Hanefî-Şâfiî Etkileşiminin Odağında Bir Fakih Olarak İbn Hacer el-Askalânî

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 1, 119 - 143, 30.06.2025

Fatih Turay

https://doi.org/10.33718/tid.1639795

Öz

Hanefî ve Şâfiî mezhepleri teşekkül süreçlerinin ardından uzunca bir müddet kendi ilmî muhitlerinde gelişimlerini sürdürmüş, mezhepler arasında dolaylı yoldan ve daha ziyade eleştiri yoluyla bazı etkileşimler gerçekleşmiştir. Ancak Hicrî VII. yüzyılın sonlarından itibaren farklı mezheplerden hoca-talebe ilişkileriyle yoğunlaşan ve giderek artan yeni bir etkileşim sürecinin ortaya çıktığı anlaşılmaktadır. Büyük muhaddis ve Şâfiî fakihi İbn Hacer el-Askalânî, kendisinden yaklaşık bir asır önce başlayan bu süreçten yararlanmış ve bizzat kendisi de bu sürece büyük katkı sunmuştur. Ancak İbn Hacer, hadis alanında büyük bir otorite olması nedeniyle daha ziyade bu yönüyle tanınmakta olup hakkındaki araştırmalar da bu alandaki katkılarını incelemeye yoğunlaşmıştır. Bu makale fıkıh tarihi açısından İbn Hacer’in Hanefî ve Şâfiî mezhepleri arasındaki etkileşim bağlamındaki kritik rolüne dikkat çekmeyi amaçlamaktadır. Bu amaç çerçevesinde makalede İbn Hacer’in Hanefî mezhebine yaklaşımını ve mezhep literatürü ve görüşleri üzerindeki etkilerini yansıttığı düşünülen hususlar, örneklem metoduyla seçilerek tespit edilmeye çalışılmıştır. Buna göre öncelikle bir Şâfiî fakihi olarak İbn Hacer, iddia edildiğinin aksine Hanefî mezhebine karşı olumsuz bir yaklaşım içerisinde olmadığı gibi, objektif ve hakkaniyetli bir ilim adamı olarak birçok yerde Hanefî mezhebinin hakkını teslim etmekte ve ayrıca Hanefî fıkıh müktesebatından da yararlanmaktadır. Ayrıca döneminin meşhur Hanefî fakihlerinin birçoğunun hocası olan İbn Hacer’in talebeleri üzerinde bir hayli etkili olduğu anlaşılmaktadır. Şöyle ki, Hanefî fakihlerin hadis alanına ilgi duymaları ve bunu fıkıh alanındaki teliflerine yansıtmaları bağlamında bir süre önceden başlamış olan hadis merkezli eğilimin İbn Hacer’in talebesi olan fakihler eliyle çok daha ileri bir seviyeye ulaştığı gözlenmektedir. Ayrıca Hanefî usul sistematiğinde savunulan bazı görüşler üzerinde de İbn Hacer’in etkilerinin olduğu anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku , Fıkıh Tarihi , Hanefî , Şâfiî , İbn Hacer el-Askalânî

Ibn Ḥad̲j̲ar al-ʿAsḳalānī as a Faqīh at the Center of Ḥanafī- S̲h̲āfiʿī Interaction

Öz

For a long time after their formation, there were some interactions between the Ḥanafī and S̲h̲āfiʿī sects indirectly and mostly through criticism. However, from the end of the VIIth century onwards, it is understood that a new process of interaction emerged, which intensified and increased gradually with the teacher-student relations from different sects. Ibn Ḥad̲j̲ar al-ʿAsḳalānī, the great muḥaddit̲h̲ and S̲h̲āfiʿī faqīh, benefited from this process, that began about a century before him, and he himself had made a great contribution to this process. This article aims to draw attention to Ibn Ḥad̲j̲ar's critical role in the history of fiqh in the context of the interaction between the Ḥanafī and S̲h̲āfiʿī sects. Within the framework of this aim, this article tends to identify the issues that reflect Ibn Ḥad̲j̲ar's approach to the Ḥanafī mad̲h̲hab and his influence on the sect's literature and views. The sampling method was used in the selection of issues. First of all, Ibn Ḥad̲j̲ar, as a S̲h̲āfiʿī jurist, does not have a negative attitude towards the Ḥanafī mad̲h̲hab, contrary to what had been claimed, and as an objective and fair-minded scholar, he gave the Ḥanafī mad̲h̲hab its due in many places. He also benefited from the Ḥanafī jurisprudence. Also, it is understood that Ibn Ḥad̲j̲ar, who was the teacher of many of the famous Ḥanafī jurists during his time, prove to be a great influence on his students. Namely, it is observed that the ḥadīt̲h̲-centered tendency, which had begun some time earlier in terms of Ḥanafī jurists' interest in the field of ḥadīt̲h̲ and reflecting it in their fiqh writings, reached a much higher level through the jurists who were Ibn Ḥad̲j̲ar's students. It is also understood that Ibn Ḥad̲j̲ar was influential on some views in Ḥanafī jurisprudence systematic.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law , History of Fiqh , Ḥanafī , S̲h̲āfiʿī , Ibn Ḥad̲j̲ar al-ʿAsḳalānī

Kaynakça

• Abdülazîz el-Buhârî, Alâüddîn. Keşfü’l-esrâr ʿan Usûli Fahri’l-İslâm Pezdevî. 4 Cilt. İstanbul: Şirketü’s-Sahâfeti’l-Osmâniyye, 1308.
• Abdülmecid, Câdürrab Emin. Beyne’l-imâmeyn el-Aynî ve İbn Hacer dirâse mukârene limenheceyhimâ fî Şerhi Sahîhi’l-Buhârî. Kâhire: Dâru'l-Muhaddisîn, 2007.
• Ali el-Kârî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn. Fethu bâbi’l-ʿinâye bi-şerhi’n-Nukâye. nşr. Muhammed Nizâr Temîm-Heysem Nizâr Temîm. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Erkâm b. Ebi’l-Erkâm, 1418.
• Ali el-Kârî, Şerhu Şerhi Nuhbeti’l-fiker. nşr. Muhammed Nizâr Temim, Heysem Nizâr Temim. Beyrut: Dâru’l-Erkâm, ts.
• Apaydın, H. Yunus. İslam Hukuk Usulü. Ankara: Bilay Yayınları, 10. Basım, 2022.
• Atar, Fahrettin. Fıkıh Usûlü. İstanbul: MÜ İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 11. Basım, 2014.
• Aydın, Hakkı. İslâm Hukuku ve Molla Fenarî. İstanbul: İşaret Yayınları, 1991.
• Aynî, Bedrüddîn Ebû Muhammed Mahmud b. Ahmed. el-Binâye şerhu’l-Hidâye. nşr. Eymen Sâlih Şa‘bân. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Aynî, Bedrüddîn Ebû Muhammed Mahmud b. Ahmed. Remzü’l-hakâik fî şerhi Kenzi’d-dekâʾik. b.y.: Dârü’t-Tıbâati’l-Âmire, 1285.
• Aynî, Bedrüddîn Ebû Muhammed Mahmud b. Ahmed. ʿUmdetü’l-kârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî. 25 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî-Dâru’l-Fikr, ts.
• Bardakoğlu, Ali. “Butlân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/476-478. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Bayder, Osman. El-Hidâye Bir Fıkıh Metninin Hanefî Geleneğe Etkisi. İstanbul: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı Yayınları, 2020.
• Bedir, Murteza. Fıkıh Mezhep Sünnet Hanefî Fıkıh Teorisinde Peygamber’in Otoritesi. İstanbul: Dem Yayınları, 2. Basım, 2017.
• Bedir, Murteza - Koca, Ferhat. “Pezdevî, Ebü’l-Usr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/264-266. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Bilen, Mehmet. “Buhârî’nin Fakihliği Meselesi”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/2 (2004), 35-52.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’s-sahîh. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Tavki’n-Necât, 1422.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Ali er-Râzî. el-Fusûl fi’l-usûl. 4 Cilt. b.y.: Vizâratü’l-Evkâf el-Küveytiyye, 2. Basım, 1994.
• Cüveynî, Ebü’l-Meâlî Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. nşr. Salah b. Muhammed b. Uveyda. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Çakmak, Selma. “Hanefî Mezhebinde Delil-Hüküm İlişkisi Bağlamında Tenzîhen-Tahrîmen Mekruh Ayrımı”. Marife 18/1 (2018), 101-121.
• Çetintaş, Recep. İlk Beş Asır Fıkıh Usulü Literatüründe Teklîfî Hüküm Terminolojisi. Ankara: Fecr Yayınları, 2015.
• Çiftci, Adem. “Ebû Hüreyre’nin Fakihliği Meselesi”. Eskiyeni 42 (2020), 825-849. https://doi.org/10.37697/eskiyeni.735998
• Debûsî, Ebû Zeyd Ubeydullah b. Ömer. Takvîmü’l-edille fi usûli’l-fıkh. nşr. Adnân el-Alî. Sayda-Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2006.
• Ebû Ubeyde, Meşhûr b. Hasan b. Selmân - Ebû Huzeyfe, Râid b. Sabrî. Mu’cemu’l-musannefâti’l-vâride fî Fethi’l-bârî. Riyad: Dâru’l-Hicre, 1991.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Müstasfâ min ʿilmi’l-usûl. nşr. Nâcî es-Suveyd. 2 Cilt. Sayda-Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2008.
• Hafîf, Ali. Ahkâmü’l-muâmelâti’ş-şer’iyye. Kâhire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 2010.
• Ibrahim, Hesham Halim Ahmed. İbn Hacer’i̇n Fethu’l-Bârî’de Hanefîlere Yaklaşımı. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• İbn Emîru Hâc. et-Takrîr ve’t-tahbîr. 3 Cilt. Bulak: el-Matbaatü’l-Kübra’l-Emîriyye, 1316.
• İbn Hacer el-Askalânî. ed-Dirâye fî tahrîci ehâdîsi’l-Hidâye. nşr. es-Seyyid Abdullah Hâşim el-Yemânî el-Medenî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, ts.
• İbn Hacer el-Askalânî. ed-Dürerü’l-kâmine fî aʿyâni’l-miʾeti’s-sâmine. nşr. Muhammed Abdülmuîd Han. Haydarâbâd: Dâiratü’l-Maârifi’l-Osmâniyye, 2. Basım, 1972.
• İbn Hacer el-Askalânî. Fethu’l-Bârî bi-şerhi Sahîhi’l-Buhârî. nşr. Muhibbüddin el-Hatîb, Muhammed Fuâd Abdulbâkî. 15 Cilt. Mısır: el-Mektebetü’s-Selefiyye, 1380.
• İbn Hacer el-Askalânî, İnbâʾü’l-gumr bi-ebnâʾi’l-ʿumr. nşr. Hasan Habeşî. Kâhire: el-Meclisü’l-‘Alâ liş-Şüûni’l-İslâmiyye, 1389-1392
• İbn Hacer el-Askalânî. İntikâdü’l-iʿtirâz fi’r-red ʿale’l-ʿAynî fî şerhi’l-Buhârî. nşr. Hamdî b. Abdülmecid es-Selefî, Subhî b. Câsim es-Sâmerrâî. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1993.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid. Fethu’l-Kadîr. 10 Cilt. Mısır: Şirketü Mektebe ve Matbaa Mustafa el-Bâbî el-Halebî ve Evlâdühû, 1970.
• Kandemir, M. Yaşar. “el-Câmiu’s-sahîh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/114-123. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Kandemir, M. Yaşar. “İbn Hacer el-Askalânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/514-531. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Karadağ, Bekir. Hadisle Fıkhı Buluşturan Bir Memlük Hanefî Fakihi Bedruddîn Aynî. İstanbul: MÜ İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2019.
• Kâsım b. Kutluboğa. et-Taʿrîf ve’l-ihbâr bi-tahrîci ehâdîsi’l-İhtiyâr. nşr. Ebû Malik Cihâd b. Seyyid el-Mürşidî. 4 Cilt. Kahire: el-Fârûk el-Hadîse, 2012.
• Kâsım b. Kutluboğa. Tâcü’t-terâcim. nşr. Muhammed Hayr Ramazan Yûsuf. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1992.
• Köktaş, Yavuz. Fethu’l-Bârî ve Umdetü’l-Kârî’nin Metin Tahlili Açısından İncelenmesi. Ankara: İSAM Yayınları, 2. Basım, 2020.
• Köse, Saffet. “İbn Emîru Hâc”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/476-477. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Köse, Saffet. İslam Hukuku Açısından Kanuna Karşı Hile ve Hile-i Şer’iyye. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2. Basım, 2020.
• Mergînânî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn Alî b. Ebî Bekr. el-Hidâye şerhu Bidâyeti’l-mübtedî. nşr. Muhammed Adnân Dervîş. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Erkâm b. Ebi’l-Erkâm, ts.
• Molla Gürânî. el-Kevserü’l-cârî ilâ riyâzi ehâdîsi’l-Buhârî. nşr. Ahmed İzzu İnâye. 11 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2008.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Hâfızüddin Abdullah b. Ahmed. Metnü’l-Menâr fî usûli’l-fıkh. nşr. Ahmed Abdulmelik Abdurrahman es-Sa’dî. Dımaşk: Dâru Sa’diddîn, 2010.
• Özben, Zübeyde. “Hanefîler’in Mukaddime Temelli Hadis Usulü Literatürüne Katkısı”. İslam Araştırmaları Dergisi 36 (2016), 1-31.
• Özdemir, H. Ahmet. “II. Murad’ın Bir Diplomasi Zaferi: İbn Hacer’in Fetvası”. Yeni Türkiye 31 (2000), 791-800.
• Pala, Ali İhsan. İslâm Hukuk Metodolojisinde Emir ve Yasakların Yorumu. Ankara: Fecr Yayınları, 2009.
• Sakallı, Talat. Bedruddin Aynî. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1995.
• Sakallı, Talat. “İbn Kutluboğa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/152-154. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Sarı, Necmi. “Hadis Usûlünün Zirve İsmi: İbn Hacer el-Askalânî”. Asos Journal 47 (2017), 533-563.
• Sehâvî, Şemsüddin Muhammed b. Abdirrahman. ed-Davʾü’l-lâmiʿ li-ehli’l-karni’t-tâsiʿ. 12 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1992.
• Sehâvî, Şemsüddin Muhammed b. Abdirrahman. el-Cevâhir ve’d-dürer fî tercemeti Şeyḫi’l-İslâm İbn Ḥacer. nşr. İbrahim Bâcis Abdülmecid. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1999.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl. el-Mebsût. 30 Cilt. Mısır: Matbaatü’s-Saâde, ts.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ahmed. Usûlü’s-Serahsî. nşr. Ebü’l-Vefâ el-Efgānî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1395.
• Sıhyûnî, Bessâm Muhammed. Mu’cemü fıkhi Fethu’l-Bârî li’bni Hacer el-Askalânî. 2 Cilt. Dımaşk: Dâru’n-Nevâdir, 2013.
• Sifil, Ebubekir. “Zeylaî, Abdullah b. Yûsuf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/352-354. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Sübkî, Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî. Cemʿu’l-cevâmiʿ fî usûli’l-fıkh. nşr. Abdülmün’im Halîl İbrâhîm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2003.
• Şîrâzî, Ebû İshak İbrahim b. Alî b. Yûsuf. el-Mühezzeb fî fıkhi’l-İmâm eş-Şâfiʿî. b.y.: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Tekin, İshak. “İslâm Eğitim Tarihinde Ulemâ Hareketliliği: İbn Hacer el-Askalânî (Ö. 852/1449) Örneği”. İslam İlim Geleneğinde İbn Hacer el-Askalânî Bir Memlük Âlimi Portresi. 51-78. İstanbul: Siyer Akademi, 2021.
• Toksarı, Ali. “Kutbüddin el-Halebî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/484. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. “Karamanoğulları Devri Vesikalarından İbrahim Beyin Karaman İmareti Vakfiyesi”. Belleten 1/1 (1937), 56-143.
• Yalçın, Mehmet Fatih. Bahrî Memlükler Döneminde Dımaşk Kâdılkudâtları (1266-1382). İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2023.
• Yalçın, Mehmet Fatih. “Ticaret ve İlim Arasında İbn Hacer Ailesi”. İslam İlim Geleneğinde İbn Hacer el-Askalânî Bir Memlük Âlimi Portresi. ed. Sezai Engin - Mehmet Fatih Yalçın. 11-49. İstanbul: Siyer Akademi, 2021.
• Yıldırım, Enbiya. Geleneksel Hadis Yorumculuğu -Benzer İçerikli Rivayetler Bağlamında İbn Hacer Merkezli Bir Çalışma-. İstanbul: Ensar Neşriyat, 3. Basım, 2019.
• Zeynüddin İbn Nüceym. el-Eşbâh ve’n-nezâir. nşr. Zekeriya Umeyrât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.