Kırımlı Türk Ediplerinin Hatıralarında Esaret, Sürgün, Hürriyet: Volga Kızıl Akarken ve Hatıralarda Cengiz Dağcı

Yıl 2025, Sayı: 60, 217 - 246, 30.10.2025

M. Arif Erzen

Öz

Kırım toprakları, 20. asırda bilhassa Sovyet politikalarıyla çetin bir var olma mücadelesine sürüklenmiş ve bu mücadeleye katılan yahut tanıklık eden edipler, yaşananları çarpıcı şekilde eserlerine taşımıştır. Söz konusu edipler arasında, kitaplarını yazdığı Türkiye Türkçesinde geniş bir okur kitlesi kazanan Cengiz Dağcı, akla ilk gelen isimlerdendir. Çoğu roman türündeki eserlerini sarsıcı hikâyeler üzerine kuran Dağcı, otobiyografik yönü daima ilgi toplayan anlatılar üretmiştir. Hatıralarda Cengiz Dağcı (1998) isimli kitabında kendi yaşamından sahneler paylaşan Dağcı, Kırım Türklerinden biri olarak yurdundan koparılışını hatırlar ve hatırlatır. Kırım Türklerinin acılarını, meşakkatlerle dolu yaşamıyla temsil eden bir başka isim, hatıratını dikte ettirmek suretiyle yazdıran Şevki Bektöre’dir. Kırımlı şair ve öğretmen Bektöre’nin yaşamına dayanan bir anlatı olarak Volga Kızıl Akarken (1965), tehlikeli görülen milliyetperver aydınların maruz kaldığı muamelenin bir hülasası olarak okunabilir. Bektöre’nin uzun bir esaret ve sürgün dönemi boyunca kendisine yaşatılanları, şahit olduğu sahneleri aktardığı bu eser âdeta okuru dehşetli bir tanıklık kitabının ağırlığından kurtarmak istercesine tahkiyeye yaklaşır. Buna karşın metnin arka planındaki tarihsel süreç hatırlandığı anda, eseri var eden hakikat yükü tekrar açığa çıkar. Dağcı ve Bektöre’nin yaşamlarından beslenen bu metinler, esasen bütün bir milletin kolektif bilincine ait çizgiler sunmaktadır. Nitekim eserlerin ikisinde de Sovyet tahakkümünün yaygın bir uygulaması olan sürgün ve esaret sorununa yer verilirken hürriyet fikri değer kazanır. Nihayetinde, yurdundan koparılan insanların ıstırapları da esirliğin açtığı yaralar da hürriyetin önemini kavramak için birer merhaleye dönüşür. Bu çalışmada, aynı tarihsel sürecin mahsulü olan iki hatırat bir arada değerlendirilmiş ve insani acıların metinlerdeki yansımaları üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Kırım Türkleri , sürgün edebiyatı , esaret , Volga Kızıl Akarken , Cengiz Dağcı

Captivity, Exile, Freedom in the Memoirs of Crimean Turkish Authors: Volga Kızıl Akarken and Hatıralarda Cengiz

Öz

While Crimea experienced a difficult period with Soviet policies in the 20th century, this process was also reflected in literary works. Sharing scenes from his own life in his book Hatıralarda Cengiz Dağcı (1998), Dağcı remembers and reminds us of being torn away from his homeland as a Crimean Turk. Another name that represents the suffering of the Crimean Turks with his life is Şevki Bektöre. Volga Kızıl Akarken (1965), can be read as an epitome of the treatment of nationalist intellectuals who were deemed dangerous. This work, in which Bektöre conveys his experiences during a long period of captivity and exile, approaches narrative as if to relieve the reader from the weight of a horrific book of testimonies. However, once the historical process behind the text is remembered, the truths that brought the work into being are revealed again. These texts, inspired by the lives of Dağcı and Bektöre, essentially present traces of the collective consciousness of an entire nation. In both works, the idea of freedom gains value while addressing the issue of exile and captivity, which is a common practice of Soviet domination. Ultimately, the suffering of people torn from their homeland and the wounds inflicted by captivity become stages in understanding the importance of freedom. In this study, two memoirs that are the products of the same historical process were evaluated together and the reflections of human suffering in the texts were emphasized.

Anahtar Kelimeler

Crimean Turks , exile literature , captivity , Volga Kızıl Akarken , Cengiz Dağcı

Kaynakça

• Acehan, A. (2007). Tanzimat Fermanı’ndan bugüne edebî sürgün. Türklük Bilimi Araştırmaları, 22, 9-27.
• Acehan, A. (2011). Sürgün kalemler (1839-2000). Siyasal.
• Akcakaya, U. (2023). Esaret yıllarını hatırlamak: I. Dünya Harbi’nde Osmanlı askerinin esaret deneyimi. Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, 37, 453490.
• Alberti, R. (1996). Sürgünlük sözleri. Sürgün edebiyatı, edebiyat sürgünleri (F. Andaç, Haz.). Bağlam.
• Altan, M. B. (1988). Şevki Bektöre (1888-1961). The Crimean Review. 3(2), 5.
• Bachelard, G. (2013). Mekânın poetikası (A. Tümertekin, Çev.). İthaki.
• Bayrak Akyıldız, H. (2017). Cengiz Dağcı’nın romanlarında sürgün teması. A. Tilbe, S. Bosnalı ve Y. Topaloğlu (Haz.), Göç konferansı: Seçilmiş bildiriler içinde (s. 215-222). Transnational Press.
• Bektöre, A. (13 Şubat 2005). Şevki Bektöre (1888-1961). https://www.iccrimea.org/historical/bektore.html adresinden edinilmiştir.
• Bektöre, S. (1978?). Volga kızıl akarken. Nur.
• Beyatlı, Y. K. (1969). Ezansız semtler. Aziz İstanbul. Millî Eğitim.
• Bowman, İ. (13 Şubat 2007). Book notice. https://iccrimea.org/reports/nomadsjourney.html adresinden edinilmiştir.
• Bilgin Topçu, Ü. (2011). Cengiz Dağcı’nın Hatıralarda’sı ve Anneme Mektuplar’ında metinlerarası ilişkiler. ERDEM İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 61, 59–81.
• Cevizci, A. (1999). Paradigma felsefe sözlüğü. Paradigma.
• Cliff, T. (1990). Rusya’da devlet kapitalizmi (A. Saffet – T. Kaya, Çev.). Metis.
• Cortazar, J. (1996). Sürgün ve sürgün edebiyatı. Sürgün edebiyatı, edebiyat sürgünleri (F. Andaç, Haz.). Bağlam.
• Çelik, O. (1966). “Volga Kızıl Akarken”in yayımlanması münasebetiyle: Temel ve malzemesi. Birleşik Kafkasya Dergisi, 6, 56-60.
• Çiftçi, H. (1999). Cengiz Dağcı’nın romanlarında esaret ve hürriyet (Tez No. 87455) [Yüksek Lisans Tezi, Harran Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Dağcı, C. (1998). Hatıralarda Cengiz Dağcı. Ötüken.
• Dağcı, C. (2015). Regina (Hatıra defteri’nden). Ötüken.
• Demirkaya, A. E. (2024). Biyopolitikanın Tatar edebiyatındaki görünümü: Kolhoz ve kamp. Folklor/Edebiyat, 118, 413-426.
• Duymaz, A. (2017). Cengiz Dağcı’nın hatıralarına yansıyan “yaralı bilinç”i. Vatanı dilinde Cengiz Dağcı kitabı (İ. Şahin ve S. Çonoğlu, Haz.). Ötüken.
• Fromm, E. (1994). Özgürlükten kaçış (S. Budak, Çev.). Öteki.
• Goytisolo, J. (2006). Yeryüzünde bir sürgün (N. G. Işık, Çev.). Metis.
• İnalcık, H. (1992). Kırım Hanlığı. Türk Dünyası El Kitabı C 1 (Coğrafya-Tarih). Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Karabulut, F. (2019). Cengiz Dağcı’nın ve Cengiz Aytmatov’un romanlarında kolhozlar ve kolhoz sisteminin Ruslaştırmadaki rolü. TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 16, 56-77.
• Karabulut, M. (2012). Tanzimat dönemi romanlarında hürriyet ve esaret izlekleri. Türk Dili, 724, 321-334.
• Karabulut, R. (2017). Boğaziçi’nden Sibirya’ya bir şairin dramı: Volga Kızıl Akarken. IV. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu Bildiriler Kitabı C 2. Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi.
• Karaca, B. (1996). Rus edebiyatında sürgün motifleri ve sürgün yazarlar. Sürgün Edebiyatı, Edebiyat Sürgünleri (F. Andaç, Haz.). Bağlam.
• Karataş, T. (2001). Ansiklopedik edebiyat terimleri sözlüğü. Perşembe.
• Kemiksiz, B. (2019). Arafta bir sürgün: Cengiz Dağcı. Türk Edebiyatı Vakfı.
• Kerim, İ. – Şevket, M. (1999). Hanlık Dönemi sonrası yazılı edebiyat. Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi C 13: Kırım Türk-Tatar Edebiyatı (N. Kösoğlu, Ed.). Kültür Bakanlığı.
• Kırımca, S. A. (1998). Symbols: The national anthem and patriotic songs by three poets. The Tatars of Crimea: return to the homeland. (E. A. Allworth, Ed.). Duke University.
• Kısakürek Sönmezocak, Ş. (2017). Sürgün edebiyatının bir kavram olarak tanımlanması (Tez No. 472075) [Yüksek Lisans Tezi, Yeditepe Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Kocakaplan, İ. (2010). Kırım’ın ebedî sesi Cengiz Dağcı. Türk Edebiyatı Vakfı.
• Köker, S. (2019). Bireyselliğin sunumu olarak otobiyografi (Tez No. 569086) [Doktora Tezi, Kastamonu Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Krukowski, T. (1970). Some aspects of the kolkhoz fiction of Post-Stalin Period (Thesis No. 001508) [Doctoral Thesis, University of Ottawa]. The University of Ottawa Library.
• Kumru, C. (2024). Türkistan lejyonu: İkinci Dünya Savaşı’nda Alman saflarında savaşan Türkler. Kronik.
• Murat, T. (2021). Tatars: personalities and ordinary people of Dobruja in the Earlier Twentieth Century. Ancient texts and languages of ethnic groups along the Silk Road. (J. Reckel and M. Schatz, Ed.). Universitätsverlag Göttingen.
• Mustafaieva, S. (2013). Türk romanında Kırım ve Kırım Tatarları (Tez No. 344669) [Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Memetova, L. (2022). Şevki Bektöre’nin “Volga Kızıl Akarken” hatıratında yazarın portresi. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e hatırat uluslararası sempozyumu bildiriler kitabı C.III (Hatıratın ışığında olaylar-olgular ve insanlar). (M. Gümüş, Ed.). Türk Tarih Kurumu.
• Okay, M. O. (2013). Batılılaşma devri Türk edebiyatı. Dergâh.
• Öksüz, G. (2020). Kamp esaretinden edebiyata: Şalamov ve Kolıma öyküleri. Nobel Bilimsel Eserler.
• Örs, İ. (1956, 12 Ekim). Rusların sürgün ettikleri Türk profesörü dün geldi. Milliyet, 2391, 1.
• Özçoban, Y. (2013). Sunuş. Kolıma mahkûmları: bir Tatar aydınının sürgün anıları. (İ. Salahov). Kömen.
• Özdemir, E. (1972). Anı ve anı dilimiz üzerine. Türk Dili, 246, 398-402.
• Özel, A. (1995). Esir. Türkiye diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi C 11. TDV.
• Özen, İ. (2016). Hatıratlarda siyasi, sosyal ve kültürel hayat [1930-1950] (Tez No. 440969) [Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Parlatır, İ. (1987). Tanzimat edebiyatında kölelik. Türk Tarih Kurumu.
• Said, E. W. (1995). Entelektüel sürgün: göçmenler ve marjinaller. Entelektüel: sürgün, marjinal, yabancı. (T. Birkan, Çev.). Ayrıntı.
• Said, E. W. (2006). Kış ruhu: sürgün üzerine düşünceler. Kış ruhu. (T. Birkan, Çev.). Metis.
• Sınar Uğurlu, A. (2014), Otobiyografi olarak roman: Bir travmanın kahramanı Cengiz Dağcı. Kardeş Kalemler Dergisi, 88, 39-50.
• Sınar Uğurlu, A. (2017). Cengiz Dağcı’nın romanlarında savaşta savrulan hayatlar. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi, 6(1), 238-255.
• Suda, O. (1976). Geniş açıklamalı, ansiklopedik sosyalizm sözlüğü. Suda.
• Şahin, İ. (1996). Cengiz Dağcı’nın hayatı ve eserleri. Kültür Bakanlığı.
• Şahin, İ. (1997). Kırım Mecmuası’nda neşredilen Kırım konulu şiirler üzerine bir inceleme. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, IL, 173-190.
• Taşbaş, F. A. (2020). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türk edebiyatında esaret (Tez No. 648971) [Doktora Tezi, Ege Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi. Taymas, A. B. (1966). Kırımlı şair Şevki Bektöre ve eseri. Türk Kültürü Dergisi, 41, 486-492.
• Tuncer, H. (1988). Türk Yurdu (1911-1931) üzerinde bir inceleme (Tez No. 4451) [Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Türker Gümüş, E. (2020). Tanzimat’tan II. Meşrutiyet’e kadar (1839-1907) sosyo-politik yansıtıcı olarak “hatıra” türü (Tez No. 642658) [Doktora Tezi, Kocaeli Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Uğurcan, S. (2024). Kırım’dan İngiltere’ye, hayattan esere Cengiz Dağcı. Biyografik Okumalar: Türk Edebiyatında Eser-Hayat İlişkisi. Dergâh.
• Ülken, H. Z. (1969). Sosyoloji sözlüğü. Milli Eğitim.
• Wheatcroft, S. G. (1999). Victims of Stalinism and Soviet secret police: The comparability and reliability of the archival data - not the last word. Europe-Asia Studies, 51(2), 315-345.
• Williams, B. G. (2001). The Crimean Tatars: the diaspora experience and the forging of a nation. Brill.
• Yüksel, Z. (1992). Kırım Türk edebiyatı. Türk Dünyası El Kitabı C 3 (Edebiyat). Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.