Molla Gürânî’nin Ğâyetü’l-Emânî’si

Yıl 2011, Sayı: 18, 303 - 336, 01.09.2011

Mahmut Ay

Öz

Bu çalışmada, Osmanlı tefsir literatürünün önemli örneklerinden biri olan Molla
Gûrânî’nin Ğâyetu’l-emânî isimli tam tefsiri, kaynakları, yöntemi ve özgünlüğü
açısından özet bir şekilde tanıtılmıştır. Ğâyetu’l-emânî, Beyzâvî tefsirinden biraz
daha az hacimde yazılmış bir dirâyet tefsiridir. Temel kaynakları Zemahşerî’nin
Keşşâf’ı ve Beyzâvî’nin Envâru’t-tenzîl’i olmakla birlikte, çeşitli açılardan bu iki
esere ilmî tenkitler yöneltmektedir. Ğâyetu’l-emânî’yi, tefsir tarihi içerisinde özgün
kılan en önemli husus, bu eleştirileridir. Çoğunun isâbetli olduğu anlaşılan bu tenkitler,
müfessirin ilmî dirâyetini göstermesi dışında, tefsirin iki büyük otoritesine
pek çok açıdan ciddi eleştiriler yöneltebilmesine imkan sağlayan bir bilimsel özgüvene
ve özgün düşünme kabiliyetine de sahip olduğuna işaret etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Gûrânî, Ğâyetül-Emânî, Osmanlı tefsir literatürü, Osmanlı, Tefsir.

Molla Gürânî’nin Ğâyetü’l-Emânî’si

Öz

This study briefly introduces Molla Kûrânî’s complete exegesis of the Qur’an,
Ghâyat al-Amânî, focusing on its sources, methodology and originality. One of
the important examples of Ottoman tafsir literature, Ghâyat al-Amânî is written
according to dirâya method and encompasses less space than Baydâwi’s tafsir
in volume. Although its essential sources are the tafsirs of Zamakhsharî and
Baydâwi, it contains fundamental critique on these two works. Such critique
can be regarded as the main characteristic that imbues Ghâyat al-Amânî with
originality and exceptionality in the history of Qur’anic exegesis. As such, they
reflect the authority of the writer in his field. It also shows that he has scholarly
self-confidence and ability to think freely both of which enable him to criticize the
greatest authorities of the field of tafsir

Anahtar Kelimeler

Kûrânî, Ghâyat al-Amânî, Ottoman tafsir literature, Quran, tafsir.

Kaynakça

• Kur’ân-ı Kerîm.
• Âlûsî, Şihâbüddîn Mahmud, Rûhu’l-meânî, Beyrut: Dâru İhyâi’t-turâsi’lArabî, ts.
• Aşıkkutlu, Emin, “Buhârî Döneminde (III/IX. asır) İmanla İlgili Yaklaşımlar ve Sahîh’inin İman Bölümü Çerçevesinde Buhârî’nin İman Yaklaşımı”, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 19 (2000), s. 59-83.
• Ateş, Ahmet, “Gürânî”, İslam Ansiklopedisi, İstanbul: MEB Yayınları, 1993, VIII/406-407.
• Ay, Mahmut, Molla Gûrânî’nin Ğâyetu’l-Emânî İsimli Tefsiri ve Tefsirinin Fatiha ve Bakara Surelerinin 1-103 Âyetlerinin Edisyon Kritiği, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (basılmamış yüksek lisans tezi), 2003.
• _____, Kur’an’ın Tasavvufî Yorumu, İstanbul: İnsan Yayınları, 2011.
• _____, “Fatiha ve Bakara Sureleri Örneğinde Molla Gûrânî’nin Beydâvî Eleştirisi”, Osmanlı Toplumunda Kur’an Kültürü ve Tefsir Çalışmaları-I, İstanbul: İlim Yayma Vakfı Kur’an ve Tefsir Akademisi, 2011, s. 385-426.
• _____, “Osmanlı Geleneğinde Tefsir Faaliyetleri”, Tefsir El Kitabı, ed. Mehmet Akif Koç, Ankara: Grafiker Yayınları, 2012, s. 281-328.
• Aynî, Bedruddîn, Umdetü’l-kârî, Mısır: Şeriketu Mektebeti ve Matbaati Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1972.
• Beyzâvî, Nâsıruddîn Ebû Saîd Abdullah b. Ömer b. Muhammed eş-Şîrâzî, Envârü’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl, İstanbul: Dersâaâdet Basım, ts. Bilmen, Ömer Nasûhî, Büyük Tefsir Tarihi, İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1974.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail, el-Câmiu’s-sahîh, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Bursalı, Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1333.
• Cevâd Alî, el-Mufassal fî târîhi’l-Arab kable’l-İslâm, Bağdad: 1993, y.y.
• Cevdet Bey, Tefsir Usulü ve Tarihi, haz. Mustafa Özel, İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2002.
• Cündioğlu, Dücane, “Çağdaş Tefsir Tarihi Tasavvurunun Kayıp Halkası: Osmanlı Tefsir Mirası”, İslâmiyât, cilt: 2, sayı: 4 (1999), s. 51-75.
• Çakın, Kâmil, “Buhârî’nin Mürcie ile İman Konusunda Tartışması”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt: 32 (1992) , s. 183-198.
• Ebû Davud, Süleyman b. Eş‘as es-Sicistânî, es-Sünen, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Ebussuûd Efendi, İrşâdü’l-akli’s-selîm ilâ mezâyâ’l-Kur’âni’l-kerîm, Kahire: Dâru’l-Mushaf, ts.
• Ebu Zür‘a, Abdurrahman b. Muhammed b. Zencele, Huccetü’l-kırâât, thk. Saîd el-Efğânî, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1979.
• Elmalılı, Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, İstanbul: Eser Neşriyat, 1979.
• Fârisî, Ebu Ali Hasan b. Abdulğaffâr, el-Huccetü li’l-kırââti’s-seb‘a, thk. Bedrüddin Kahvecî ve Beşir Cüveybâtî, Dımaşk: Dâru’l-Me’mûn li’t-türâs, 1993.
• Hafâcî, Şihâbüddîn, İnâyetü’l-Kâzî ve kifâyetü’r-Râzî, Beyrut: Dâru Sâdır, ts. İbn Acîbe, Ahmed el-Hasenî, el-Bahru’l-medîd, thk. Ahmed el-Kureşî Raslân, Kahire: 1999, y.y.
• İbn Hacer el-Askalânî, Fethu’l-bârî, Dımaşk: Dâru’s-Selâm-Dâru’l-Feyhâ, 2000.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmail, Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîm, Kahire: ed-Dâru’lMısriyye el-Lübnâniyye, 1990.
• İbn Manzûr, Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem, Lisânu’l-Arab, nşr.
• Emin Muhammed Abdulvehhâb ve Muhammed es-Sâdık el-Ubeydî, Beyrut: Dâru İhyâi’t-turâsi’l-Arabî ve Müessesetu’t-Târîhi’l-Arabî, 1996.
• İbnü’l-Cezerî, en-Neşr fî kırâati’l-aşr, nşr. Ali Mıuhammed ed-Dabbâ‘, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, ts., I, 377.
• Kâsımî, Cemâlüddîn, Mehâsinü’t-te’vîl, thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî, Beyrut: Dâru İhyâi’t-türâsi’l-Arabî, 2002.
• Kılavuz, A. Saim, İman-Küfür Sınırı, İstanbul: Marifet Yayınları, ts. Koçyiğit, Talat, Hadisçilerle Kelâmcılar Arasındaki Münâkaşalar, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1989.
• Konevî, İsmail Hâşiyetü’l-Konevî, İstanbul: Dersaâdet Basımevi, ts.
• Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed el-Ensârî, el-Câmi’li ahkâmi’l-Kur’ân, nşr. Hişam Semîr el-Buhârî, Beyrut: Dâru İhyâi’t-turâsi’lArabî, 1995.
• Kutlu, Sönmez, İslâm Düşüncesinde İlk Gelenekçiler, Ankara: Kitâbiyât, 2000.
• Molla Gürânî, Şihâbüddîn Ahmed b. İsmail, Ğâyetü’l-emânî fî tefsîri’lkelâmi’r-rabbânî, Damat İbrahim Paşa no: 146, vr. 3a.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc, el-Câmiu’s-sahîh, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Nesâî, Ebû Abdirrahman Ahmed b. Şuayb, es-Sünen, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât, Medârikü’t-tenzîl ve hakâiku’t-te’vîl, thk. Mervan Muhammed eş-Şa‘âr, Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 1996.
• Nevevî, Ebû Zekeriya Yahya b. Şeref, Şerhu Sahîhi Müslim, thk. Isâm es-Sabâbitî ve diğerleri, Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2001.
• Öztürk, Mustafa, Kur’an’ın Mu‘tezilî Yorumu, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2008.
• Râğıb el-İsfahânî, Müfredâtü elfâzı’l-Kur’ân, thk. Safvân Adnan Dâvudî, Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 2002.
• Râzî, Fahruddîn, Mefâtîhu’l-ğayb, Beyrut: Dâru İhyâi’t-turâsi’l-Arabî, 2001. Reşîd Rızâ, Tefsîrü’l-Menâr, Beyrut: Dâru’l-Marife, 1993.
• Sâbûnî, Nûreddîn, el-Bidâye fî usûli’d-dîn, thk. Bekir Topaloğlu, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1995.
• Sâbûnî, Muhammed Ali, Safvetü’t-tefâsîr, İstanbul: Dersâadet Kitabevi, ts. Sehâvî, Şemsüddîn Muhammed, ed-Dav’u’l-lâmi‘ , Kahire: 1353, y.y.
• Süyûtî, Celâluddîn, Tefsîru’l-Celâleyn, İstanbul: Dersaâdet Kitabevi, ts.
• _____, ed-Dürrü’l-mensûr, Beyrut: Dâru İhyâi’t-türâsi’l-Arabî, 2001.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali, Fethu’l-kadîr, Beyrut: Dâru’l-Erkâm, ts.
• Taberî, İbn Cerîr, Câmi‘u’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân, Beyrut: Dâru’lFikr, 1988.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa, es-Sünen, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Yaşaroğlu, M. Kâmil, “Molla Gürânî”, DİA, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2005, XXX/249.
• Yavuz, Yusuf Şevki, “Beyzâvî”, DİA, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1992, VI/100-103.
• _____, “Eş‘ariyye”, DİA, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1995, XI/447-455.
• Yıldız, Sakıp, Fatih’in Hocası Molla Gûrânî ve Tefsiri, İstanbul: y.y., ts.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Cârullah Mahmud, el-Keşşâf an hakâiki’t-tenzîl ve uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-te’vîl, nşr. Muhammed Abdusselâm Şâhîn, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1995.