Abdülkâhir el-Cürcânî’nin Nazım Düşüncesi Bir Kuram mıdır?

Yıl 2025, Cilt: 10 Sayı: 3, 747 - 764, 30.09.2025

Yusuf Ziya Bal

https://doi.org/10.30622/tarr.1736936

Öz

Abdülkâhir el-Cürcânî (ö. 471/1078) sözün üstünlüğünün kaynağına yönelik tartışmalara nazım düşüncesiyle dahil olmuştur. Hicrî üçüncü asırda Kur’ân temelinde başlayan ve ideolojik yaklaşımlarla şekillenen söz konusu tartışmalar Cürcânî’nin yaşadığı döneme kadar sürmüştür. Sözlerin birbirlerine olan üstünlüklerini odağına alan bu tartışmalarda genellikle iki kriterden biri tercih edilmiştir. Sözlerin mukayesesinde lafız veya manadan birini kriter olarak belirleyen önceki belâgat alimlerinin aksine Cürcânî nazmı yani sözdizimi kriter olarak belirlemiştir. Ona göre üstünlük mukayesesinde lafız veya mana tek başına kriter olamaz. Çünkü lafzı kabul etmeden manaların mukayesesi söz konusu olamayacağı gibi manayı hesaba katmadan lafızlar arasında bir üstünlükten de söz edilemez. Bu sebeple Cürcânî üstünlüğün, lafız veya manada tek başına değil hem lafzı hem de manayı kuşatan nazımda olduğunu düşünmektedir. Sözün üstünlüğünü nazma bağlarken aslında onun ana hedefi Kur’ân’ın mucizeliğinin nazmında olduğunu kanıtlamaktır. Bu amaç doğrultusunda onun, görüşlerini sistemli bir düşünce olarak yapılandırdığı görülmektedir. Bu sebeple onun nazım düşüncesi bir teori olarak adlandırılmış ve “Cürcânî’nin Nazım Teorisi” şeklinde şöhret bulmuştur. Bu durum söz konusu düşüncenin teori analizini gerekli kılmaktadır. Bu makalede de Cürcânî’nin nazım düşüncesinin bilimsel anlamda bir teori mahiyetinde olup olmadığı araştırılacaktır. Bu amaç doğrultusunda sözü edilen görüşlerin teori analizi yapılacaktır. Cürcânî ve nazım düşüncesi üzerine çeşitli seviyelerde bazı çalışmalar mevcut ise de bu düşüncenin teori analizini yapan bir çalışmaya rastlanılmamıştır. Bu bakımdan Cürcânî’nin nazım düşüncesinin bilimsel anlamda bir teori olup olmadığına ilişkin soru işaretleri bir problem olarak varlığını sürdürmektedir. Bu çalışma ile söz konusu problemin çözümüne katkı sunulması hedeflenmektedir. Söz konusu hedef doğrultusunda çalışmada nitel araştırma yöntemlerinden doküman analizi kullanılmaktadır. Cürcânî’nin nazım düşüncesini ortaya koyduğu Delâilu’l-i‘câz adlı eser bu yöntemle ele alınmaktadır. Eser nazım düşüncesini ortaya koyma niteliğinin yanı sıra belâgat ilminin kurucu metinleri arasında yer almaktadır. Bu bakımdan eser sistematik bir kitap mahiyeti arz etmemektedir. Buna rağmen eserde belli konuların farklı açılardan incelendiği dikkat çekmektedir. Lafız-mâna ikileminin çokça yer aldığı eserde kelime ve kelam farkına değinilmekte “meâni’n-nahv” ve “nazım” kavramlarına yer verilmekte ve fesâhat ile belâgatın farklılıklarına işaret edilmektedir. Bu kavramların yanı sıra Cürcânî’nin ele aldığı konular arasında bir ilişkinin olduğu da görülmektedir. Cürcânî öncelikle “sözlerin mukayese edilebilir olması” kanıtlamaya çalışmaktadır. Fakat bunu yapmadan önce Arap şiirlerini ve nahiv ilmini koruma altına almayı amaçladığı görülmektedir. Ona göre Arap şiiri ve nahiv ilmi sözlerin mukayese edilebilir olduğunun kanıtlanmasında kritik bir rol oynamaktadır. Daha sonra “belâgat ve fesâhatin nazımda olduğu” düşüncesini açıklamaya girişen Cürcânî, bunu belâgat ve fesâhatin sadece lafızda veya sadece mânada olmasının mümkün olmadığını kanıtlama yoluyla yapmaktadır. Esasen bu iki önerme ile Cürcânî’nin nazım düşüncesini teorik bir temele oturduğu söylenebilir. Fakat onun, bu eseri yazmaktaki ana hedefinin Kur’ân’daki i‘câzın yerine yönelik bir açıklama olması dolayısıyla üçüncü bir temel önerme olarak “i‘câzın yerinin Kur’ân’ın nazmı olduğu” savı ele alınmaktadır. Sonuç olarak zikredilen kavramlar ve önermeler ile Cürcânî’nin nazım düşüncesinin bir teori niteliğine haiz olduğu söylenebilir. Eserin içine dağılmış halde bulunan belâgat konularından haber çeşitleri, hazif, takdim, fasıl-vasıl, kasr, teşbih, mecâz, istiâre gibi konularla ilgili yaptığı açıklamalar ise söz konusu teoriyi destekleyen olgular mahiyetindedir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili , Belâgat , Fesâhat , Cürcânî , Teori , Nazım Teorisi

Is ‘Abd al-Qâhir al-Jurjani's Nazm Thought a Theory

Öz

‘Abd al-Qâhir al-Jurjânî (d. 471/1078) was involved in the debates on the source of the superiority of speech with the idea of Nazm. These debates, which started on the basis of the Qur'ān in the third century of Hijr and were shaped by ideological approaches, continued until al-Jurjânî’s time. In these debates, which centered on the superiority of words over each other, one of two criteria was generally preferred. Unlike the previous scholars of rhetoric, who used either wording or meaning as a criterion for the comparison of words, al-Jurjânî used the syntax as a criterion. According to him, either wording or meaning alone cannot be the criterion in the comparison of superiority. Because, just as there cannot be a comparison of meanings without accepting the wording, one cannot speak of superiority between words without taking the meaning into account. For this reason, al-Jurjânî thinks that the superiority is not in the wording or meaning alone, but in the verse that encompasses both the wording and the meaning. While attributing the superiority of the word to verse, his main goal is to prove that the miracle of the Qur'an lies in its verse. For this purpose, it is seen that he structured his views as a systematic thought. For this reason, his idea of Nazm was named as a theory and became famous as “al-Jurjânî’s Theory of Nazm”. This situation necessitates a theoretical analysis of the thought in question. In this article, it will be investigated whether al-Jurjânî’s thought on Nazm is a theory in the scientific sense. For this purpose, a theory analysis of the aforementioned views will be conducted. Although there are some studies on al- Jurjânî and the idea of Nazm at various levels, there is no study that analyzes the theory of this idea. In this respect, the question marks regarding whether al- Jurjânî’s thought on Nazm is a theory in the scientific sense continues to exist as a problem. This study aims to contribute to the solution of this problem. In line with this goal, document analysis, one of the qualitative research methods, is used in this study. The work entitled Delâil al-i‘jâz, in which al- Jurjânî presents the idea of Nazm, is analyzed with this method. In addition to revealing the idea of verse, the work is among the founding texts of the science of eloquence. In this respect, the work is not a systematic book. Nevertheless, it is noteworthy that certain topics are analyzed from different angles. In the work, where the dichotomy of “lafz-mânâ” and “lafız-mânâ” is frequently mentioned, the difference between word and kalâm is mentioned, the concepts of “meânî al-nahw” and “nazm” are included, and the differences between eloquence and eloquence are pointed out. In addition to these concepts, it is also seen that there is a relationship between the subjects that al-Jurjânî deals with. First of all, al- Jurjânî tries to prove that “words are comparable”. However, before doing so, he aims to protect Arabic poetry and the science of grammar. According to him, Arabic poetry and the science of grammar play a critical role in proving that words are comparable. Then, al-Jurjânî attempts to explain the idea that “eloquence and eloquence are in verse” and does so by proving that it is not possible for eloquence and eloquence to be only in words or only in meaning. In fact, with these two propositions, it can be said that al- Jurjânî has established a theoretical basis for the idea of Nazm. However, since his main goal in writing this work was an explanation of the place of i‘jâz in the Qur’ân, the argument that “the place of i‘jâz is the Nazm of the Qur’ân” is discussed as a third basic proposition.In conclusion, with the concepts and propositions mentioned, it can be said that al-Jurjânî’s idea of Nazm has the quality of a theory. His explanations on the topics of rhetoric scattered throughout the work, such as types of haber, hazf, takdim, fasl-vasl, kasr, tashbih, mecâz and istiâre, are facts that support the theory in question.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language , Rhetoric , Phesāhat , Jurjānī , Theory , Theory of Nazm

Kaynakça

• Akalın vd., Ş. H. (2008). Yabancı Sözlere Karşılıklar Kılavuzu. Türk Dil Kurumu.
• Aksan, D. (2015). Her Yönüyle Dil: Ana Çizgileriyle Dilbilim (6., 1-3). Türk Dil Kurumu.
• Bahar, M. (2024). Tirmizî'nin Tâbiûn Dönemi Re'y Tefsirine Yaklaşımı. İmâm Tirmizî ve Hakîm et-Tirmizî Sempozyumu. İlâhiyât Yayınları.
• Bahar, M. (2025). Fezleketü'l-Kur'ân Yeni Bir Kur'ân İlminin Tespiti ve İnşası. Kitâbî Yayınları.
• Bahşi, T. (2021). Mezhebî Aidiyetler Bağlamında Mu’tezile’nin Arap Dilini Kullanımı. Turkish Academic Research Review, VI(1), 253-292.
• Bayram, E. (2022). Dilde Firavunculuk ve Selâme Mûsa (1. bs.) Ankara: İlâhiyât Yayınları.
• Bergamalı, K. (2002). Müyessiretü’l-ulûm. Türk Dil Kurumu.
• Boyalık, M. T. (2016). Dil, Söz ve Fesâhat Abdülkâhir el-Cürcânî’nin Sözdizimi Nazariyesi. Klasik Yayınları.
• Câbirî, M. Â. (2001). Arap-İslam Kültürünün Akıl Yapısı (B. Köroğlu, Çev.; 3. bs). Kitabevi Yayınları.
• Câhız, E. O. (1424). Kitâbu’l-Hayevân (2. bs, 1-7). Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Câhız, E. O. (1998). El-Beyân ve’t-tebyîn, (7. bs, 1-4). Mektebetü’l-Hancî.
• Cevherî, E. N. İ. b. H. (1987). Es-Sıhâh tâcu’l-lüga ve sıhâhu’l-Arabiyye (1-6). Dâru’l-İlmi li’l-Melâyîn.
• Cumahî, E. A. M. b. S. (1974). Tabakâtu fuhûli’ş-şuarâ. Dâru’l-Medenî.
• Cürcânî, A. (1982). Kitâbu’l-Muktesid fî şerhi’l-îzâh. Irak Cumhuriyeti Kültür Bakanlığı.
• Cürcânî, A. (1991). Esrâru’l-belâga. Dâru’l-Medenî.
• Cürcânî, A. (1992). Delâilu’l-i‘câz. Dâru’l-Medenî.
• Cürcânî, S. Ş. (2003). Kitâbu’t-Ta‘rîfât. Dâru’n-Nefâîs.
• Dayf, Ş. (t.y.). El-Belâga tetavvur ve târih. Dâru’l-Meârif.
• Eş‘arî, E.-H. (1950). Makâlâtu’l-İslâmiyyîn ve’htilâfu’l-musallîn (1-2). Mektebetu Nahdati’l-Mısriyye.
• Ferâhîdî, H. b. A. (1408). Kitâbü’l-‘Ayn (1-8). Mektebetü’l-Hilâl.
• Fîrûzâbâdî, M. E. T. M. (2005). El-Kâmûsu’l-muhît. Müessesetü’r-Risâle.
• Gürkan, N. (2017). Cahiliyede Ve İslami Dönemlerde Arap Şiir Sanatının Mücadele/Sırâ‘ İşlevselliği Üzerine. EKEV Akademi Dergisi, 72, 225-239.
• Hafâcî, İ. S. (1982). Sırru’l-fesâha. Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Husarî, E. İ. (t.y.). Zehru’l-âdâb ve semeru’l-elbâb. Dâru’l-Cîl.
• İbn Düreyd, E. B. M. b. el-Hasen. (1987). Cemheratü’l-lüga (1-3). Dâru’l-İlmi li’l-Melâyîn.
• İbn Fâris, E.-H. (1979). Mu‘cemu makâyisi’l-luga (1-6). Dâru’l-Fikir.
• İbn Kuteybe, E. M. A. b. M. (1423). Eş-Şi‘r ve’ş-şuarâ (1-2). Dâru’l-Hadîs.
• İbn Manzûr, M. b. M. b. A. (1414). Lisânu’l-‘Arab (3. bs, 1-15). Dâru Sâdır.
• İnce, N. N. (2019). Teşekkül Öncesi Dönem Belâgat Akımları: Cahiz Örneği. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi, 23(2), Article 2. https://doi.org/10.18505/cuid.617871
• İpek, M. (2021). Mu‘tezile’nin Mucize Anlayışı ve Nazzâm’ın Sarfe Teorisi Bağlamında Genel Bir Değerlendirme. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 8(2), Article 2. https://doi.org/10.51702/esoguifd.941271
• Kaya, İ. (2021). Abdülkâhir Cürcânî’nin Şiir Savunması. İçinde FSMVÜ Uluslararası Arap Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Kongresi Bildiriler.
• Kılıç, H. (1992). Belâgat. İçinde TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 5, ss. 380-383). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kudâme b. Cafer, E.-F. (1302). Nakdu’ş-şi‘r (1. bs). Matbaatü’l-Cevâib.
• Kütübî, E. A. S. (1973). Fevâtü’l-vefeyât ve’z-zeyl aleyhâ (1-5). Dâru Sâdır.
• Öğmüş, H. (2009). Halku’l-Kur’ân Tartışmalarının Vahyin Allâh’tan İnsana İntikaliyle ilgili Telakkiler Üzerindeki Etkisi. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 28(28), Article 28.
• Özalp, M. S. (2022). Arap Belâgat Literatürü. İslami İlimler Araştırmaları Dergisi, 11, Article 11. https://doi.org/10.54958/iiad.1099672
• Özlem, D. (2010). Bilim Felsefesi. Notos Kitap.
• Râzî, F. (2004). Nihâyetu’l-îcâz fî dirâyeti’l-i’câz. Dâru Sâdır.
• Sönmez, V. (2010). Bilim Felsefesi (2. bs). Anı Yayıncılık.
• Süslü, M. Z. (2021). Sünnî Âlimler Nazarında Sarfe. Mizanü’l-Hak: İslami İlimler Dergisi, 13, Article 13. https://doi.org/10.47502/mizan.955041
• Tevhîdî, E. H. (1424). El-İmtâ‘ ve’l-mu’ânese. el-Mektebetu’l-Unsuriyye.
• Yalar, M. (1997). El-Hatîb el-Kazvînî ve Belâgat ilmindeki Yeri [Doktora Tezi]. Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yavuz, Y. Ş. (2000). İ’câzü’l-Kur’ân. TDV İslâm Ansiklopedisi (C. 21, ss. 403-406). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Yıldırım, C. (2000). Bilim Felsefesi (7. bs). Remzi Kitabevi.
• Zemahşerî, M. b. Ö. b. M. (1993). El-Mufassal fî san‘ati’l-i‘râb. Mektebetü’l-Hilâl.