XVI. YÜZYIL AKSARAY KIRSALINDA “ŞENLENDİRİCİ” OLARAK DERVİŞLERİN KURDUĞU KÖYLER

Yıl 2025, Sayı: 116, 151 - 170, 18.12.2025

Doğan Yörük

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1642402

Öz

Bu araştırmada Karaman eyaleti Aksaray sancağı özelinde dervişler öncülüğünde kurulan köyler incelemeye konu edilirken, yerleşmelere sonradan gelip zaviyeler kuran dervişlerin faaliyetleri dikkate alınmadı. Osmanlı iskân siyasetinin araçlarından biri olan derviş-zaviye merkezli yerleşimlerin oluşum ve gelişim süreçlerini takip etmek için kaynak olarak dönemin tahrir ve vakıf defterleri kullanıldı. Nitel araştırma yöntemlerinden belge analiz yöntemi esas alındı.
Dervişler ile onların kurdukları zaviyeler etrafında oluşan köylerin ne tür özellikler gösterdiğini, bu köylerin gelişim seyrini, büyüyen veya küçülen köyler için herhangi bir belirleyici unsurun olup olmadığını, dervişlerin taşıdıkları unvanlardan hareketle dini ve tasavvufi eğilimleri hakkında kanaat oluşturmanın mümkün olup olmadığını, merkez ve taşra yöneticileriyle var olan ya da tesis edilen bağların mahiyetini ve yerleşerek zaviyeler kurdukları toprakların mülkiyet ilişkilerini anlamak ve sorgulamak bu çalışmanın amacını teşkil etmektedir. Esasen, bütün bu soru ve sorunlar ise derviş-zaviye-köy üçlüsü etrafındaki sarmalda düğümlenmektedir.
Sancak genelinde dönemlere göre sayıları 111, 117 ve 438 arasında değişen köylerden 10 tanesinin dervişler öncülüğünde, bir kısmının yüzyıl öncesinde, bir kısmının başlarında, bir kısmının da son çeyreğinde kurulduğu, Hasan Dağı ile Ekecik Dağı’nın eteklerinde konumlandıkları, böylelikle yerleşme sürecinin devam etiği tespit edildi. Bu köylerin yüzyıl içindeki gelişim seyirlerinde dervişlerin kalabalıklığı, zaviyelerin işlerliği, vakıf gelirlerinin büyüklüğü veya küçüklüğü gibi hususların kısmen etkili olduğu görüldü. Aynı derviş toplulukları içinde abdal, baba, dede, fakih, hoca gibi unvanların varlığı Aksaray özelinde Sünni-Heteredoks ikileminin henüz belirginleşmediği veya söz konusu unvanların her iki kesim tarafından da kullanılabildiği sonucuna varıldı. Padişah, Hanım Sultan, şehzade, paşa ve bey gibi merkez ve taşra yöneticilerinin dervişlere yönelik ihsanları devlet ve toplum açısından önemli işler yapan zümrelerin takdir edilmesi şeklinde yorumlandı. Bazı toprakları ellerinde tutan dervişlerin köklerinin Karamanoğulları zamanına kadar uzandığı ve yaşadıkları dönemin yerel elitleri oldukları çıkarımı yapıldı.

Anahtar Kelimeler

Yeniçağ Tarihi , Tahrir Defterleri , Abdalan-ı Rum , Zaviye , Yerleşme

VILLAGES ESTABLISHED BY DERVISHES AS “ŞENLENDİRİCİ” IN RURAL AREA OF AKSARAY IN THE XVI. CENTURY

Öz

This study focuses on the villages established under the leadership of dervishes in the Aksaray district of the Karaman province, while the activities of dervishes who later arrived and established zawiyas were not considered. To trace the formation and development processes of dervish-zawiya-centered settlements, which were one of the tools of Ottoman settlement policies, tahrir (tax register) and waqf (foundation) registers were used as primary sources. The qualitative research method of document analysis was employed as the main approach.
The aim of this study is to understand and examine the characteristics of the villages that emerged around dervishes and the zawiyas they established, the development trajectory of these villages, whether there are any determining factors for villages that grew or shrank, and whether it is possible to form an opinion about the religious and mystical tendencies of the dervishes based on the titles they held. Additionally, the study seeks to explore the nature of the connections between central and provincial administrators, as well as the property relations in the lands where dervishes settled and established zawiyas. Essentially, all these questions and issues are entangled within the triad of dervish-zaviye-village.
In the general district, the number of villages ranged between 111, 117, and 438 depending on the period. Among these, 10 villages were established under the leadership of dervishes, some in the early centuries, some at the beginning, and some in the last quarter of the century. These villages were located at the foothills of Hasan Dağı and Ekecik Dağı, indicating that the settlement process continued. It was observed that factors such as the size of the dervish community, the functionality of the zawiyas, and the magnitude of the waqf income had a partial impact on the development trajectories of these villages within the century. The presence of titles such as abdal, baba, dede, fakih, and hoca within the same dervish communities led to the conclusion that in the context of Aksaray, the Sunni-Heterodox dichotomy had not yet become apparent, or these titles were used by both groups. The donations and endowments given by central and provincial administrators, such as the Padishah, Hanım Sultan, Şehzade (prince), paşa, and bey, were interpreted as a recognition of groups performing significant tasks for the state and society. It was inferred that some dervishes who held lands traced their roots back to the time of the Karamanoğulları and were the local elites of their era.

Anahtar Kelimeler

Early Modern History , Tahrir Registers , Abdalan-ı Rum , Zaviye , Settlement

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Ali Emiri Tasnifi: (BOA, AE.SSLM.III) 153, 9200.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Cevdet Evkaf (BOA.C..EV..) 262, 13368; 391, 19836; 54, 2669; 254, 12926.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Tapu Tahrir Defterleri: (BOA. TT.d.) 32, 40, 46, 455, 1061.
• Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Arşivi, Tapu Tahrir Defterleri (TKGM.TT.d.) 131, 564, 565, 584
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi, Vakıf Defterleri (VGM.VAD.) 1140; 1134; 1067; 1144; 1073. Aköz, Alaattin, “Orta Anadolu’da Erken Dönem Türk İskanında Mülkler”, JOMİSS, 2/1, Haziran 2024, s. 1-17.
• Alandağlı, Murat, “XVI. Yüzyılda Van, Muş ve Bitlis’te Zaviye Kökenli Köyler”, ERDEM, S.85, Aralık 2023, s. 1-38.
• Âşıkpaşazâde, Âşıkpaşazâde Tarihi [(Osmanlı Tarihi (1285-1502)], haz. Necdet Öztürk, Bilge Kültür Sanat Yay., İstanbul 2013 . Baltacı, Halil, “Ömer Lütfi Barkan’ın “Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zâviyeler”i Üzerine Değerlendirmeler”, Akademiar Dergisi, S.6, 2019 (Haziran), s. 93-126.
• Barkan, Ömer Lütfi – Meriçli, Enver, Hüdâvendigâr Livası Tahrir Defterleri I, TTK, Ankara 1988.
• Barkan, Ömer Lütfi, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler I. İstilâ Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler”, Vakıflar Dergisi, II, 1942, s. 279-386.
• Barkan, Ömer Lütfi, “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu olarak Sürgünler”, İktisat Fakültesi Mecmuası, XV/1-4, 1953-1954, s. 209-237.
• Barkan, Ömer Lütfi, “Türk-İslam Toprak Hukuku Tatbikatının Osmanlı İmparatorluğu’nda Aldığı Şekiller: İmparatorluk Devrinde Toprak Mülk ve Vakıfların Hususiyeti”, Toplu Eserler I, Gözlem Yay., İstanbul 1980, s. 249-280.
• Barkan, Ömer Lütfi, İstilâ Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri [Nüfus ve İskân Meselelerine Dair Toplu Çalışmalar], haz. Yahya Kemal Taştan, Ötüken Yay., İstanbul 2021.
• Bilge, Sadık Müfit, “Karaman Eyaleti’nin Tarihî Coğrafyası ve İdarî Taksimatı (XV.-XVIII. Yüzyıllar)”, International Review of Turkish Studies, 1/1, Spring 2011, s. 50-66.
• Erdoğru, M. Akif, “Anadolu’da Ahiler ve Ahi Zaviyeleri”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, S.4, 2000, s. 37-55.
• Ergenç, Özer, “Osmanlı Şehirlerindeki Yönetim Kurumlarının Niteliği Üzerine Bazı Düşünceler”, Şehir, Toplum, Devlet Osmanlı Tarihi Yazıları, Tarih Vakfı Yurt Yay. İstanbul 2012, s. 94-104.
• Giese, Friedrich “Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluşu Meselesi”, Söğüt’ten İstanbul’a Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu Üzerine Tartışmalar, Derl. Oktay Özel- Mehmet Öz, İmge Yay., Ankara 2000, s. 149-175.
• Gökbilgin, M. Tayyib, “XVI. Yüzyılda Karaman Eyâleti ve Larende (Karaman) Vakıf ve Müesseseleri, Vakıflar Dergisi, S.7, 1968, s. 29-38.
• Gümüşçü, Osman, Türk İskân Sistemi, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2019.
• Hüseyniklioğlu, Ayşegül, Karaman Beylerbeyliği’nde Konar-Göçer Nüfus (1500-1522), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Elâzığ 2008.
• Işık, Zekeriya, Şeyhler ve Şahlar Osmanlı Toplumunda Devlet-Tarikat İlişkilerinin Gelişim ve Değişim Süreçleri, Çizgi Kitabevi Yay., Konya 2015.
• Işık, Zekeriya, Tekkedeki İktidar Osmanlı İmparatorluğu’nda Toplumsal Alanda İktidar Mücadelesi, Çizgi Kitabevi Yay., Konya 2017.
• İnalcık, Halil, Devlet-i Aliyye Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar-I, Türkiye İş Bankası Yay., İstanbul 2010.
• Kafesoğlu, İbrahim, “Selçuklular”, İslam Ansiklopedisi, C.10, MEB, İstanbul 1979, s. 353-416. Kahraman, Seyit Ali, XVI. Yüzyıl Başlarında Karaman Vilâyeti Vakıfları, Kayseri Büyükşehir Belediyesi Kültür Yay., Kayseri 2009.
• Kara, Mustafa, “Tekke”, İslam Ansiklopedisi, C.40, Türkiye Diyanet Vakfı Yayı., İstanbul 2011, s. 368-370.
• Karadeniz, Hasan Basri, “Karaman Sürgünleri (1467-1474), Belleten, LXXIX/284, 2015, s. 73-104.
• Kılıç, Orhan, “Karaman Eyaleti ve Paşa Sancağı Konya’nın Paşaları: 15. Yüzyıldan 19. Yüzyıla Sistematik Bir Analiz”, Osmanlı Taşrasının İdari Taksimatı ve Yöneticileri Kuruluştan 19. Yüzyıla, C.I, İdeal Kültür Yay., İstanbul 2021, s. 495-532.
• Konyalı, İbrahim Hakkı, Âbideleri ve Kitabeleri ile Niğde Aksaray Tarihi, C.I-III, Fatih Matbaası, İstanbul 1974.
• Köprülü, Fuad, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, TTK, Ankara 1991.
• Langer, William L. – Blake, Robert P., “Osmanlı Türklerinin Doğuşu ve Tarihsel Arkaplanı”, Söğüt’ten İstanbul’a Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu Üzerine Tartışmalar, Derl. Oktay Özel- Mehmet Öz, İmge Yay., Ankara 2000, s. 169-224.
• Mevlânâ Mehmed Neşrî, Cihânnümâ, [Osmanlı Tarihi (1288-1485)], haz. Necdet Öztürk, Bilge Kültür Sanat Yay., İstanbul 2013.
• Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, III, MEB, İstanbul 1993. Ocak, Ahmet Yaşar, “Zâviyeler: Dinî Sosyal ve Kültürel Açısından Bir Deneme”, Vakıflar Dergisi, XII, 1978, s. 247-269.
• Ocak, Ahmet Yaşar, “Ahilik ve Şeyh Edebali: Osmanlı Devleti’nin Kuruluş Tarihi Açısından Bir Sorgulama”, Yeniçağlar Anadolu’sunda İslam’ın Ayak İzleri Osmanlı Dönemi Makaleler- Araştırmalar, Kitap Yay., İstanbul 2016a, s. 13-22.
• Ocak, Ahmet Yaşar, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Din, 14.-17. Yüzyıllar”, Yeniçağlar Anadolu’sunda İslam’ın Ayak İzleri Osmanlı Dönemi Makaleler-Araştırmalar, Kitap Yay., İstanbul 2016b, s. 84-146.
• Ocak, Ahmet Yaşar, “Balkanlar’da İslam’ın ve Türk İskânının İlk Temsilcisi Sarı Saltık”, Balkanlar’da İlk Müslüman Türk İskânının Öncüsü Sarı Saltuk’un Makamları, S. Burhanettin Kapususzoğlu- Mevlüt Çam, Ötüken Yay., İstanbul 2018a, s.18-31.
• Ocak, Ahmet Yaşar, “Dede Garkın: Ortaçağ Anadolusu’nun Büyük Vefâî Garkinî Türkmen Şeyhi (13. Yüzyıl)”, 1240 Babaî Hareketi ve Dede Garkın, ed. Ahmet Taşğın- M. Salih Erpolat- Sadullah Gülten, Önsöz Yay., İstanbul 2018b, s. 17-53.
• Orhonlu, Cengiz, Osmanlı İmparatorluğu’nda Derbend Teşkilâtı, Eren Yay., İstanbul 1990. Özcan, Altay Tayfun, Türkiye’nin Doğuşu Anadolu’da Türk Egemenliğinin İlk Evresi ve Türkiye Adının Ortaya Çıkışı, Ötüken Yay., İstanbul 2023.
• Saim Savaş, Bir Tekkenin Dinî ve Sosyal Tarihi Sivas Ali Baba Zaviyesi, Dergâh Yay., İstanbul 1992.
• Şahin, Haşim, “Fakihân-ı Rûm: Osmanlı Devleti’nin Kuruluş Döneminde Fakihler”, Osmanlı’da Fıkıh ve Hukuk, ed. Süleyman Kaya- Haşim Şahin, OSAMER Yay., İstanbul 2017, s. 27-52.
• Şahin, Haşim, “Tabduk Emre”, İslam Ansiklopedisi, C.40, Türkiye Diyanet Vakfı Yayı., İstanbul 2011, s. 12-13.
• Şikârî, Karamannâme [Zamanın kahramanı Karamanîler’in tarihi], haz. Metin Sözen-Necdet Sakaoğlu, Karamn Valiliği-Karaman Belediyesi Yay., İstanbul 2005.
• Taşğın, Ahmet, Dediği Sultan ve Menakıbı Konya ve Çevresinde Ahmet Yesevi Halifelerinin İzleri, Çizgi Kitabevi Yay., Konya 2013.
• Turgut, Vedat, “Bab-Seb’a/Yedi Kapı: Devlet-i Âlîyye’nin ve Yeniçeri Ocağı’nın Kuruluşunda Tasavvufî Zümreler”, Beylik’ten Cihan Devleti’ne Osmanlılar, V. 2, TUBA Yay., Ankara 2024, s. 203-286.
• Ulu, Mahmut, “Tapduk Emre”, https://e-sehir.aksaray.edu.tr/2023/07/06/tapduk-emre/. Erişim Tarihi: 22.01.2025.
• Uzluk, F. Nafiz, Fatih Devrinde Karaman Eyaleti Vakıfları Fihristi, Vakıflar Umum Müdürlüğü Neşriyatı, Ankara 1958.
• Yörük, Doğan, “Konya Çevresinde Kolonizatör Dervişler (XV-XVI. Yüzyıl)”, Konya Araştırmaları Göç ve İskân, ed.Alattin Aköz- Doğan Yörük, Palet Yay., Konya 2017, s. 109-144.
• Yörük, Doğan, “XV. Yüzyılda Karaman Topraklarında Ahiler ve Ahi Vakıfları”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.20, 2008, s. 665-684.
• Yörük, Doğan, XVI. Yüzyılda Aksaray Sancağı (1500-1584), Aksaray Valiliği İl Kültür Müdürlüğü Yay., Ankara 2019.