SAFEVÎ – OSMANLI ÇATIŞMASININ EDEBÎ İZDÜŞÜMLERİ: ŞAHİN FAZİL’IN ÇALDIRAN POEMASI

Yıl 2025, Sayı: 115, 409 - 448, 21.09.2025

Vüsale Musalı

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1614797

Öz

Şah İsmail’in Azerbaycan tarihi ve edebiyatındaki önemi tartışılmaz bir gerçekliktir. Bu önem, yalnızca 20. yüzyılda ulusal kimlik inşa sürecine bağlanabilecek bir olgu olmamakla birlikte, aynı zamanda Şah İsmail’in Azerbaycan Türklerinin kolektif hafızasında derin bir yer edinmiş olmasıyla ilişkilidir. Halk edebiyatında Şah İsmail’e atfedilen pek çok destan ve hikâye, bu kolektif hafızanın somut yansımalarını oluşturmaktadır. Azerbaycan Cumhuriyeti’nde Şah İsmail’i konu alan roman türündeki ilk eserler, 1980’li yıllardan itibaren yayınlanmaya başlanmıştır. Akabinde poema türünde eserler verililmiştir.
Bu çalışmada, Azerbaycanlı tarihçi ve şair Şahin Fazil’in (1940-2024) 1990 yılında yazdığı “Çaldıran” poeması detaylı bir şekilde ele alınmıştır. Eser üzerine, F. Hüseyn’in tanıtım niteliği taşıyan makalesi dışında kapsamlı bir bilimsel inceleme yapılmamıştır. Çalışma kapsamında poemanın yapısı, dil ve üslup özellikleri, kullanılan imgeler ve semboller analiz edilmiş, Safevî – Osmanlı ilişkilerinin esere nasıl yansıdığı değerlendirilmiştir. Bunun yanı sıra yazarın tarihî olayları poetik bir dille nasıl işlediği incelenmiş ve her bölümün yapısal ve tematik analizleri gerçekleştirilmiştir. Çalışma, eser üzerinde hem edebî hem de tarihsel bağlamda çıkarımlar yapmayı hedeflemiştir.
“Ön Söz”, 11 bölüm ve “Son Söz” olmak üzere toplam 13 kısımdan oluşan eserin her bir bölümü, başlıkları ve içeriğiyle Çaldıran Savaşı’nın ruhunu, dramatik akışını ve tarihsel önemini yansıtırken, aynı zamanda Şah İsmail’in kişiliği ve idealleri etrafında bütüncül bir anlatı inşa etmektedir. Şahin Fazil, eserinde Çaldıran Savaşı’nı tarihsel gerçeklere dayalı olarak ele almış; romantik veya kurgusal bir anlatım yerine, tarihî olayları mümkün olduğunca gerçekçi bir şekilde tasvir etmeye çalışmıştır. Şair, Osmanlı – Safevî çatışmasını tarihsel, kültürel ve toplumsal boyutlarıyla ele alırken, bu çatışmanın Türk milletine ve kültürüne olan etkilerini derinlemesine sorgulamaktadır.
Eserde hüzün, öfke ve kahramanlık temaları iç içe işlenmiştir. Öfke ve kahramanlık daha sert ve doğrudan bir dil aracılığıyla yansıtılırken, hüzün teması daha ince bir duygusal üslupla ele alınmıştır. Şair, bu temalar aracılığıyla okuyucuya derinlemesine bir duygusal deneyim sunmayı başarmaktadır. Sonuç olarak, “Çaldıran” poeması, tarihsel olayların manzum bir şekilde aktarılması yoluyla Azerbaycan kültürel hafızasının şekillenmesine katkı sağlayan edebî eser olarak değerlendirilmelidir.

Anahtar Kelimeler

Safevi , Osmanlı , Şah İsmail , Çaldıran , Şahin Fazil

THE LITERARY REFLECTIONS OF THE SAFAVID-OTTOMAN CONFLICT: ŞAHİN FAZIL’S CHALDIRAN POEM Öz

Öz

The importance of Shah Ismail in Azerbaijani history and literature is indisputable. This significance is not only connected to the process of national identity formation in the 20th century but also to Shah Ismail’s prominent place in the collective memory of the Azerbaijani Turks. Numerous epics and stories attributed to Shah Ismail in folk literature are tangible reflections of this collective memory. The first novels addressing Shah Ismail in the Republic of Azerbaijan began to be published in the 1980s, followed by poetic works.
This study provides a detailed analysis of the “Çaldıran” poem (1990) by Azerbaijani historian and poet Şahin Fazil (1940-2024). Aside from F. Hüseyn’s introductory article, no comprehensive scientific examination has been conducted on this work. The study analyzes the poem’s structure, language, style, imagery, and symbols, as well as how the Safavid-Ottoman conflict is portrayed. Additionally, the study examines how the poet addresses historical events through a poetic lens and offers a structural and thematic analysis of each section. The aim is to draw conclusions within both literary and historical contexts.
The poem consists of a “Preface,” 11 chapters, and a “Postscript,” totaling 13 parts. Each section, through its title and content, reflects the spirit, dramatic trajectory, and historical significance of the Battle of Chaldiran, while constructing a cohesive narrative around Shah Ismail’s personality and ideals. Şahin Fazil portrays the Battle of Chaldiran based on historical facts, striving to depict the events realistically rather than through a romanticized or fictional narrative. The poet examines the Ottoman-Safavid conflict from historical, cultural, and social perspectives, critically reflecting on its impact on the Turkish nation and culture.
The themes of sorrow, anger, and heroism are intricately intertwined throughout the poem. Anger and heroism are conveyed through a direct and forceful language, while sorrow is explored with a more subtle emotional tone. Through these themes, the poet offers the reader a profound emotional experience. In conclusion, Chaldiran poem should be regarded as a literary work that contributes to shaping Azerbaijan’s cultural memory by poetically representing historical events.

Anahtar Kelimeler

Safavid , Ottoman , Shah İsmail , Chaldiran , Şahin Fazil

Kaynakça

• Akimova, Elnarə. Janrın Qürubu, Yoxsa Ədəbi Laqeydliyimiz. Bakı: 525-ci qəzet, 28 aprel 2014.
• Allouche, Adel. Osmanlı – Safevî İlişkileri: Kökenleri ve Gelişimi. Çev. A. Emin Dağ. İstanbul: Anka, 2001.
• Arpaguş, Sâfi. “Pîr.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 34, 2007, 272-273.
• Efendiyev, Oktay. Azerbaycan Safevî Devleti (16. Yüzyıl). Çev. Ali Asker. İstanbul: Teas Press, 2018.
• Efendiyev, Oktay. Obrazovaniye Azerbaydjanskogo Gosudarstva Sefevidov V Naçale XVI Veka. Baku: İzdatelstvo Akademii Nauk Azerb. SSR, 1961.
• Emecen, Feridun. Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluş ve Yükseliş Tarihi (1300-1600). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2016.
• Fazil, Şahin. (1998). Əllərini Ver Mənə: Şeirlər. Gənclik. Fazil, Şahin. Dördüncü Divan. Bakı: Təhsil, 2014.
• Fazil, Şahin. Divan. Bakı: Azərnəşr, 1996 . Fazil, Şahin. Fazil, Şahin. Şerlər. Allah eşqi, peyğəmbər məhəbbəti, imam sevgisi. Bakı: Kür, 2001. Fazil, Şahin. İkinci Divan. Bakı: Elnur-P, 2005.
• Fazil, Şahin. Təzkireyi-Şahin. Bakı: MBM, 2006.
• Fazil, Şahin. Üçüncü Divan. Bakı: Nurlar, 2008.
• Fazil, Şahin. Yaponiya Səfərnaməsi. Bakı: Elm Və Təhsil, 2011.
• Fərzəlibəyli, Şahin. Azərbaycan və Osmanlı imperiyası (XV-XVI əsrlər). Bakı: Azərnəşr, 1995.
• Gülten, Sadullah. Osmanlı – Safevî Kıskacında Kızılbaşlar. İstanbul: Timaş Yayınları, 2022.
• Gündüz, Tufan. Seyyahların Gözüyle Sultanlar ve Savaşlar. İstanbul: Yeditepe, 2007.
• Gündüz, Tufan. Son Kızılbaş Şah İsmail. İstanbul: Yeditepe, 2010.
• Hüseyn, Fərəh. “Şahin Fazıl Ve ‘Çaldıran’ Adlı Epik Poeması.” Qocalığın Mübarək. Bakı: Afpoliqraf, 2021, 238-243.
• Ispanakçı Paşazade, Muhammed Arif. Şah İsmail ve Sultan Selim (İnkılâbü’l-İslâm Beyne’l- Havâs ve’l-Avâm). Çev. Namiq Musalı. İstanbul: Bilge Kültür-Sanat Yayınları, 2023.
• Kaplan, Mehmet. Şiir Tahlilleri I. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1991.
• Küçük, Salim. Eski Türk Kültüründe Renk Kavramı. Bilig, sayı 54, yaz 2010, s. 185-210.
• Mahmudov, Yaqub. Azərbaycan Diplomatiyası: Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin Avropa ölkələri ilə əlaqələri (XV-XVII yüzilliklər). Bakı: Təhsil, 2006.
• Məhərrəmli, Qiymət. Sözün İzi İlə...: elmi məqalələr toplusu. Bakı: Günəş, 2019.
• Məhərrəmli, Qiymət. Şahin Fazil “Divan”I və Klassik Ədəbi Ənənələr. Bakı: MBM, 2007.
• Məhərrəmli, Qulu, və Rafiq İsmayılov. Azərbaycan Dilinin Frazeologiya Lüğəti. Bakı: Altun kitab, 2018.
• Musalı, Namiq. I Şah İsmayılın Hakimiyyəti (“Tarix-İ Aləmara-Yi Şah İsmayıl” Əsəri Əsasında). Bakı: Elm və Təhsil, 2011.
• Musalı, Namig. (2023). Şeyh Hüseyin Zâhidî ve Silsiletü’n-Neseb-i Safeviyye İsimli Eseri: Sheikh Hussein Zahidi and His Work Entitled Silsilat an-Nasab-i Safaviyya. Edeb Erkan, (4). https://doi.org/10.59402/EE004202303
• Musalı, Vusala. (2023). Bağımsızlık Dönemi Azerbaycan Edebiyatında Klasik Geleneğin Devamı. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 63(1), 771-826. https://doi.org/10.33171/dtcfjournal.2023.63.1.29
• Musalı, Vusala. (2025). Eğitimde Kayırmacılık: Bahtiyar Vahabzade’nin Kıymet Poeması Üzerine Sosyolojik Bir Okuma Denemesi. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 25(1), 133- 173. https://doi.org/10.32449/egetdid.1609454
• Onullahi, Seyidağa. “Taclı Xanım.” Azərbaycan SSR EA-nın Xəbərləri (Dil, Ədəbiyyat və İncəsənət Seriyası), Bakı, 1981, № 1, s.44-51.
• Savory, Roger. “Taclu Hanum: Çaldıran Savaşı’nda Osmanlılar Tarafından Esir Alındı mı Alınmadı mı?” Çev. Osman G. Özgüdenli. Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, İstanbul, 2014, c. I, sayı 2, 221-235.
• Şahin, Haşim. “Ocak.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 33, İstanbul, 2007, 316- 317. Sümer, Faruk. Safevî Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1999.
• Taşğın, Ahmet. “Mürşit ve Pir Ocağı İlişkisi: Şücaaddin Veli Ocağının Yeni Mürşit Ocağı Olarak Ortaya Çıkışı.” Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi (SBArD), c. XVI, sayı 31, 2018, 81-116.
• Türkman, İsgəndər bəy Münşi. Tarix-i aləmara-yi Abbasi. Çev. Oqtay Əfəndiyev və Namiq Musalı. Bakı: Təhsil, 2009