The transition of Gaziantep manufacturing industry from Fordist production to Post-Fordism: Dynamics and consequences of spatial transformation

Yıl 2025, Sayı: 88, 211 - 226, 29.12.2025

Mehmet Ragıp Kalelioğlu

https://doi.org/10.17211/tcd.1766334

Öz

This study examines the spatial transformation and relocation process of the manufacturing industry in Gaziantep in the context of the transition from a Fordist to a post-Fordist system in line with the main spatial and political economic tendencies that are determinant at various scales. This transition process was carried out using a desk-based document analysis technique based on secondary data in the form of sectoral reports from various organizations and academic literature. The rise of Gaziantep as a regional production center with the proclamation of the Republic, its industrial structure shaped according to import substitution policies, its emergence as a new industrial focus with the impact of the post-1980 globalization process and neoliberal policies, and its transition to a flexible production system and its articulation to the global production network are analyzed through a historical periodization. Based on A. Scott's flexible production and new industrial zones approach and David Harvey's concept of spatial fix, the study discusses the international, national and urban spatial redistribution of manufacturing industry production and the process of capital accumulation. The results of the study reveal that not only global and national dynamics but also local dynamics are effective in the spatial transformation and articulation to the global production network in the integration process of Gaziantep into industrial capitalism. This study makes an important contribution to the geography literature in Turkey by examining the spatial transformation of the local manufacturing industry from a multi-scale and holistic perspective.

Anahtar Kelimeler

Fordism , Post-Fordism , New Industrial Districts , Spatial Transformation , Gaziantep

Gaziantep imalat sanayinde Fordist üretimden Post-Fordizme geçiş süreci: Mekânsal dönüşümün dinamikleri ve sonuçları

Öz

Bu çalışma, Gaziantep kentindeki imalat sanayinin mekânsal dönüşümünü ve yer değiştirme sürecini; Fordist sistemden post-Fordist sisteme geçiş bağlamında çeşitli ölçeklerdeki belirleyiciler doğrultusunda incelemektedir. Bu geçiş süreci, çeşitli kuruluşların sektörel raporları ile akademik literatür niteliğindeki ikincil verilere dayalı masa başı (desk-based) doküman analizi tekniği kullanılarak yapılmıştır. Cumhuriyetin ilanıyla Gaziantep’in bölgesel bir üretim merkezi olarak yükselişi, yerel dinamikler, ithal ikameci politikalara göre şekillenen sanayi yapısı, esnek üretime geçiş, 1980 sonrası küreselleşme süreci ve neoliberal politikaların etkisi dikkate alınarak tarihsel dönemselleştirmeye göre analiz edilmiştir. Çalışmada kullanılan, A. Scott’ın ‘esnek üretim ve yeni sanayi bölgeleri’ yaklaşımı ile David Harvey’in ‘spatial fix’ kavramı, imalat sanayinin uluslararası, ulusal ve kent içi mekânsal yeniden dağılımı ve sermaye birikim süreçlerini açıklamak için uygun bir çerçeve sunmaktadır. Çalışmanın sonuçları, Gaziantep’in sanayi kapitalizmine entegrasyon sürecinde sadece küresel ve ulusal dinamiklerin değil aynı zamanda yerel dinamiklerin de mekânsal dönüşüm ve küresel üretim ağına eklemlenmede etkili olduğunu ortaya koyarak, Türkiye’deki coğrafya literatürüne katkı sağlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Fordizm , Post-Fordizm , Yeni Sanayi Bölgeleri , Mekansal dönüşüm , Gaziantep

Kaynakça

• Akgüngör, S. (2006). Geographic concentrations in Turkey’s manufacturing industry: Identifying regional highpoint clusters. European Planning Studies, 14(2), 169–197. https://doi.org/10.1080/09654310500418002
• Amin, A. (1999). The Emilian model: Institutional challenges. European Planning Studies, 7(4), 389–405. https://doi.org/10.1080/09654319908720526
• Asheim, B. T., & Gertler, M. S. (2006). The geography of innovation: Regional innovation systems. In J. Fagerberg & D. C. Mowery (Eds.), The Oxford handbook of innovation. s. 291-317. Oxford University Press. https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780199286805.003.0011
• Aycı, H., Özer, D. G., & Güleç, A. (2020). A spatial analysis of Gaziantep railway and its station throughout history. Periodica Polytechnica Architecture, 51(2), 196–208. https://doi.org/10.3311/PPar.15799
• Bathelt, H., Malmberg, A., & Maskell, P. (2004). Clusters and knowledge: Local buzz, global pipelines and the process of knowledge creation. Progress in Human Geography, 28, 31–56. https://doi.org/10.1191/0309132504ph469oa
• Bayırbağ, M. K. (2010). Local entrepreneurialism and state rescaling in Turkey: The case of Gaziantep. Urban Studies, 47(7), 1473–1493. https://doi.org/10.1177/0042098009349022
• Becattini, G. (1990). The Marshallian industrial district as a socio-economic notion. In F. Pyke, G. Becattini, & W. Sengenberger (Eds.), Industrial districts and inter-firm co-operation in Italy (pp. 37–51). International Institute for Labour Studies (ILO).
• Boschma, R. A., & Frenken, K. (2006). Why is economic geography not an evolutionary science? Towards an evolutionary economic geography. Journal of Economic Geography, 6(3), 273–302. https://doi.org/10.1093/jeg/lbi022
• Buğra, A. (1998). Class, culture, and state: An analysis of interest representation by two Turkish business associations. International Journal of Middle East Studies, 30(4), 521–539. https://doi.org/10.1017/S0020743800052545
• Canbakal, H. (2009). 17. yüzyılda Ayntâb: Osmanlı kentinde toplum ve siyaset (Vol. 231). İletişim Yayınları. Cansız, M., Kurnaz, Z. & Çağlar, E. (2019). 2023'e doğru Türkiye'de organize sanayi bölgelerinin dönüşümü. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı.
• Ceyhan, E. (1999). Gaziantep tarihi: Gaziantep’in siyasi, toplumsal, eğitim tarihi. GTO Kültür Yayınları, 99/2. Coe, N. M., Dicken, P., & Hess, M. (2008). Global production networks: Realizing the potential. Journal of Economic Geography, 8(3), 271–295. https://doi.org/10.1093/jeg/lbn002
• Coe, N. M., Kelly, P. F., & Yeung, H. W. (2019). Economic geography: A contemporary introduction (3rd ed). John Wiley & Sons.
• Çakır, İ. E. (2015). 16. yüzyılda Ayntâb şehri. Yeditepe Yayınevi.
• Desenlife (2024). Halının başkenti Gaziantep. https://www.desenlife.com/halinin-baskenti-gaziantep
• Dinçer, H. (2019). Kurtuluştan sonra Gaziantep (Türkiye’nin sıhhi ve içtimai coğrafyası: Gazi Ayıntab Vilayeti). Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 19(38), 75–97. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/878928
• Dicken, P. (2015). Global shift: Mapping the changing contours of the world economy (7th ed.). Sage. Devlet Planlama Teşkilatı (DPT). (1976). IV. beş yıllık kalkınma planı, özel ihtisas komisyonu raporu. Devlet Planlama Teşkilatı.
• Doğruel, A. S., & Doğruel, F. (2019). Küreselleşme, unutulan sanayi politikaları ve sanayisizleşme. Çalışma ve Toplum, 1(60), 209–230. https://dergipark.org.tr/en/pub/ct/article/1155470
• Doussard, M., Peck, J., & Theodore, N. (2009). After deindustrialization: Uneven growth and economic inequality in “postindustrial” Chicago. Economic Geography, 85(2), 183–207. https://doi.org/10.1111/j.1944-8287.2009.01022.x
• Elburz, Z. (2024). Türkiye’de imalat sanayi coğrafi yoğunlaşması ve değişimi. Kent Akademisi, 17(6), 2585-2604. https://doi.org/10.35674/kent.1505195
• Eraydın, A. (2002). Yeni sanayi odakları: Yerel kalkınmanın yeniden kavramlaştırılması. ODTÜ Mimarlık Fakültesi Yayınları. Ankara.
• Eraydın, A., & Armatlı-Köroğlu, B. (2005). Innovation, networking and the new industrial clusters: The characteristics of networks and local innovation capabilities in the Turkish industrial clusters. Entrepreneurship & Regional Development, 17(4), 237–266. https://doi.org/10.1080/08985620500202632
• Ersoy, M., & Akman, M. (2020). Cemil Alevli: Bir sanayicinin hayatı ve mirası. Doğan Kitap. Eser, U. (2014). Dünya yeniden sanayiye dönerken Türkiye dünya sanayinin neresinde? İktisat ve Toplum, 45, 27–44. https://www.iktisatvetoplum.com/wp-content/uploads/2017/10/ugur-eser-45.pdf
• Eser, U., & Köse, S. (2005). Endüstriyel yerelleşme ve yoğunlaşma açısından Türkiye sanayii: İl imalat sanayilerinin analizi. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 60(2), 97–139. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/38126
• Eser, U., Köse, S., & Sivrikaya, F. Ş. (2006). Türkiye sanayi coğrafyasına genel bir bakış: İl imalat sanayileri 2000 yılı kesit analizi. Ekonomik Yaklaşım. 17(59), 1-63. https://www.ekonomikyaklasim.org/fulltext/94-1395791628.pdf
• Faroqhi, S. (2011). Osmanlı’da kentler ve kentliler. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Filiztekin, A., & Tunalı, İ. (1999). Anatolian tigers: Are they for real? New Perspectives on Turkey, 20, 77–106. https://doi.org/10.1017/S0896634600003149
• Gaziantep. (1933, 2 Ocak). Gaziantep Gazetesi, Üçüncü Yıl, No. 210.
• Gaziantep Büyükşehir Belediyesi. (2020). Nizip Caddesi kentsel dönüşüm alanına giriyor. https://www.gaziantep.bel.tr/tr/haberler/nizip-caddesi-kentsel-donusum-alanina-giriyor
• Gaziantep Sanayi Odası. (2025, 22 Ekim). Gaziantep sanayi bölgeleri. https://gso.org.tr/tr/genel-sayfa/gaziantep-sanayisi/sanayi-bolgeleri-56.html
• Gertler, M. S. (2010). Rules of the game: The place of institutions in regional economic change. Regional Studies, 44(1), 1–15. https://doi.org/10.1080/00343400903389979
• Grabher, G. (1993). The weakness of strong ties: The lock-in of regional development in the Ruhr area. In G. Grabher (Ed), The embedded firm: On the socioeconomics of interfirm relations (pp. 255–278). Routledge.
• Grillitsch, M., & Sotarauta, M. (2019). Trinity of change agency, regional development paths and opportunity spaces. Progress in Human Geography, 44(4), 704–723. https://doi.org/10.1177/0309132519853870
• Gültekin, L., Yavan, N., & Kurul, Z. (2023). Evrimsel ekonomik coğrafya perspektifinden Türkiye’de bölgelerin ilişkili çeşitlilik dinamiklerine yönelik ampirik bir analiz. Coğrafi Bilimler Dergisi, 21(2), 616–659. https://doi.org/10.33688/aucbd.1354132
• Harvey, D. (2012). Sermayenin mekânları: Eleştirel bir coğrafyaya doğru. Sel Yayıncılık.
• Harvey, D. (2014). Postmodernliğin durumu: Kültürel değişimin kökenlerine bir soruşturma (S. Savran, Çev.). Metis Yayınları.
• Harvey, D. (2015a). On yedi çelişki ve kapitalizmin sonu. Sel Yayıncılık.
• Harvey, D. (2015b). Umut mekânları (Z. Gambeeti, Çev.). Metis Yayınları.
• Harvey, D. (2017). Dünyanın halleri. Sel Yayıncılık. İller Bankası. (1972). Gaziantep kent bütünü analitik etüdleri. İller Bankası İmar Planlama Dairesi Reisliği.
• İnalcık, H. (2008). Türkiye tekstil tarihi üzerine araştırmalar. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. İpekyolu Kalkınma Ajansı. (2024a). Gaziantep ayakkabı sektörü raporu. Gaziantep: İpekyolu Kalkınma Ajansı. https://ika.org.tr/assets/upload/dosyalar/gaziantep-ayakkabi-sektor-raporu-2024.pdf
• İpekyolu Kalkınma Ajansı. (2024b). TRC1 Düzey II Bölgesi 2024–2028 Bölge Planı. Gaziantep: İpekyolu Kalkınma Ajansı. https://ika.org.tr/assets/upload/dosyalar/trc1-duzey-ii-bolgesi-2024-2028-bolge-plani.pdf
• Isaksen, A. (2018). From success to failure, the disappearance of clusters: A study of a Norwegian boat-building cluster. Cambridge Journal of Regions, Economy and Society, 11, 241–255. https://doi.org/10.1093/cjres/rsy007
• İzmen, Ü., Daş, Z. Ö., & Özbal, Y. (2015). Bölgesel kalkınma dinamikleri: İhracat ve sanayi kenti Gaziantep, rekabet gücü analizi ve 2023 senaryoları. TİM; TÜRKONFED. https://www.turkonfed.org/Files/ContentFile/gaziantep_kitap_baski.pdf
• Kaygalak, İ. (2011). Türkiye’de sanayi kümelenmesi ve sanayinin yer seçimindeki yeni eğilimler. İçinde TÜCAUM VI. Coğrafya Sempozyumu (ss. 169–180) Ankara Üniversitesi, Türkiye Coğrafyası Araştırma ve Uygulama Merkezi. https://tucaum.ankara.edu.tr/wp-content/uploads/sites/280/2015/08/semp6_19.pdf
• Kaygalak, İ. (2013). Türkiye sanayi coğrafyasında endüstriyel kümelenme ve bölgesel yoğunlaşma eğilimi. Beşeri Coğrafya Dergisi, 1(1), 67-81.
• Kaygalak, I., & Reid, N. (2016). The geographical evolution of manufacturing and industrial policies in Turkey. Applied Geography, 70, 37-48. https://doi.org/10.1016/j.apgeog.2016.01.001
• Kazgan, G. (2015). Küreselleşme ve ulus-devlet: Yeni ekonomik düzen. Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Keyder, Ç. (2006). Soylulaştırma, kapitalizm kentsel mekân düzeyinde yansımasıdır. Mimarist Dergisi, 6(21), 46–51. https://www.mimarist.org/mimar-ist-sayi-21-guz-2006/
• Keyman, F., & Lorasdağı, B. K. (2010). Kentler: Anadolu’nun dönüşümü, Türkiye’nin geleceği. Doğan Kitap.
• Kuyucu, F., & Özer, Y. S. (2019). Hermann Jansen’in Planlama İlkelerini Gaziantep Kent Planı Üzerinden Okumak. Mimarlık, 409, 63-67. http://www.mo.org.tr/mimarlikDergisiDocs/pdf/MIMARLIK409.pdf#page=69
• Küçük, H. (2020). Konut piyasasının ekonomi politiği: Gaziantep vakası [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Martin, R., & Sunley, P. (2006). Path dependence and regional economic evolution. Journal of Economic Geography, 6(4), 395–437. https://doi.org/10.1093/jeg/lbl012
• Martin, R., & Sunley, P. (2022). Making history matter more in evolutionary economic geography. ZFW-Advances in Economic Geography, 66(2), 65–80. https://doi.org/10.1515/zfw-2022-0014
• Maskell, P., & Malmberg, A. (1999). Localised learning and industrial competitiveness. Cambridge Journal of Economics, 23, 167–185. https://doi.org/10.1093/cje/23.2.167
• Maskell, P., Bathelt, H., & Malmberg, A. (2006). Building global knowledge pipelines: The role of temporary clusters. European Planning Studies, 14, 997–1013. https://doi.org/10.1080/09654310600852332
• Mortan, A., & Arolat, O. S. (2009). Gaziantep ekonomisine bakış. Heyamola Yayınları.
• Mudambi, R. (2008). Location, control and innovation in knowledge-intensive industries. Journal of Economic Geography, 8(5), 699–725. https://doi.org/10.1093/jeg/lbn024
• Mutluer, M. (2003). Türkiye’de yeni gelişen sanayi odakları: Denizli-Gaziantep-Çorum. Ege Coğrafya Dergisi, 12(1), 13-27. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/56811
• Öz, Ö. (2004a). Clusters and competitive advantage: The Turkish experience. Palgrave Macmillan. https://doi.org/10.1057/9780230512467
• Öz, Ö. (2004b). Türkiye’de ekonomik faaliyetlerin mekânsal dağılımı ve rekabetçi yapısı. ODTÜ Geliştirme Dergisi, 31, 211-241. https://open.metu.edu.tr/handle/11511/58505
• Özdeğer, H. (1988). Onaltıncı asırda Ayıntab livası (Cilt I). İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Pamuk, Ş. (2008). Globalization, industrialization and changing politics in Turkey. New Perspectives on Turkey, 38, 267–273. https://doi.org/10.1017/S0896634600005008
• Pamuk, Ş. (2021). Türkiye'nin 200 yıllık iktisadi tarihi: Büyüme, kurumlar ve bölüşüm. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Peck, J., Theodore, N., & Brenner, N. (2009). Neoliberal urbanism: Models, moments, mutations. SAIS Review of Inter national Affairs, 29(1), 49–66. https://www.jstor.org/action/doBasicSearch?Query=Neoliberal+Urbanism%3A+Models%2C+Moments%2C+Mutations&so=rel
• Piore, M. J., & Sabel, C. F. (1984). The second industrial divide: Possibilities for prosperity. New York, Basic Books.
• Polanyi, K. (2020). Büyük dönüşüm: Çağımızın siyasal ve ekonomik kökenleri (A. Buğra, Çev.). İletişim Yayınları.
• Quataert, D. (2020). Sanayi devrimi çağında Osmanlı imalat sektörü. İletişim Yayınları.
• Saxenian, A. (2000). Regional advantage: Culture and competition in Silicon Valley and Route 128, with a new preface by the author. Cambridge, MA: Harvard University Press.
• Scott, A. J. (1988). Flexible production systems and regional development: The rise of new industrial spaces in North America and Western Europe. Centre for Urban and Community Studies, University of Toronto.
• Simmie, J., & Martin, R. (2010). The economic resilience of regions: Towards an evolutionary approach. Cambridge Journal of Regions, Economy and Society, 3, 27–43. https://doi.org/10.1093/cjres/rsp029
• Smith, N. (2017). Eşitsiz gelişim: Doğa, sermaye ve mekânın üretimi (E. Soğancılar, Çev.). Sel Yayıncılık.
• Soja, E. W. (2017). Postmodern coğrafyalar: Eleştirel toplumsal teoride mekânın yeniden ileri sürülmesi (Y. Çetin, Çev.). Sel Yayıncılık.
• Storper, M. (1997). The regional world: Territorial development in a global economy. Guilford Press.
• Storper, M., & Christopherson, S. (1987). Flexible specialization and regional industrial agglomerations: The case of the US motion picture industry. Annals of the Association of American Geographers, 77(1), 104–117. https://doi.org/10.1111/j.1467-8306.1987.tb00148.x
• Tekeli, İ. (2010). Sanayi toplumu için sanayi yazıları. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Tickell, A., & Peck, J. A. (1995). Social regulation after Fordism: Regulation theory, neoliberalism and the global-local nexus. Economy and Society, 24(3), 357–386. https://doi.org/10.1080/03085149500000015
• Türkiye İhracatçılar Meclisi (TİM). (2024). TİM 2024 ihracat raporu. Türkiye İhracatçılar Meclisi. https://tim.org.tr/files/downloads/Strateji_Raporlari/ihracat_2024_raporu-2.pdf
• Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK). (2022). TÜİK-istatistik veri portalı. https://data.tuik.gov.tr/
• Türkiye Ticaret Sicili Gazetesi. (1990, 16 Mart). Erdemoğlu A.Ş.’nin kuruluşuna ilişkin ana sözleşme. Sayı 2487, 105–106.
• World Bank. (2015). Rise of the Anatolian tigers: Turkey urbanization review. World Bank Publications.
• Yavan, N. (2006). Türkiye'de doğrudan yabancı yatırımların lokasyon seçimi [Yayımlanmış doktora tezi]. İktisadi Araştırmalar Vakfı.
• Yeung, H. W. C. (2018). The logic of production networks. In G.L.Clark, M.P. Feldman & M.S. Gertler (Eds), The new Oxford handbook of economic geography (pp. 382-406). Oxford, England: Oxford University Press.
• Yıldırım, M., & Örnek, İ. (2012). Walt Whitman Rostow'un kalkınma aşamaları yaklaşımına göre Gaziantep ekonomisinin incelenmesi (Discussion Paper No. 2012/84). https://www.econstor.eu/bitstream/10419/81630/1/727018965.pdf
• Yurt Ansiklopedisi. (1982). Yurt ansiklopedisi. Anadolu Yayıncılık.