Irak ve Semerkant Hanefîliğininin Nesih Anlayışı (Serahsî’nin Usûl’ü ile Alâuddîn es-Semerkandî’nin Mîzân’ı Çerçevesinde)

Yıl 2022, Cilt: 8 Sayı: 1, 251 - 287, 30.06.2022

Abdulmuid Aykul

https://doi.org/10.47424/tasavvur.1084570

Öz

Hânefî ekolünde fıkıh usûlü yazımı Irak ve Semerkant usûl anlayışı ol-mak üzere temelde iki alt ekole ayrılmıştır. Fıkıh usûlünün kelâmî perspektif-ten yazılması gerektiğini ifade eden Semerkant ekolünün önemli temsilcile-rinden Alâeddin es-Semerkandî (öl. 539/1144), kendisinden önce Hânefî muhitinde yaygınlık kazanan usûl yazım metodunu eleştirir. O, Irak Hânefî usûl çizgisini devam ettiren Ebû Zeyd ed-Debûsî (öl. 430/1039) gibi usûlcüleri eleştirirken Şemsüleimme es-Serahsî (öl.483/1090) ve Ebü’l-Usr el-Pezdevî’den (öl. 482/1089) eserinde ise neredeyse hiç bahsetmez. Oysa çalışmamıza esas aldığımız nesh konusu bağlamında bakıldığında Semerkandî’nin el-Mizan adlı usûl eserindeki sistematiğinin Serahsî’nin usûl eserindeki sistematiği ile neredeyse aynı olduğu görülecektir. Her iki usûlcünün nesh anlayışlarının karşılaştırılmasındaki asıl sebep, nesh konusunun kelâm ile yakın ilişkisidir. Bu çalışmada, her iki usûlcünün neshi nasıl ele aldığı ve nesh yaklaşımları üzerinde durulacak, aralarındaki benzerlik ile farklılıklara işaret edilecektir. Söz konusu bu benzerlik ile farklılıkların Semerkandî’nin Irak meşâyihini eleştirisi ile örtüşüp örtüşmediği; başka bir ifade ile Semerkandî’nin kendisinden önceki Hanefî ashabının usûl eserlerinde kelâmî konulara yer vermediğine yönelik eleştirisinde ne derece haklı olduğu Serahsî’nin nesh anlayışı üzerinden de-ğerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, Fıkıh Usûlü, Nesih, Serahsî, Semerkandî.

Naskh Understanding of Iraq and Samarkand Hanafism (Within the Frame of Sarakhsi’s Usûl and Alauddin es-Samarkandi's Mizan)

Öz

In the Hanafī school, the writing of the fiqh method is basically divided into two sub-schools, namely the Iraqī and Samarkand method. Alaeddin es-Samarkandī (d.739/1144), one of the important representatives of the Samarkand school, who wanted the fiqh method to be rewritten from a theological perspective, strongly criticizes the method of writing, which became widespread in the Hanafī community before him. While he criticizes the methodists such as Dabusī (d.430/1039), who continued the Iraqī Hanafī methodists’ line, he never mentions Sarakhsī (d.483/1090) and Pazdawī (d.482/1089) in his work. However, when we look at the subject of naskh [abrogation], which we base our study on, it will be seen that the systematic of Samarkandī’s work called “al-Mīzān” is almost the same as the way it is handled in Sarakhsī's work of usûl. The main reason for comparing the understandings of abrogation of both scholars is the close relationship between the subject of abrogation and kalam. In this study, the focus will be on how both scholars approached abrogation and on their approaches to abrogation, and the similarities and differences between them will be pointed out. Whether this similarity and differences coincide with Samarkandī’s critique of the Iraqī sheikh; in other words, the extent to which Samarkandi was right in his criticism that the Hanafī companions before him did not include theological issues in their procedural works will be evaluated through Sarakhsī's understanding of abrogation.

Anahtar Kelimeler

Fiqh, Fiqh Method, Naskh [Abrogation], Sarakhsī, Samarkandī.

Kaynakça

• Abdulʿazîz el-Buḫârî, ʿAlâuddîn ʿAbdulazîz b. Aḥmed. Keşfu’l-esrâr Şerḥu Uṣûli’l-Pezdevî. b.y.: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmiyye, ts.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî. Müsne-dü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. thk. Şuayb el-Arnaut, Adil Mürşid vd. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 2001.
• Apaydın, H. Yunus. “Kerhî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 25. İstanbul, 2002.
• Aykul, Abdulmuid. İslam Ceza Hukukunda Tazir (yayınlanmamış doktora tezi). İstanbul: Marmara Üniversitesi, 2021.
• Beroje, Sahip. “İmam Şâfiî’nin Nesh Anlayışı ve İlk Şâfiî Usûlcülerin Buna Yönelik Eleştirileri”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/1 (2007). http://dergipark.ulakbim.gov.tr/hikmetyurdu/article/view/1032000099
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. Sahîh-i Buhârî (Câmiü’s-sahih). thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır en- Nâsır. Dâru Tûki’n-Necâ, 1422.
• Cengiz, Mehdi. Dilde Kesinlik Sorunu. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. el-Fusûl fi’l-usûl. Kuveyt: Vizaretü’l-evkaf ve’ş-şuûni’l-İslamiyye, 1994.
• Cüveynî. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. thk. Salâh b. Muhammed b. Uveyza. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1997.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasan Ali b. Ömer b. Ahmed ed-. Sünen. thk. Şuayb Arnaut, Hasan Abdülmün’im Şelebi, Abdüllatif Hırzullah, Ahmed Berhum. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 2004.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdullah (Ubeydullah) b. Muhammed b. Ömer b. Îsâ ed-. Takvîmü’l-edille. thk. Halil Muhyiddin el-Meys. Beyrut : Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2001.
• Ebû Yaʿlâ el-Ferrâʾ, Muḥammed b. Ḥuseyn b. Muḥammed b. Ḫalef. el-ʿUddetu fî uṣûli’l-fıḳh. ed. Aḥmed b. ʿAlî el- Mubârekî. b.y.: y.y., 2. Basım, 1990.
• Ebûʾl-Huseyin el-Baṣrî, Muḥammed b. ʿAlî b. Tayyib. el-Mu’temed fî uṣûli’l-fiḳh. ed. Ḫalîl Muḥyi’d-dîn el-Meys. Beyrut: Dâruʾl-Kütübiʾl-ʿİlmiyye, 1983.
• Ekşi, Ahmet. “Cessâs ve Serahsî’de Mütekellim Metoduna Dair İzler Bağla-mında Neshin Aklî Delilleri (Nesih- Beda Ayrımı)”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 33 (2019), 39-57.
• Erbay, Celal. İslam ceza muhakemesi hukukunda ispat vasıtaları. İstanbul : Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı (İFAV), 1999.
• Esen, Hüseyin. “Serahsî’nin Nesih Anlayışı”. DEÜİFD 32 (2010), 9-40.
• Gazzâlî, Ebû Hamîd Muhammed b. Muhammed. el-Menhûl min ta’lîkâti’l-usûl. thk. Muhammed Hasan Hayto. Dımaşk/Beyrut: Dârü’l-fikr/Dârü’l-fikri’l-muâsır, 3., 1998.
• Gazzâlî, Ebû Hamîd Muhammed b. Muhammed. el-Müstasfâ. thk. Muham-med Abdüsselam Abduşşâfî. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1993.
• İbn Emîri’l-Hâc, Ebû Abdillah Şemseddîn Muhammed b. Muhammed. et-Takrîr ve’t-tahbîr. Beyrut : Dârü’l- kütübi’l-ilmiyye, 2. Basım, 1983.
• İbn Mâce, Ebû ʿAbdillâh Muḥammed b. Yezîd. Sunen. thk. Muḥammed Fuʾâd ʿAbdulbâḳî. Beyrut: Dâru İḥyâi Kütübi’l-ʿArabiyye, ts.
• İltaş, Davut. “Fıkıh Usûlü Yazımında Kelamcılar Yöntemi ve Fakihler Yöntemi Ayrışmasının Mahiyeti Üzerine”. Bilimname 17/ (Şubat 2009).
• İltaş, Davut. “Üsmendî”. DİA. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2002.
• Lâmişî, Ebû’s-Senâ Muhammed b. Zeyd. Kitâb fî usûli’l-fıkh. thk. Abdulmecid Türkî. Beyrut: Dârü’l-ğarbi’l-islâmî, 1995.
• Mâlik b. Enes, Ebû Abdillah el-Asbahî el-Himyerî. el-Muvatta’ rivayetu Ebî Mus’âb ez-Zührî el-Merinî. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf, Mahmûd Muham-med Halil. Beyrut : Müessesetü’r-risâle, 1992.
• Müslim b. el-Haccâc, Ebü’l-Hüseyin el-Kuşeyrî en-Nisâbûrî. Sahîh-i Müslim. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâki. Beyrut: Dâru ihyâi’t-turâsi’l-Arabî, ts.
• Özben Dokak, Zübeyde. “Hanefî Sünnet Anlayışında Farklı Bir Çizginin Takibi: Kelamcı Usûl Yazarlarının Farklılaşma Noktaları”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 23 (1)/Haziran 2019 (ts.).
• Pezdevî, Ebü’l-Yüsr Muhammed b. Muhammed b. Hüseyin. Usûlü’l-Pezdevî (Kenzü’l-vusûl ilâ ma’rifeti’l-usûl)( Keşfü’l-esrâr şerhi ile birlikte). Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, ts.
• Râzî, Ebû Abdillah Fahreddîn Muhammed b. Ömer. el-Mahsûl fî ilmi usûli’l-fıkh. thk. Tâhâ Câbir Feyyaz el-Alvânî. Beyrut : Müessesetü’r-risâle, 1997.
• Semerḳandî, Alâuʾd-dîn Ebûbekir Muḥammed b. Aḥmed. Mîzânulʾ-uṣûl fî netâiciʾl-ʿukûl. thk. Muḥammed Zekî Abdilberr. Ḳaṭar: Maṭâbiʿuʾd-Dûhaʾl-hadîs̱e, 1984.
• Semerḳandî, Alâuʾd-dîn Ebûbekir Muḥammed b. Aḥmed. Mîzânulʾ-uṣûl fî netâiciʾl-ʿukûl. thk. Abdulmelik Abdurrahman el-Es´ad es-Sa’dî. Mekke: Câmiatü Ümmi’l-Kur’â, 1984.
• Semʿânî, Ebü’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed b. Abdilcebbâr Temîmî Mervezî. Kavâtıü’l-edille fi’l-usûl. thk. Muhammed Hasen İsmail. Beyrut : Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1999.
• Serahsî, Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. Usûlü’s-Serahsî. thk. Ebü’l Vefâ el-Afkanî. Beyrut: Dârü’l-fikr, 2005.
• Şafiî, Muhammed b. İdris. er-Risâle. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Mısır: Mektebetü’l-Halebî, 1940.
• Şîrâzî, Cemâluddîn İbrâhim b. ʿAlî b. Yûsuf Ebû İsḥâḳ. et-Tebṣıra fî uṣûliʾl-fıḳh. thk. Muḥammed Ḥasan Heyto. Şam: Dâru’l-Fikr, 1980.
• Üsmendî, Ebû’l-Feth Alâuddîn b. Hüseyn. Bezlü’n-nazar fi’l-usûl. thk. Yahya Murad. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- ʿİlmiyye, 2004.