ERKEN MODERN DÖNEM ÜSKÜDAR’INDA MA’MÛR MAHALLELER: BİR CELVETÎ ASİTANESİNİN KENTSEL-MEKANSAL GELİŞİMDEKİ ROLÜ

Yıl 2025, Sayı: 116, 629 - 655, 18.12.2025

Merve Karakulak

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1734100

Öz

Osmanlı toplum ve siyasi hayatında tasavvufi yapıları iktisadi ve sosyal bağlamda
destekleyen ana yapılardan biri vakıf kurumudur. Bu çalışmadan söz konusu ilişkiyi ortaya
çıkarmak için bir vaka çalışması olarak Azîz Mahmûd Hüdâyî vakfı incelenmektedir. Celvetiyye
tarikatının kurucusu Aziz Mahmud Hüdâyî (1541–1628), vakfını Üsküdar’da kurarak onu
İstanbul’un Anadolu yakasının kentsel ve dini manzarasını şekillendiren önemli bir manevi,
sosyal ve ekonomik merkez haline getirdi. Vakıf senetleri, şer’iyye sicilleri, mülk envanterleri
ve muhasebe defterleri kullanılarak hazırlanan bu çalışma, vakfın mali yapısını ve onu sürdüren
gelişen ağlarını irdelemektedir. Hüdâyî vakfının iradat ve akaratı, gelir akışları- gayrimenkul,
kırsal tarım arazileri, dükkanlar, hamamlar ve kiralık mülkler- sürdürülebilirliği sağlamak için
dikkatlice çeşitlendirilmiştir. Hesap kayıtlarının ayrıntılı analizi, vakfın portföyünü değişen
ekonomik koşullara, yangınlara ve 17. yüzyıldaki enflasyonist baskılara yanıt verecek şekilde
uyarlama kapasitesini göstermektedir. Ekonomik işlevinin ötesinde, Hüdâyî vakfının arşiv
kayıtları, yerel ötesi bir Sufi ağının kurumsal omurgası olarak vakfın rolünü vurgulamaktadır.
Hüdâyî’nin manevi liderliği altındaki Celvetiyye tarikatı, etkisini Üsküdar’ın ötesine taşıyarak
Bursa, Tokat ve Kastamonu gibi Anadolu kentlerinde bağlı tekkeler kurmuştur. Vakfiye suretleri
ve istidalar, müritlerin ve bölgesel seçkinlerin arazi veya gelir getiren mülkler bağışlayarak
vakfın genişlemesine nasıl katkıda bulunduklarını ve böylece uzak toplulukları ortak bir
manevi ve ekonomik çerçeveye nasıl bağladıklarını göstermektedir. Vakfın gelir analizi, bu
ağların toplumsal bileşimine dair güçlü veriler sağlamaktadır. Kadınlar, özellikle zengin kadın
patronlar ve Hüdâyî’nin çevresi, şer’iyye sicillerinde tali vakıfların kurucuları olarak görünür
ve bu da sufî temelli hayırseverlik uygulamalarının kapsayıcılığını gösterir. Yıllık harcama
kayıtları, Hüdâyî vakfının imaretleri, medreseleri ve dervişlerin ve öğrencilerin maaşlarını
nasıl desteklediğini, manevi yaşamın günlük ritmini ve kentsel refahı nasıl sürdürdüğünü
aydınlatır. Azîz Mahmûd Hüdâyî vakfını esas olarak vakfiye kayıtları üzerinden inceleyen
çalışma, vakfı dindarlık, yönetim ve kentsel gelişim bağlamında ele almaktadır. Vakıf kayıtları
sadece ekonomik yapıyı göstermemekte, manevi otoritenin dolaşımını ve İstanbul’un kentsel
sınırlarını aşan kalıcı sosyo-dinî ağların oluşumunu ve sufî hareketlerin etki haritasını da gözler
önüne sermektedir

Anahtar Kelimeler

Azîz Mahmûd Hüdâyî Vakfı , Sufi ağları , Vakıf kurumu , Osmanlı klasik çağı

Teşekkür

teşekkürler

MA’MÛR QUARTERS IN EARLY MODERN ÜSKÜDAR: THE ROLE OF A CELVETÎ ASİTANE IN URBAN-SPATIAL DEVELOPMENT

Öz

In the classical Ottoman era, Sufi networks and foundation institutions appeared as
two main structures supporting each other. In this study, Aziz Mahmud Hudayi foundation
is examined as a case study to reveal this relationship. Aziz Mahmud Hüdâyî (1541–1628),
the founder of the Celvetiyye order, established his foundation in Üsküdar, turning it into an
important spiritual, social and economic centre that shaped the urban and religious landscape
of the Anatolian side of Istanbul. This study examines the foundation’s financial structure and
the developing networks that sustain it through foundation deeds, sharia records, property
inventories and accounting books. The income and benefits of the Hüdâyî foundation – real
estate, rural farmland, shops, baths and rental properties – have been carefully diversified to
ensure sustainability. Detailed analysis of the account records demonstrates the waqf’s capacity
to adapt its revenue streams to respond to changing economic conditions, fires, and inflationary
pressures in the seventeenth century. Beyond its economic function, the archival records of
the Hudayi waqf highlight its role as the institutional backbone of a translocal Sufi network.
Beyond its economic function, the archival records of the Hüdâyî foundation highlight its role
as the institutional backbone of a trans-local Sufi network. Under Hüdâyî’s spiritual leadership,
the Celvetiyye order expanded its influence beyond Üsküdar, establishing affiliated lodges in
Anatolian cities such as Bursa, Tokat, and Kastamonu. Copies of the endowment deeds and
petitions show how disciples and regional elites contributed to the expansion of the endowment
by donating land or income-generating properties, thus binding distant communities into a
common spiritual and economic framework. Analysis of the foundation’s income provides
powerful data on the social composition of these networks. Women, especially wealthy female
patrons and Hüdâyî ’s circle, appear in the sharia records as founders of subsidiary foundations,
indicating the comprehensiveness of Sufi-based philanthropic practices. Annual expenditure
records illuminate how the Hüdâyî foundation supported soup kitchens, madrasahs, and salaries
for dervishes and students, maintaining the daily rhythm of spiritual life and urban welfare. The
study, which mainly examines the foundation of Aziz Mahmud Hudayi through the foundation
deed records, examines the foundation in the context of piety, administration and urban
development. The foundation records do not only show the economic structure but also reveal
the circulation of spiritual authority and the formation of permanent socio-religious networks
that transcend the urban boundaries of Istanbul and the influence map of Sufi movementsThe study, which mainly examines the foundation of Aziz Mahmud Hudayi through the foundation deed records, examines the foundation in the context of piety, administration and urban development. The foundation records do not only show the economic structure, but also reveal the circulation of spiritual authority and the formation of permanent socio-religious networks that transcend the urban boundaries of Istanbul and the influence map of Sufi movements.

Anahtar Kelimeler

Azîz Mahmûd Hüdâyî Vakfı , Sufi networks , Waqf institution , Classical Ottoman period

Kaynakça

• 1. Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Mühimme Defteri (A.DVNSMHM.d.), 110/2630, 10 Şaban 110/11 Şubat 1699.
• A.DVNSMHM.d.,111/1306, 20 Safer 1112/6 Ağustos 1700.
• Ali Emirî, Sultan III. Ahmed (AE.SAMD.III), 164/16082, 2 Safer 1125/28 Şubat 1713.
• AE.SAMD.III, 191/18426, 2 Zilkade 1131/16 Eylül 1719.
• Ali Emirî, Sultan I. Mahmud (AE.SMHD.I.), 130/9541, 22 Cemaziyelevvel 1165/7 Nisan 1752.
• AE.SMHD.I., 130/9542, 22 Cemaziyelevvel 1165/7 Nisan 1752.
• Ali Emirî, Sultan III. Mustafa (AE.SMST.III), 160/12610, 3 Cemaziyelahir 1181/27 Ekim 1767.
• Ali Emirî, Sultan İbrahim (AE.SİBR), 1/1, 12 Rebiülahir 1051/21 Temmuz 1641
• Cevdet-Evkaf (C.EV.), 135/6739, 2 Recep 1178/26 Aralık 1764.
• C.EV 107/5317, 7 Muharrem 1124/9 Şubat 1712.
• C.EV., 305/15541, 17 Şevval 1229/2 Ekim 1814.
• C.EV., 401/20301, 20 Cemadiyelevvel 1201/10 Mart 1787.
• C.EV., 577/29101, 29 Safer 1125/27 Mart 1713.
• C.EV., 603/30414, 2 Cemaziyelahir 1177/8 Aralık 1763.
• Dahiliye Mektubî (DH.MKT.), 2450/83, 19 Şevval 1318/9 Şubat 1901. Evkaf Defteri (EV.d.), Defter Nr. 14381, 11 Recep 1267/12 Mayıs 1851.
• Hatt-ı Hümayun (HAT), 653/3, 29 Zihhicce 1050/11 Nisan 1641.
• İrade Meclis-i Vâlâ (İ.MVL.), 450/20094, 14 Muharrem 1278/22 Temmuz 1861.
• Maliyeden Müdevver Defter (MAD.d), Defter Nr. 5650, 1 Muharrem 1092/21 Ocak 1681.
• MAD.d., Defter Nr. 15849, 15 Cemadiyelahir 1092/2 Temmuz 1681.
• MAD.d., Defter Nr. 9892, 13 Cemaziyelahir 1116/13 Ekim 1704.
• Şura-yı Devlet (ŞD), 146/37, 22 Muharrem 1317/2 Haziran 1899.
• ŞD, 810/29, 18 Muharrem 1323/25 Mart 1905.
• Tapu Tahrir Defteri (TT.d), nr. 436, Kocaeli livası, nefs-i Üsküdar kısımları, s. 378–393.
• Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Defter (TS.MA.d.), Defter Nr. 7518, 19 Zilkade 1211/16 Mayıs 1797.
• Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrak (TS.MA.e.), 707/101, 8 Zilkade 1187/21 Ocak 1774
• TS.MA.e., 792/103, 8 Şaban 1187/25 Ekim 1773.
• 2. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA)
• VGMA, Müstakil Vakfiye Defterleri, Nr. 18.
• 26 Numaralı Mücedded Anadolu Vakfiyesi Defteri, Nr. 611.
• Müstakil Hazine Defteri, Mülhakat-ı Hüdâyî, Defter Nr. 26, 1180-1250/1767-1835.
• VGMA, Defter No: 733, Sayfa: 142-145, Sıra: 121.
• VGMA, Defter No: 743, Sayfa: 312-315, Sıra: 286.
• VGMA, Defter No: 741, Sayfa: 351-356.
• VGMA, Defter No: 624, Sayfa: 195, Sıra: 139-140.
• VGMA, Defter No: 596.
• VGMA, Defter no. 1426, s. 1-5.
• 3. Şeriye Sicilleri
• Üsküdar Şer’iyye Sicilleri/ÜŞS, Nr. 46, 983–986/1575-1578.
• ÜŞS, Nr. 76, 997–998/1589-1590.
• 652 SAYI 116 / KIŞ-ARALIK 2025 TÜRK KÜLTÜRÜ VE HACI BEKTAŞ VELÎ ARAŞTIRMA DERGİSİ
• ÜŞS, Nr. 15, 954-958/1547-1551.
• ÜŞS, Nr. 109, 62b.6, Ramazan 1012/Şubat 1604.
• ÜSŞ, Nr. 229, 1072–1073/1661-1662.
• 3. Telif-Tetkik Eserler
• Akkaya, Mustafa. XVII. Yüzyılın İlk Çeyreğinde Üsküdar. Doktora tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2010.
• Altınyıldız, Nur. “The Architectural Heritage of Istanbul and the Ideology of Preservation”. Muqarnas 24/1 (2007), 281-305.
• Arcak, Sinem. Üsküdar as the Site for the Mosque Complexes of Royal Women in the Sixteenth Century. Yüksek Lisans Tezi, Sabancı Üniversitesi, 2004.
• Arslan, Mine. Kanuni Döneminde Üsküdar’ın Kentsel Gelişimi ve Demografisi (1520-1566). İstanbul: İstanbul Medeniyet Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Baer, Gabriel. “The Waqf as a Prop for the Social System (16th–20th Centuries)”. Islamic Law and Society 4/3 (1997), 264-297.
• Baer, Marc David. Honored by the Glory of Islam: Conversion and Conquest in Ottoman Europe. New York: Oxford University Press, 2008.
• Barkan, Ömer Lütfi, “The Price Revolution of the Sixteenth Century: A Turning Point in the Economic History of the Near East”, International Journal of Middle East Studies, 6/1, 1975, 3–28.
• Barkan, Ömer Lütfi, Ekrem Hakkı Ayverdi. İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri 953 (1546) Tarihli. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti, 1970.
• Barnes, John Robert. An Introduction to Religious Foundations in the Ottoman Empire. Leiden: Brill, 1986.
• Bostan, Hanefi. “Üsküdar’ın Sınırları ve Demografisi (XV–XIX. Yüzyıl).” Üsküdar Sempozyumu IX Bildiriler (19–21 Ekim 2018), c. 1, 117–157. İstanbul: Üsküdar Belediyesi, 2019.
• Bostan, M. Hanefi. “Üsküdar.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. 42. İstanbul: TDV Yayınları, 2012, 364-368.
• Bostan, M. Hanefi. “XV.–XVII. Yüzyıllarda Üsküdar Nahiyesi Köylerinde Sosyal ve İktisadî Hayat.” Uluslararası Üsküdar Sempozyumu VI (6–9 Kasım 2008) Bildiriler, C. II, 365– 402. İstanbul: Üsküdar Belediyesi, 2009.
• Cerasi, Maurice M. Osmanlı Kenti: Osmanlı İmparatorluğu’nda 18. ve 19. Yüzyıllarda Kent Uygarlığı ve Mimarisi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1999.
• Curry, John J. The Transformation of Muslim Mystical Thought in the Ottoman Empire: The Rise of the Halveti Order, 1350-1650. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2010.
• Çiftçi, Yasemin, “XVI. Yüzyıl Osmanlı İstanbulu Gayrimenkul Fiyat Serisi: İstanbul Kadı Sicilleri Işığında”, Journal of Life Economics, 5/1, 2018, 59–82.
• Çizakça, Murat. A History of Philanthropic Foundations: The Islamic World from the Seventh Century to the Present. Leiden: Brill, 2000.
• Dalgıç, Gülay ve Esin Benian. “Değişmeyen Mimarileri-Değişen Rolleriyle XXI. Yüzyılda Üsküdar Külliyelerine Bakış.” Üsküdar Sempozyumu IV, c. 1. İstanbul: Üsküdar Belediyesi, 2006, 73-88.
• Erarslan, Alev. “Mimar Sinan Era Kulliyes in the Ottoman Urban Landscape”. Belleten 84/299 (2020), 75-104.
• Erzincan, Tuğba. “Rum Mehmed Paşa Külliyesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Cilt 35. İstanbul: TDV Yayınları, 2008, 226-227.
• Evliya Çelebi. Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, Haz. Seyit Ali Kahraman. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2011.
• Faroqhi, Suraiya. Towns and Townsmen of Ottoman Anatolia: Trade, Crafts, and Food Production in an Urban Setting, Cambridge: Cambridge University Press, 1994.
• Goodwin, Godfrey. A History of Ottoman Architecture. London: Thames and Hudson, 1971. Güler, Nuray. 16. Yüzyılda Üsküdar’da Gülfem Hatun Mahallesi (1540-1600). Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2008.
• Güner Zülfikar, F. Cangüzel. “Religious Practice and Social Services in an Ottoman Sufi Waqf Foundation”. Journal of Sufi Studies 11/2 (2022), 181-207.
• Güneş, Ahmet. “16. ve 17. Yüzyıllarda Üsküdar’ın Mahalleleri ve Nüfusu”. Üsküdar Sempozyumu I: 23–25 Mayıs 2003 Bildiriler, c. 1, 42–56. İstanbul: Üsküdar Belediyesi, 2004.
• Haskan, Mehmet Nermi. Yüzyıllar Boyunca Üsküdar. 3 cilt. İstanbul: Üsküdar Belediyesi Kültür Yayınları, 2001.
• Hoexter, Miriam. “Waqf Studies in the Twentieth Century: The State of the Art”. Journal of the Economic and Social History of the Orient 41/4 (1998), 474-495.
• Hofer, Nathan. “Endowments for Ṣūfīs and Their Institutions”. Sufi Institutions. ed. Alexandre Papas. Leiden: Brill, 2021, 58-80.
• İnalcık, Halil. The Ottoman Empire: The Classical Age 1300-1600, London: Weidenfeld & Nicolson, 1973.
• Kafesçioğlu, Çiğdem. Constantinopolis/Istanbul: Cultural Encounter, Imperial Vision, and the Construction of the Ottoman Capital. University Park: Penn State Press, 2009.
• Karabacak, Fatma. 1640-1650 Yıllarında Üsküdar’da Kurulan Vakıflar. Yüksek Lisans Tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi, 2023.
• Kaynak, Rahşan. XVI. Yüzyılın İkinci Yarısında Üsküdar’da Sosyal ve Ekonomik Hayat (Şer’iyye Sicillerine Göre). Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010
• Konyalı, İbrahim Hakkı. Âbideleri ve Kitâbeleriyle Üsküdar Tarihi. İstanbul: Türkiye Yeşilay Cemiyeti, 1976.
• Kuban, Doğan. Osmanlı Mimarisi. İstanbul: YEM Yayınları, 2007.
• Kuran, Aptullah. The Mosque in Early Ottoman Architecture. Chicago–London: The University of Chicago Press, 1968.
• Lefebvre, Henri. Production of Space. Cambridge: Blackwell, 1991.
• Leslie Peirce, The Imperial Harem: Women and Sovereignty in the Ottoman Empire, New York: Oxford University Press, 1993.
• Lifchez, Raymond. The Dervish Lodge: Architecture, Art, and Sufism in Ottoman Turkey. Berkeley: University of California Press, 1992.
• Necipoğlu, Gülru. The Age of Sinan: Architectural Culture in the Ottoman Empire. London: Reaktion Books, 2005.
• Necipoğlu-Kafadar, Gülru. “The Süleymaniye Complex in Istanbul: An Interpretation”. Muqarnas 3 (1985), 92-117.
• Orman, İsmail. “Mihrimah Sultan Külliyesi (Üsküdar).” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. 30. İstanbul: TDV Yayınları, 2005, 40-42.
• Övüç, Erkan. “Bir Osmanlı Sokağının Tasavvuf Merkezli Tahlili: Üsküdar İnadiye Caddesi Örneği.” Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2007.
• Özcan, Serpil. “XIX. Yüzyıl İstanbul Tekkeleri ve Mekânsal Konumlanışları.” Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, 2020.
• Özgüleş, Muzaffer. Üsküdar Yeni Valide Külliyesi’nin Bilinmeyen Yönleri. C. Yılmaz (Ed.), Uluslararası Üsküdar Sempozyumu IX: 11-13 Kasım 2016 Bildiriler (Cilt 3, ss. 307-324). İstanbul: Üsküdar Belediyesi Yayınları, 2017.
• Öztaner, Emine. Nurbanu Sultan’s “Waqf Neighborhood” in Üsküdar: Constructing, Populating and Governing Ma‘mûre (16th and 17th Centuries). Doktora Tezi, Koç Üniversitesi, 2024.
• Pamuk, Şevket. “Prices in the Ottoman Empire, 1469–1914.” International Journal of Middle East Studies 36/3 (2004), 451–468.
• Pamuk, Şevket. A Monetary History of the Ottoman Empire. New York: Cambridge University Press, 2000.
• Singer, Amy. Constructing Ottoman Beneficence: An Imperial Soup Kitchen in Jerusalem. Albany: State University of New York Press, 2002.
• Tanman, M. Baha. “Aziz Mahmud Hüdâyî Külliyesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Cilt 4. İstanbul: TDV Yayınları, 1991, s. 340-343.
• Tansel, Fevziye Abdullah. “Seyyid Aziz Mahmud Hüdâyî”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/1-4 (Temmuz 1967), 1-42.
• Ülken, Hilmi Ziya. “Vakıf Sistemi ve Türk Şehirciliği.” Vakıflar Dergisi 9 (1971): 13-37.
• Watenpaugh, Heghnar Zeitlian. The Image of an Ottoman City: Imperial Architecture and Urban Experience in Aleppo in the 16th and 17th Centuries. Leiden: Brill, 2004.
• Wolper, Ethel Sara. Cities and Saints: Sufism and the Transformation of Urban Space in Medieval Anatolia. University Park, PA: The Pennsylvania State University Press, 2003.
• Yediyıldız, Bahaeddin. “Vakıf Müessesesinin XIX. Asır Türk Toplumundaki Rolü”. Osmanlı Araştırmaları 3 (1982), 1-42.
• Yediyıldız, Bahaeddin. XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi: Bir Sosyal Tarih İncelemesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2003.
• Yerasimos, Stephanos. “Osmanlı İstanbulu’nun Kuruluşu”, Osmanlı Mimarlığının 7 Yüzyılı Uluslarüstü Bir Miras, ed. Nur Akın vd., İstanbul: YEM Yayınları, 1998.
• Yılmaz, Hasan Kamil. “Aziz Mahmud Hüdâyî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Cilt 4. İstanbul: TDV Yayınları, 1991, s. 338-340.
• Yılmaz, Hasan Kamil. Azîz Mahmud Hüdâyî. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2021.
• Zülfikar, F. Cangüzel. Aziz Mahmud Hüdayi Külliyesi’nin Kuruluşu ve İlk Yüzyılı. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1999