Abû İshâk eth-Tha’labî’s Approach to Quranic Sciences in the Context of al-Kashf wa’l-Bayân

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 1, 122 - 148, 30.04.2022

Flamur Kasamı

https://doi.org/10.31121/tader.1070813

Öz

Abû Ishâk eth-Tha’labî (427/1035), is one of the most famous commentators of the Qur’an, who lived in Nishabur between the end of the 4th C. and the beginning of the 5th C. (Hijri). In the region where he lived, he studied science from famous teachers of the time, as well as many scholars. Surely he has spent his life with knowledge, raising students and writing books. Sa'lebî, which is mentioned with titles such as "al-Mukri'", "al-Mufessir", "al-Vâ'iz", "al-Edîb", "es-Sika", "al-Hafiz", "al-Mutasavvıf" etc., gai-ned fame and gained respect in the Islamic world with his work al-Kasf ve'l-Beyân fî (an) Tefsîri'l-Quran. In fact, some sources reportedly mentioned that there was a book on the knowledge of the Quran under the name "al-Kamil fî Ulûmi'l-Quran", but this work did not reach the present day. He must have his own words that prove that he has a work for these sciences. Many areas of the Knowledge of the Qur'an are themes in this work. Thalabî, who attaches importance to the knowledge of the Qur'an, put a title in the holy name of “Bâbu Ilmi'l-Qurân ve't-Tertîbu fîh” in the holy place, where he conveyed rumors through different teachers and stated that it is necessary to learn the knowledge of the sciences of the scientific Quran in the interpretation and that there may be difficulties in understan-ding the verses without knowing them. In this study, his life was first discussed, and then it is based on both riwaya and diraya, which is important for the glossator, one of the knowledge of the Quran, Esbâb-ı Nuzul, Muhkem-Muteshâbih, Hurûf-ı Mukatta, Qiraat, Nâsih and Mensûh, Fedâilu’l-Quran, Mushkilu’l-Quran, Wujûh and Nedhâir and Mubhemâtu’l-Quran are explained in the light of the verses. Finally, it has been tried to reveal his methods and views on the structures, evaluations about the rele-vant issues.

Anahtar Kelimeler

Tafsîr, Quran, Mufassir, Tha‘labî, al-Kashf wa’l-Bayân, Qur’ânic Sciences, Verse

Ebu İshâk es-Sa’lebî’nin Ulûmu’l-Kur’ân’a Yaklaşımı -el-Keşf ve’l-Beyân Bağlamında-

Öz

Ebû İshâk es-Sal‘ebî (427/1035) hicrî IV. asrın sonu ile V. asrın başında Nişâbur’da yaşamış meşhur müfessirlerden birisidir. Yaşadığı bölgede zamanın önemli hocalarından ilim tahsil ettiği gibi birçok âlim de ondan ilim tahsilinde bulunmuştur. Muhakkak ki o, hayatını ilimle, talebe yetiştirmekle ve eserler yaz-makla geçirmiştir. “el-Mukri’”, “el-Müfessir”, “el-Vâ’iz”, “el-Edîb”, “es-Sika”, “el-Hâfız”, “el-Mutasavvıf” vb. un-vanlar ile zikredilen Sa‘lebî, İslâm dünyasında, te’lif etmiş olduğu el-Keşf ve’l-Beyân fî (an) Tefsîri’l-Kur’ân adlı eseri ile ün kazanmış ve itibar görmüştür. Bu eserde, Esbâb-ı Nüzûl, Muhkem-Müteşâbih, Hurûf-ı Mu-katta’a, Kırâat, Nâsih ve Mensûh, Fedâilu’l-Kur’ân, Müşkilu’l-Kur’ân, Vücûh ve Nezâir ve Mübhemâtu’l-Kur’ân gibi Kur’ân ilimlerine ağırlık verilmektedir. Kur’ân ilimlerine son derece önem veren Sal’ebî’nin“el-Kâmil fî Ulûmi’l-Kur’ân” adıyla Kur’ân ilimlerine dair bir kitabın mevcut olduğu ancak bu eserin günümüze kadar ulaşmadığı bildirilmektedir. Onun bu ilimlere yönelik bir eserinin mevcut olduğunu ispatlayan kendi sözleri olsa gerektir. Kur’ân ilimlerine önem veren Sa‘lebî, tefsirinin mukaddimesinde “Bâbu İlmi’l-Kurân ve’t-Tertîbu fîh” adıyla bir başlık koymuş ve burada farklı hocaların kanalıyla rivayetler aktararak tef-sirde İlmü’l-Kur’ân’a dair ilimlerin öğrenilmesinin gerekli olduğunu ve bunları bilmeden âyetlerin anla-şılmasında zorluklar oluşabileceğini ifade etmiştir. Bu çalışmada kısaca önce Sa‘lebî’nin hayatı ele alınmış-tır. Ardından müfessir için önem taşıyan hem rivayete hem de dirayete dayalı Kur’ân ilimlerine yaklaşı-mına âyetler eşliğinde işaret edilmiştir. Son olarak ilgili hususlar hakkında değerlendirmeler yapılarak onun yöntem ve görüşleri ortaya koyulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Müfessir, Kur'an, Sa’lebî, el-Keşf ve’l-Beyân, Kur’ân İlimleri, Âyet

Kaynakça

• Kur’ân-ı Kerîm Meâli, Diyanet İşleri Başkanlığı Y., 12.b., Ankara: 2011.
• Ateş, Süleyman, İşârî Tefsîr Okulu, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1974.
• Bilmen, Ömer Nasuhi, Büyük Tefsir Tarihi ve Tabakâtu'l-Müfessirîn, I-II, İstanbul: Samerkand Y., 2014.
• Brinner, William, “al-Tha’labi”, Encyclopedia of Arabic Literature, Routledge, London and Newyork: 1999.
• Brockelmann, Carl, Geschichte der Arabischen Litteratur, Leiden, 1937.
• Cerrahoğlu, İsmail, Tefsir Usûlü, Ankara: TDV Y., 2009.
• Çelik, Ömer, Tefsir Usûlü ve Tarihi, İstanbul: Erkam Y., 2002.
• Dâvûdî, Şemsu’d-dîn Muhammed b. Ali, Tabakâtu’l-’l-Müfessirîn, thk. Ali Muhammed Ömer, I-II, 1.b., Kahire: Mektebetu Vehbe, 1972.
• Ednevî, Ahmed b. Muhammed, Tabakâtu’l-Müfessirîn, thk. Süleymân b. Sâlih el-Hazzî) 1.b., Me-dine: Mektebetu’l-Ulûm ve’l-Hikem, 1997.
• Hamevî, Yâkût er-Rûmî, Şihâbuddîn Ebû Abdillâh, Mu’cemu’l-Udebâ, I-VII, 1.b., Beyrut: Müessesetü’l-Meârif, 1999.
• Fârisî, Ebu'l-Hasan Abdulgafir b. İsmail Abdulgafir, el-Muntehab mine’s-Siyâk, thk. Muhammed Ahmed Abdulazîz, 1.b., Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İ’lmiyye, 1989.
• Fâzıl, Abdussettâr, “Sa’lebî”, Mevsûatu A'lami'l-Ulemâi ve'l-Udebâi’l-Arabi ve'l-Muslimîn, C. IV, 1.b., el-Munazzamatu'l-Arabiyye li't-Terbiye ve's-Sekâfe ve'l-Ulûm, Beyrut: Dârü’l-Cîl, 2005.
• İbn Haleveyh, Ebû Abdullah Hüseyin b. Ahmed b. Haleveyh, Muhtasar fî Şevâzzi'l-Kur’ân min kitâbi’l-bedi’, Kâhire: Mektebetu’l-Mutenebbî, t.y.
• İbn Hallikân, Ebu’l-Abbâs Şemsuddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebû Bekr, Vefeyâtu’l-A’yân ve enbâu ebnâi’z-zemân, thk. İhsan Abbâs, I-VIII, Beyrut: Dâru Sadır, t.y.
• İbn Kâdî Şuhbe, Ebü's-Sıdk Takıyyüddin Ebû Bekr b. Ahmed, Tabakatü'ş-Şafi’iyye, tsh. Hafız Abdülhalim Han, I-IV, Beyrut: Âlemu'l-Kütüb, 1987.
• İbnu’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed Bağdâdî, el-Mevzu’ât, thk. Abdurrahman Muhammed Osman, I-III, 1. b., Mektebetü’s-Selefiyye, Medine: 1966.
• _____, Zâdu’l-Mesî fî İlmi’t-Tefsîr, Dımaşk: Dâru İbn Hazm/el-Mektebetü’l-İslâmî, 2002.
• İbnu’l-Esîr, Ebü'l-Hasan İzzeddin Ali b. Muhammed b. Abdülkerim, el-Lubâb fî Tehzîbi’l-Ensâb, I-III, Beyrut: Dâru Sâdır, t.y.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü'l-Hayr Şemseddin Muhammed b. Muhammed, Gâyetu'n-Nihâye fî Tabakâti'l-Kurrâ, neşr. Gotthelf Bergstraesser, I-II, 3.b., Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-‘İlmiyye, 1982.
• İsnevî, Cemâleddîn Abdurrahîm, Tabakâtu’ş-Şafiiyye, thk. Abdullah Muhammed el-Cüburi, I-II, Riyad: Dârü'l-Ulûm, 1981.
• ’İnzî, Halid b. Avn, el-Keşf ve’l-Beyân ‘an Tefsîri’l-Kur’ân (Kitabın Başından el-Bakara Sûresi’nin 176. Âyetine Kadar), Suudi Arabistan: Ummu’l-Kurâ Üniversitesi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), 2000.
• Kehhâle, Ömer Rızâ, Mucemu Musannifi’l-Kütübi’l-Arabiyye, I-XIV, Beyrut: Muessesetu'r-Risâle, 1986.
• Kıftî, Cemâluddîn Ebu’l-Hasen Ali b. Yûsuf, İnbâhu’r-Ruvât, (thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm), I-IV, Kahire: 1950.
• Koç, Mehmet Akif, Tefsir’de Bir Kaynak İncelemesi (es-Sa’lebî Tefsirinde Mukâtil b. Süleyman Rivâyetleri), Ankara: Kitabiyat Y., 2005.
• Kureşî, Muhammed b. Abdurrahman el-Osmânî ed-Dımaşkî, Tabakâtü'l-Fukahâi'l-Kubrâ, (thk. Muhyiddîn Ali Necîb), I-II, 1.b., Beyrut: Darü'l-Beşairi'l-İslamiyye, 2013.
• Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr, el-Câmi’ li-Ahkâmi’l-Kur’ân, thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Turkî, I-XIV, 1.bs., Beyrut: Müesse setu’r-Risale, 2006.
• Mûsevî, Muhammed Bakır b. Zeynelabidin b. Cafer Hansarî, Ravzâtu'l-Cennât fî Ahvâli'l-Ulemâ ve's-Sâdât, thk. Esedullah İsmailiyyan, I-VIII, Tehran: 1390-1392.
• Sa’lebî, Ebû İshâk, el-Keşf ve’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân, thk. Seyyid Hasen Kesrevî, I-VI, 1.b., Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İ’lmiyye, 2004.
• _____, el-Keşf ve’l-Beyân, thk. Hâlid b. Avn el-’İnzî ‘v.d.’, I-XXXIII, 1.b., Cidde: Dâru’t-Tefsîr, 2015
• _____, Kısasu’l-Enbiyâ el-Musemmâ bi’l-‘Arâ’is, Mektebetü’l-Cumhûriyeti’l-Arabiyye, t.y.
• _____, Katla’l-Kur’ân, thk. Nâsir b. Muhammed b. Osman el-Munî’, 1.b., Riyâd: Mektebetu’l-Ubeykân, 2008.
• Safedî, Salâhuddîn Halîl b. Aybek, el-Vâfî bi’l-Vefeyât, Wiesbaden, 1979.
• Saleh, Waled A., The Formation of Classical Tafsîr Tradition, (The Qur’ân Commentary of Al-Tha’labî), Leiden: Koninklijke Brill NV, 2004.
• Sem’ânî, Ebû Sa’d Abdulkerîm b. Muhammed, el-Ensâb, thk. Abdullah Ömer el-Bârûdî, I-V, Beyrut: Dârü'l-Cinan, 1988.
• Subkî, Ebû Nasr Taceddin Abdulvehhab b. Ali b. Abdilkâfi, Tabakâtu'ş-Şâfi’iyyeti'l-Kubrâ, thk. Mahmûd Muhammed Tanahi, Abdulfettah Muhammed el-Hulv, I-X, 1.b., Kahire: İsa el-Bâbî el-Halebî, 1966.
• Suyûtî, Ebu’l-Fazl Celaleddîn Abdurrahman İbn Ebî Bekr, Tabakâtu’l-Müfessirîn, thk. Ali Mu-hammed U’mer, 1.b., Mektebetu Vehbe, 1976.
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr, Câmiü'l-Beyân an Te’vîli ayi’l-Kur'ân, thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî, I-XXVI, Kahire: Dâru Hicr, 2001.
• Tümer, Günay, “Arâisu’l-Mecâlis”, DİA, C. III, İstanbul: TDV Y., 1991, ss. 265-266.
• Vâhidî, Ebu'l-Hasan Ali b. Ahmed b. Muhammed en-Nisâbûrî, Esbâbu-Nüzûli’l-Kur’ân, 1.b., Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Zehebi, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman, Siyeru A’lâmi’n-Nubelâ, thk. Şuayb el-Arnaûtî, Muhammed Naim el-Ariksûsî ‘v.d.’, I-XV, 1.b., Beyrut: Muessesetu'r-Risâle, 1983.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin, et-Tefsîr ve’l-Mufessirûn, I-III, Mektebetu Vehbe, t.y.
• Zerkeşî, İmam Bedreddin Muhammed b. Abdullah, el-Burhân fî Ulûmi'l-Kur'ân, thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrâhîm, I-IV, 3.b., Kahire: Dâru't-Turâs, 1984.