TÜRKİSTAN’DAN ANADOLU’YA TÜRK-İSLAM GELENEĞİNDE BAŞLIK (KALIN) PARASI

Yıl 2025, Sayı: 116, 407 - 426, 18.12.2025

Aiitmamat Kariev , Ulanbek Kalmurza Uulu

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1723736

Öz

Dünya tarihine kendi gelenek-görenekleriyle, töresiyle, hukuk ve devlet anlayışıyla
adını yazdıran milletlerin arasında Türk dünyası da yer almaktadır. Türk tarihi açısından
baktığımızda hem Türkistan’da hem Anadolu’daki jeopolitik, sosyolojik, ekonomik, kültürel ve
hukukî gelişmelerin ardında Türk töresinin yer aldığı görülmektedir. İslam öncesi, hatta Orhun
yazıtlarına kadar uzanan maziye sahip Türk töresinin özünü de aile yapısı oluşturmaktadır.
İslam sonrası Türk halkının aile anlayışı İslamî değerlerle mezcedilmiş, Türklüğün özüyle
özdeşleşmiş bazı fikirler ortaya konmuştur. Bunların başında kalın uygulaması yer almaktadır.
Nitekim İslam hukukundaki mehir kavramının Türk töresindeki kalın kavramıyla mukayese
edildiğinde, bazı farklılıklarla beraber neredeyse aynı maksada hizmet eden, sosyo-ekonomik
anlamda benzerlik taşıyan kavramlar olduğu görülmektedir. Bu makalede, geleneğin arka
planındaki Türk-İslam geleneği olarak yer alan düşünceleri, öncelikle tarihî, sosyolojik,
teolojik ve hukukî anlamda tespit etmek asıl amacımızdır. Bu bağlamdaTürkistan’daki kalının
tarihçesinden tanımına, türlerinden miktarlarına ve ödeme müddetlerine, sosyo-ekonomik arka
planından hukuksal zeminine, Anadolu’daki başlık parası ve uygulamasından Türk pozitif
hukukundaki yerine ve başlık parası konulu davalara varıncaya kadar birçok konu makalenin
sınırlılıklarını oluşturmaktadır. Zikri geçen bu konularda, bugünkü Türk dünyası için örneklik
edebilecek, önemli bulgu ve sonuçlara ulaşılmıştır

Anahtar Kelimeler

Türkistan , Anadolu , İslam

THE BRIDGE (THICK) AS A TURKIC-ISLAMIC TRADITION FROM TURKESTAN TO ANATOLIA

Öz

There are more nation that know with their tradition and custom, law and statist
understanding in world history. One of them is all whole Turkish world. From the Turkish world
history perspective, we can say all the geopolitical, sociological, economical, cultural and
judicial developments in Central Asia and Anatolia are related with Turkish law codification.
This Turkish law codification that returned back to the era before Islam and Orkhon inscription
concentrated on the family. After accepting Islam this family’s understanding was appreciated
by the Islamic family understanding. We can talk on the bridge coin (qaling) as a part of this understanding that related with Turkishness essences. So, we can say the bridge (qaling)
and mahr in Islam look alike completely socially and economically shere, only with some
differences. In this academical article, we’ll talk on the subjects like; the history of qaling
that applied in Central Asia, it’s types, quantity and payment date, sosio-ecnomical backround
and legan basis. Also, we’ll talk on the bridge that applied in Anatolia, and bridge’s orium in
the Turkish positive law system, and cases that are subjected to litigation. All these themes
determine our article boundaries. Finally, we focused the sample theme to the all big Turkish
world that is living in these days in search of a new religious identity

Anahtar Kelimeler

Turkestan , Anatolia , Islam

Kaynakça

• Abaşin, Sergey. Kalım i Mahr v Sredney Azii: Pravo ili Ritual. Zvenigorod: İnstitut Etnologii i Antropologii RAN, 1999.
• Abramzon, S.M. Kırgız cana Kırgızıstan Tarıhı Boyunca Tandalma Emgekter. Bişkek: Kırgızstan Sooros Fondu, 1973.
• Abramzon, S.M. Kirgizi i ih Etnogenetiçeskie i İstoriko-Kulturnıe Svyazi. Frunze: Kırgızistan, 1990.
• Akmataliev, Amantur. Kırgızdın Köönörbös Döölöttörü. Bişkek: Raritet, 2022.
• Aksoy, Mustafa. “Damga (Tamga) Kavramı Bağlamında, Oğuz Damgaları mı, Türk Damgaları mı?” Oğuzlar: Dilleri, Tarihleri ve Kültürleri. ed. Tufan Gündüz vd. 413-430. Ankara: Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, 2015.
• Aksoy, Mustafa. “Sosyal Hayatımızdaki Başlık-Kalın ve Mehir Kavramlarının Sosyolojik Tahlili”. İnsan Bilimleri Dergisi 8/1 (2011), 1-4.
• Altan, Ahmet Atilla. Selçuklularda Adliye Teşkilatı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2001.
• Anişkov, İ. K Voprosu o Kalıme: Oçerki Narodnoy Jizni Severnogo Turkestana. Taşkent: y.y., 1985.
• Argınbaev, N. A. Semya i Semeynıe Obryadı u Narodov Sredney Azii i Kazahstana. Moskva: y.y., 1978.
• Aslan, Mahsum-Aslan, Abdülgalip, “Bir Gelenek Olarak Başlık Parası ve İslam Hukukunun Bakış Açısı”, Editörler: Zekerya Sarıbulak-Mahsum Aslan, Hakkari İlahiyat Yazıları-II. Van: Peywend Yayınları, 2021.
• Arsal, Sadri Maksudi. Türk Tarihi ve Hukuk. İstanbul: İstanbul Hukuk Fakültesi Yayınları. b.y.: y.y., 1947.
• Avcı, Yasemin. “Osmanlı Devleti’nde Tanzimat Döneminde ‘Otoriter Modernleşme’ ve Kadının Özgürleşmesi Meselesi”. OTAM (Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi). S.21, Ankara: 2007: 1–18.
• Avcı, Yasemin. “Osmanlı Devleti’nde Tanzimat Döneminde ‘Otoriter Modernleşme’ ve Kadının Özgürleşmesi Meselesi”. OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 21/21 (Nisan 2007), 1-18. https://doi.org/10.1501/ OTAM_0000000293
• Aydın, Erhan. Eski Türklerde Gündelik Hayat. İstanbul: Kronik Yayıncılık, 2022.
• Aydın, Mehmet Akif. “Mehir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/389-391. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Babanınoğlu, Yüksel. 155 No’lu (H. 1308-1310) Gaziantep Şeriyye Sicili’nin Transkripsiyonu ve Değerlendirmesi. Gazientep: Gaziantep Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2004
• Barnouw, Viktor. An Introduction to Anthropology-Ethnology U.S.A. (b.y.: y.y., 1975).
• Benedict, Peter. Hukuk Reformu Açısından Başlık Parası ve Mehr. Ankara: Türkiye Kalkınma Vakfı Yayınları, 1974.
• Biçurin, N. Ya. Sobranie Svedeniy o Narodah: Obitavşih v Sredney Azii v Drevnie Vremena. Moskva: İzdatelstvo AN SSSR, 1950.
• Börübaşov,B. İ. İstoriya Gosudarstva i Prava Kırgızskoy Respubliki. Bişkek: y.y., 2015.
• Büyüktanır, Burcu Gülseren Özcan - Karaosmanoğlu, Dila Okyar. “Evlenmeye Zorlamak için Öngörülen Cayma Tazminatı Ya Da Cezai Şart Dava Edilemez; Ancak Yapılan Ödemeler De Geri İstenemez”. Hacettepe Hukuk Fakültesi Dergisi 7/1 (Haziran 2017), 215-232.
• Cin, Halil. İslam ve Osmanlı Hukukunda Evlenme. Ankara: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi, Doktora Tezi, 1974.
• Diyarbekir Şer’iyye Sicilleri Amid Mahkemesi 3715 Numaralı Sicil (1065/1655). ed. Ahmet Zeki İzgöer. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 2013.
• Dobrosmıslov, A.H. Taşkent v Proşlom i Nastoyaşşem: İstoriçeskiy Oçerk. Taşkent: y.y., 1912. Ebû Zehrâ, Muhammed. el-Ahvâlü’ş-Şahsıyye. Kahire: Dârü’l-Fikri’l-Arabî, 2015.
• el-Küleybûlî, Abdurrahman b. Muhammed b. Suleyman. Mecmaü’l-enhur fî şerhi Multeka’lebhur. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-i‘lmiyye, 1998.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. 3. Baskı. İstanbul: Ensar Yayınevi, 2010.
• Erkul, Ali “Eski Türklerde Evlenme Gelenekleri”. Türkler Ansiklopedisi. 3. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Eşmuradova, N.D. “Pravove Polojenie Jenşin v Kırgızskom Traditsionnom Obşestve”. Interactive Science 13 (2017), 184-185.
• Fidan, Fatma- Yeliş, Yeliz. Nedenleri ve Sonuçları İtibariyle Başlık Parası: Başlık Parasıyla Evlenen Kadınlar Üzerine Bir Araştırma, Journal of Current Researches on Social Sciences 8/1 (2018),151-164.
• Fielstrup, F.A. İz Obryadovoy Jizni Kirgizov Naçala XX Veka. nşr. B.H.Karmışova - S.S.Gubaeva. Moskva: NAUKA, 2002.
• Gedikli, Fethi. “Osmanlı Hukuk Tarihi Kaynağı Olarak Şer’iyye Sicilleri”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 5 (Mayıs 2005), 187-214.
• Göçer, Güngör. “220 ve 221 Numaralı Şeriyye Sicillerine Göre Burdur’un Sosyo-Ekonomik Tarihi (1889-1893). Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Gönen, Sinan. “Türk Kültüründe Kız Kaçırarak Evliliğin Köy Seyirlik Oyunlarındaki İzleri”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 29 (2010), 45-55.
• Grodekov, N. İ. Kırgızı i Karakırgızı Sırdarınskiy Oblasti: Yuridiçeskiy Bıt. Taşkent: Tipolitografiya S.İ.Lathina, 1889.
• İbn Kudâme, Abdullah b. Ahmed el-Makdisî. el-Mugnî fî fikhi’l-İmam Ahmed b. Hanbel eşŞeybânî. Beyrut: Dârü’l-fikir, 1984.
• İnalcık, Halil. Osmanlıda Devlet, Hukuk, Adalet. İstanbul: Eren Yayıncılık, 2005.
• İnan, A. Makaleler ve İncelemeler. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1998.
• Kaçın, Bülent. “Büyük Selçuklular’da Evlilik Merasimleri”. Selçuklu Medeniyeti Araştırmaları Dergisi 2 (Aralık 2017), 97-121.
• Kadırov, K. Kırgızstan: Traditsii i Obiçai Kirgizov. Bişkek: Raritet, 2005.
• Kambarova, G. E. “Salttuu Kudalaşuudagı Irım-Cırımdar: Tüştük Kırgızstan Misalında”. Nauka: Novıe Tehnologii i İnavatsii Kırgızstana 12 (2015), 206-207.
• Kapusuzoğlu, Gökçen. “Çin Kaynaklarına Göre Türk Kültür Çerçevesinde Evlenme ve Cenaze Gelenekleri”. Tarih Araştırmaları Dergisi 34/58 (2014), 515.
• Kariev, Aiitmamat. “Kırgız Örf-Âdetindeki Kalın Uygulamasının İslam Hukuku Açısından Analizi (18-19. yy)”. Dergiabant 9/2 (Kasım 2021), 758-759.
• Kariev, Aiitmamat. “Kırgız Biy Mahkemeleri Hakkında Kısa Bir Analiz(XVIII-XX yy.)”. MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi 6/4 (2017), 89-101.
• Kariev, Aiitmamat. “Kırgız Halkının Nişanlılık ile İlgili Örf-Adetlerinin İslam Hukuku Açısından Analizi (18-19.yy.)”. Insan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 9/5, (2020), 4167-4183.
• Kariev, Aiitmamat. “Kırgız Halkının Örfî Hukuk Kodifikasyonu Denemesi Olarak “Ereceler” ve İslam Hukuku Açısından Analizi”. Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi 4/8, (Temmuz 2022), 629-631.
• Kislyakov, N. A. Oçerki po İstorii Semi i Braka u Narodov Sredney Azii i Kazahstana. Leningrad: Nauka, 1969.
• Koca, Salim. Türk Kültürünün Temelleri – II. Ankara: Kültür Yayınları, 2010.
• Koconaliev, S.K. Obıçnoe Pravo Kırgızov. Bişkek: Fond Soros Kırgızstan, 2000.
• Korunur, Harun. “Anadolu (Türkiye) Selçuklu Devleti’nde Aile, Kadın ve Evlilik”, International Social Mentality and Researcher Thinkers Journal 9/ 74 (2023), 4304-4312. http://dx.doi. org/10.29228/smryj.71509
• Köse, Nerin. “Eski Bir Evlenme Adeti ve Buna Bağlı Olarak Teşekkül Etmiş Halk hikayeleri”. Buca Eğitim Fakültesi Yayın Organı 2/3 (Ocak 1993), 82.
• Makdisi, George. “The Marriage of Tughril Beg-Tuğrul Bey’in Evliliği,” International Journal of Middle East Studies 1/3 (1970), 259-275. https://doi.org/10.1017/S002074380002420X Makovetskaya, P.E. Materialı: Dlya İzuçeniya Yuridiçeskih Obıçaev Kirgizov. Omsk: Tipog. Okruj. Ştaba, 1886.
• Malışev, N. M. Obıçnoe Semeynoe Pravo Kirgizov. Yaroslav: Tipografiya Guberskago Pravleniya, 1902.
• Maydaer, Saadet. “Osmanlı Klasik Döneminde Kadınların Servet Edinme Yolları (Bursa Örneği)”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/2 (2006), 30-46.
• Menekşe, Ömer. Selçuklu İslam Hukuku (Yükseliş Devri 1063-1092). İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2021.
• Nalivkin, V. Oçerk Bıta Jenşinı Osedlogo-Tuzemnogo Naseleniya Ferganı. Kazan: y.y., 1886.
• Omürbekova, Gulmira. “İstoriçeskoe Razvitie İnstituta Braçnogo Dogovora v Kırgızskoy Respublike”. Vestnik Ekonomiçeskoy Bezapasnosti 1 (2018), 216.
• Orhan, Hamdiye. İslâm Hukukunda Değı̇şı̇m Olgusu Bağlamında Mehı̇r. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Orhan, Seval. Selçuklular Zamanında Anadolu’da Evlilik (1075-1308). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Ögel, Bahaettin. Dünden Bugüne Türk Kültürünün Gelişme Çağları. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 1988.
• Ögel, Bahaaetti. Türk Kültürünün Gelişme Çağları. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 1979.
• Öz, Turgut. BK MD. 65 Kuralının Sınırlandırılması Sorunu ve BK MD. 20 Kuralı İle İlişkisi Rüşvet – Başlık Parası. İstanbul: Aristo Hukuk Yayınevi, 2020.
• Özbek, Süleyman. “Türkiye Selçuklularında Kültürel Hayat: Mevlâna’nın Fihi Mâfih ve Mesnevi’sine Göre”. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 3/1(2001), 41- 58.
• Özer, Murat. “Ulupamir Kırgızlarında Evlilikle İlgili Gelenekler”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi 5/2 (2016), 875.
• Polyakov, S. Everyday Islam: Religion and Tradition in Rural Central Asia. New York: y.y., 1992.
• Potanov, L. P. Nauçnaya Mısl. Taşkent: y.y., 1930.
• Sâbûnî, Abdurrahman. Şerhu Kavâini’l-ahvâli’ş-şahsiyye es-Sûrî. Dımaşk: y.y., 1989.
• Starınkeviç, İ.D. Formu Zaklyuçeniya Braka u Turetskih Plemen Sibiri i u Koçevnikov Sredney Azii. S.Petersburg: MAE, 1930.
• Stern, Jacobs. General Anthropology . b.y.: y.y., 1968.
• Sutay, Gonca. “Büyük Selçuklu Devletinde Kadın ve Siyaset: Terken Hatun Örneği”. Uluslararası İslam ve Kadın Çalıştayı (9 Haziran 2018). 307-340. Iğdır: Iğdır Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Sümer, Faruk. “Karamanoğulları”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/454-460. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Şafakcı, Hamit. “Osmanlı Ile Karamanlı Arasında Bir Kadın: İlaldı Hatun”. BELLETEN 84/299 (Nisan 2020), 105-134. https://doi.org/10.37879/belleten.2020.105. Şebankâreı̂, Muhammed. “Selçuklular”. çev. Ahmad Hesamı̇pour. Tarih Okulu Dergisi 4 (2009), 137-161.
• Taşağıl, Ahmet. Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2013. TBK, Türk Borçlar Kanunu, Kanun No. 6098, 2011, https://resmigazete.gov.tr/ eskiler/2011/02/20110204-1.htm
• Tegizbekova, Cıldız. Obıçnoe Pravo Kırgızov: Brak i Semya. Bişkek: Alatoo, 2016.
• Temel, Mehmet Selim. Osmanlı Devleti’nde Kız Kaçırma (1839-1908): Devlet, Cemaatler ve Modernleşme. İstanbul: İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Turan, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2012. Türkdoğan, Orhan. “Evlenmedeki Başlık Geleneğinin Sosyolojik Açıklaması”. Uluslararası Folklor Kongresi Bildirileri IV (1976), 315.
• Uyumaz, Emine. “Anadolu Selçuklu Sultanı I. Alaeddin Keykubad Dönemine (1220-1237) Bir Bakış”. Cogito 29 (2001), 121- 130.
• Wufuer, Mairihaba. “On Uigur Wedding Traditions and Change”. Sosyal ve Kültürel Araştırmalar Dergisi 5/ 9 (2019), 169-191.
• Yargıtay, Yargıtay 3.Hukuk Dairesi Esas N:2015/13389 Karar N:2016/7993 (2015;2016) Zagryajskiy, G. Yuridiçeskiy Obiçay Kirgizov”, Materialı Dlya Statistiki Turkestanskogo Kraya. B.y.: y.y., 1876.