğrafya Dergisi, 12(17), 65-86.
• Şancı, F. (2006). Hatay ilinde Türk mimarisi I (Yayımlanmamış doktora tezi). Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Turay Doğan, E. (2017). Anadolu hac güzergâhı: Antakya menzili. Kadim Akademi Sosyal Bilimler Dergisi, 1(2), 109-124.
• Ünlü, E. (2013). Özeroğulları (15-16. yüzyıllar) (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Ürkmez, N. (2016). Tanzimat sonrası Osmanlı Devleti’nde