XVI. YÜZYIL OSMANLI KAYNAKLARINA GÖRE ŞAH İSMAİL SAFEVÎ

Yıl 2025, Sayı: 116, 245 - 266, 18.12.2025

Zekeriya Işık

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1619856

Öz

Tasavvufî anlayışa, bir tarikat ve tekke geleneğine sahip olan Safevî ailesinin zamanla şeyhlikten şahlığa dönüşmesi, tekkeden büyük bir devlete sıçraması komşuları olan Osmanlıları da yakından ilgilendirmiştir. Osmanlıların ilk başlarda Erdebil tekkesi ve Safevî şeyhlerine bakışı dini ve manevi zaviyeden değerlendirilmek suretiyle diğer sûfî çevrelerden farklı olmamıştır. Ancak bilhassa Şeyh-Şah İsmail’in XVI. yüzyıl başlarında Safevî Devleti’ni kurmasıyla bu yaklaşım değişmeye başlamış siyasi, askeri, içtimai, dini ve mezhebi sorunların tesiriyle çok yönlü girift bir mahiyete bürünmüştür. Osmanlı yönetimi ve müelliflerinin Şah İsmail’e ve onun şahsında Safevîlere bakışlarının değişmesinde bu dini ve tasavvufi hareketin zamanla Şiîliği de merkeze alarak siyasi bir teşekküle dönüşmesi; bunu yaparken Osmanlı tebaası Türkmen aşiretlerine yönelik propaganda faaliyetlerinde bulunarak destek alması; Osmanlı coğrafyası da dâhil etrafına doğru yayılma politikası izlemesi gibi hususlar etkili olmuştur. Bu çalışma, Osmanlı-Safevî ilişkilerinin hem arttığı hem de giderek problemli bir hal aldığı söz konusu tarihi süreçte, dönemin Osmanlı kaynakları ve müelliflerinin ki, onların sosyal statüleri, inanç ve zihin dünyalarını da göz önünde bulundurarak Şah İsmail’e yaklaşımlarını çok yönlü olarak ortaya koymak amacıyla hazırlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Şah İsmail , Safevi , Kızılbaş , Erdebil , Osmanlı

SHAH ISMAIL SAFAVI ACCORDING TO 16TH CENTURY OTTOMAN SOURCES

Öz

The transformation of the Safavid family, which had a Sûfî understanding and a tradition of orders and lodges, from sheikh to shah over time, and its leap from a lodge to a great state, also interested their neighbors, the Ottomans. The Ottomans' view of this historical event, which took place around the Ardabil lodge and Safavid sheikhs, was initially no different from other Sûfî circles, as it was evaluated from a religious and spiritual perspective. However, especially with the establishment of the Safavid State by Sheikh-Shah Ismail in the early 16th century, this perspective began to change and became multifaceted and complex with the influence of political, military, social, religious and sectarian problems. In fact, the following issues were effective in changing the perspective of the Ottoman administration and its authors on Shah Ismail and the Safavids in his person. This religious and Sûfî movement turned into a political organization over time, centering Shiism. While doing this, he received support by carrying out propaganda activities against Ottoman Turkmen tribes. Following a policy of expansion towards its surroundings, including the Ottoman geography. This paper has been prepared to recognize, understand and reveal the versatile personality of Shah Ismail from the perspective of Ottoman sources and authors of the period, especially in the 16th century, when Ottoman-Safavid relations both increased and became increasingly problematic.

Anahtar Kelimeler

Sahah Ismail , Safavid , Qizilbash , Ardabil , Ottoman

Kaynakça

• Ada’i-yi Şirazi. Ada’i-yi Şirazi ve Selim-Namesi. Haz. Abdüsselam Bilgen. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2007.
• Âşık Paşazade. Âşık Paşazade Tarihi. Haz. Necdet Öztürk. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2013.
• Aytekin, Arif. “İbn. Tûmert”. DİA. 20, 425-427, 1999.
• Azamat, Nihat. “Erdebîlî, Alâeddin”. DİA. 11, 279, 1995.
• BOA. A.DVNSMHM.d. 33 – 258.
• BOA. A.DVNSMHM.d. 7-2131.
• BOA. A.DVNSMHM.d. 42-420.
• Celâl-zâde Mustafa. Selim-nâme. Haz. Ahmet Uğur ve Mustafa Çuhadar. Ankara: Milli Eğitim Basımevi, 1997.
• Demirci, Kürşat. “Hulûl”. DİA. 18, 340-341, 1998.
• Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitapevi, 1996.
• Hadîdî Tarihi-Manzum Osmanlı Tarihi. Haz. Necdet Öztürk. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 1285-1523, 2015.
• Emecen, Feridun M. Yavuz Sultan Selim, İzmir: Hazine Yayınları, 2013.
• Emecen, Feridun M. “Şahkulu Baba Tekeli”. DİA. 38, 284-286, 2010.
• Gelibolulu Mustafa Âli. “Künhü’l-Ahbâr”. Haz. Ali Çavuşoğlu. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2019.
• Gülten, Sadullah. Osmanlı-Safevî Kıskacında Kızılbaşlar, İstanbul: Timaş Yayınları, 2022.
• Gümüş, Ercan. “Osmanlı Belgelerine Göre I. Şah İsmail ve II. Bayezid’in Siyasi ve Diplomatik İlişkileri”, Mukaddime, 13(1), 230-248, 2022.
• Gündüz, Tufan. Son Kızılbaş-Şah İsmail. İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2013.
• Gündüz, Tufan. “Şah İsmail’in Eşi Taçlı Begüm.” Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 51 (2009): 223-233.
• Hoca Sadettin Efendi. “Tâcü’t-Tevarih”. Haz. İsmet Parmaksızoğlu. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1979.
• Işık, Zekeriya. Kanun ve Şeyh-Osmanlı Toplumunda Sûfîlerin İdare ve Mahkemeyle İmtihanı. Konya: Çizgi Kitabevi, 2022.
• Işık, Zekeriya. Devlet ve Tarikat-Osmanlı Toplumunda Devlet Tarikat İlişkilerinin İdeolojik ve Sosyolojik Zemini. Konya: Çizgi Kitabevi, 2017.
• Işık, Zekeriya. Şeyhler ve Şahlar-Osmanlı Toplumunda Devlet Tarikat İlişkilerinin Gelişim ve Değişim Süreçleri. Konya: Çizgi Kitabevi, 2015.
• İbn-i Kemâl. “Tevârih-i Âli Osmân VIII. Defter”. Haz. Ahmet Uğur. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1997.
• Karadeniz, Yılmaz. “Safevî Tarikatı’nın Seyidliği ve Şiiliği Meselesi.” Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, 75 (2015): 15-28.
• Kırlangıç, Hicabi. İdrîs-i Bidlîsî Selim Şâh-Nâme. Ankara: Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, 1995.
• Muhyî’nin Selim-nâmesi. Haz. Alaattin Aköz ‐ Ahmet Kerim Demireğen. Konya: Palet Yayınları, 2020.
• Musalı, Namıq. “Anonim Bir Kaynağın Işığında Şah İsmail’in Hayatı Ve Şahsiyeti”, Ahmet Yesevi Dergisi, Sayı 1, 63-100, 2023.
• Naîmâ Mustafa Efendi. Tarih-i Na‘îmâ. Haz. Mehmet İpşirli. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2007.
• Naîmâ Mustafa Efendi. Nâimâ Tarihi. Haz. Zuhuri Danışman. c. İstanbul: Bahar Matbaası, 1968.
• Neciyev, Elnur. “Anadolu’dan Safevî Devleti’ne Göçler: Sebepleri ve Sonuçları”, XVIII. Ankara: Türk Tarih Kongresi (1-5 Ekim 2018) , Kongreye Sunulun Bildiriler, 2018.
• Nasûhü’s-Silâhî (Matrâkçî). Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i Irâkeyn-i Sultân Süleymân Hân, Haz. Hüseyin G. Yurdaydın, Ankara: TTK, 1976.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler Yahut Dairenin Dışına Çıkanlar (15-17. Yüzyıllar). İstanbul: Timaş Yayınları, 2024.
• Oruç Beğ Tarihi. Haz. Necdet Öztürk. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2014.
• Özcan, Abdülkadir. “İdrîs-i Bitlisî”. DİA. 21, 485-488, 2000.
• Sağırlı, Abdurrahman. Keşfî Mehmet Çelebi Selim-Nâme. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1993.
• Savaş, Hamdi. İshak Çelebi ve Selim-Nâmesi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, 1986.
• Savaş, Saim. XVI. Asırda Anadolu’da Alevilik. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2013.
• Severcan, Şefâettin. Keşfî’nin Selim-Nâmesi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 1988.
• Sümer, Faruk. Safevî Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1999.
• Teneş, Özge. 33 Numaralı Mühimme Defteri’nin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Tefazzülî, Ahmed. “Enûşirvân”. DİA. 11, 255, 1995.
• Turan, Şerafettin. “Hoca Sâdeddin Efendi”. DİA. 18, 196-198, 1998.
• Turan, Şerafettin. “Kemalpaşazâde”. DİA. 25, 238-240, 2022.
• Üzüm, İlyas. “Kızılbaş”. DİA. 25, 546-557, 2022.