OSMANLI’DA İNANÇ ALGISINDAKİ DÖNÜŞÜM BAĞLAMINDA HAÇ SEMBOLÜNE KARŞI TOPLUMSAL YAKLAŞIM

Yıl 2025, Sayı: 116, 321 - 338, 18.12.2025

Burak Altunsoy

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1779746

Öz

18. yüzyıl ile belirginleşen gerileme sürecine koşut olarak alınan askeri yenilgiler ve
ekonomik buhranları bu yüzyılın sonunda gerçekleşen Fransız İhtilali takip etti. Böylece ülke
içerisinde bulunan gayrimüslim tebaa, hem Fransız İhtilali’nin ortaya çıkardığı milliyetçi fikir
akımları hem de Düvel-i Muazzama’nın etki ve desteğiyle yavaş yavaş isyanlar çıkarmaya
başladı. Esasında isyanlar devletin ilk kez yüzleştiği bir problem değildi. Öncesinde de
yeniçeri, celâli, suhte ve şehzade isyanları da birer iç isyan niteliğindeydi. Fakat bu saydığımız
isyanlarla 19. yüzyıl isyanlarını ayıran en önemli fark ilkinin iktidarın yönetim anlayışına karşı
itiraz sonucu çıkan isyanlar olmasıyken ikincisinin mevcut düzeni yıkmak istemesi yönündeki
düşüncesiydi.
Yaşanan isyanlar yalnızca devlet düzenini sarsmakla kalmadı, toplumsal bir takım değişim
ve dönüşümleri de beraberinde getirdi. Öteden beri her alanda “millet-i hâkime” pozisyonunda
olan Müslüman halk, yaşanan yeni süreçle beraber önce istemsiz bir eşitlik ardından toplumsal
bir gerileme yaşamak durumunda kaldı. Osmanlı kimliğinin inkıtaya uğraması ve millet
sisteminin çökmesi köklü bir takım değişimlerin de habercisi olacaktı. Devletin inanç eksenli
yaşanabilecek muhtemel bir çatışmayı engellemek adına giriştiği tüm ön alma çabası ise
Müslüman halkta biriken tepkilerin açığa çıkmasına giden süreci başlattı. Yaşanan bu süreç,
toplumsal dönüşüm ve değişimin habercisi olan münferit bazı olayların da ateşleyicisi oldu.
Bu çalışmada Müslüman tebaanın, Hristiyanlığın en önemli sembollerinden olan haç
ikonasına karşı gösterdiği tavır, mevcut konjonktür üzerinden okunmaya ve yaşanan olaylar
karşısında muhtemel bir Müslüman-Hristiyan gerilimine karşı devletin aldığı pozisyon
değerlendirilmeye çalışılacaktır. Bunun yanında Osmanlı kimliğinin ve millet sisteminin
çözülmesi yolunda bir nirengi haline gelen haç sembolüne karşı tepkiler irdelenecektir. Bu
sayede son dönemde ülkede yaşanan ekonomik, siyasi ve askeri gerilemenin ve bunu merkeze
alan tarih okumalarının yanında inanç eksenli değişimin ve dönüşümün de ortaya koyduğu
mevcut atmosfer aydınlatılmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

İnanç , Osmanlı Devleti , Millet Sistemi , Gayrimüslim , Haç

SOCIAL ATTITUDES TOWARD THE CROSS SYMBOL IN THE CONTEXT OF THE TRANSFORMATION OF RELIGIOUS PERCEPTIONS IN THE OTTOMAN EMPIRE

Öz

Parallel to the decline that became evident in the eighteenth century, the military defeats
and economic crises experienced during this period were followed by the French Revolution at
the end of the century. Consequently, the non-Muslim subjects of the empire, influenced both by the nationalist ideologies that emerged from the French Revolution and by the support and
intervention of the Great Powers (Düvel-i Muazzama), gradually began to initiate uprisings.
In fact, rebellions were not a phenomenon the state encountered for the first time. Earlier, the
Janissary, Celali, suhte, and princely revolts had also been forms of internal uprisings. However,
the main distinction between those earlier revolts and the nineteenth-century uprisings lies
in their motivations: the former emerged as objections to the ruling authority’s mode of
governance, whereas the latter were driven by the intention to overthrow the existing order.
These uprisings not only shook the political order of the state but also brought about a
series of social changes and transformations. The Muslim population, which had long held the
position of the “millet-i hâkime” in all spheres of life, was compelled by the new circumstances
to experience, first, an involuntary equality and subsequently a social regression. The disruption
of the Ottoman identity and the collapse of the millet system signaled the onset of profound
structural changes. Despite the state’s efforts to preempt potential conflicts rooted in religious
differences, these preventive measures instead initiated a process that led to the emergence of
accumulated resentment among the Muslim populace. This process, in turn, became the catalyst
for certain isolated incidents that heralded a major transformation based on faith.
In this study, the reaction of the Muslim subjects toward the cross icon-one of the most
significant symbols of Christianity-will be examined within the framework of the prevailing
political and social context, while also evaluating the stance adopted by the Ottoman state
in the face of a potential Muslim-Christian tension arising from these events. Furthermore,
the responses directed toward the symbol of the cross, which became a focal point in the
disintegration of the Ottoman identity and the dissolution of the millet system, will be analyzed.
In doing so, this study aims to shed light on the atmosphere shaped not only by the economic,
political, and military decline of the late Ottoman period and the historical interpretations
centered around it, but also by the transformation and change grounded in religious dynamics.

Anahtar Kelimeler

Faith , Ottoman Empire , Millet System , Non-Muslim , Cross

Kaynakça

• (BEO.) 1009/75658, 1013/75933, 1015/76111, 1034/77496, 1044/78255,
• 1050/78683, 2954/221496, 357/26718, 913/68461, 919/68853, 922/69099, 923/69157,
• 930/69750.
• Dahiliye Mektubi Kalemi (DH. MKT.) 2092/50.
• Dahiliye Şifre Kalemi (DH. ŞFR.) 133/42, 248/71, 309/7.
• Hariciye Nezareti Tercüme Odası (HR. TO.) 565/38.
• İrade Dahiliye (İ. DH.) 1197/93679, 1351/51.
• İrade Hariciye (İ. HR.) 356/15.
• Yıldız Hususi Maruzat (Y. A. HUS.) 256/14, 256/80, 256/16, 256/55.
• Yıldız Başkitabet Dairesi Maruzat (Y. PRK. BŞK.) 9/37.
• Ahmed Cevdet Paşa. Tezakir I. Yay. Cavid Baysun, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1953.
• Akça, Gürsoy. “Osmanlı Millet Sisteminin Dönüşümü”, Fırat Üniversitesi Doğu Araştırmaları Dergisi, 7/1 (2007), 57-68.
• Akgündüz, Ahmet. Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri. Cilt 3, İstanbul: Fey Vakfı Yayınları, 1991.
• Akgündüz, Ahmet. Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri. Cilt 4, İstanbul: Fey Vakfı Yayınları, 1992.
• Barkey, Karen – George Gavrilis. “The Ottoman Millet System: Non-Territorial Autonomy and its Contemporary Legacy”. Ethnopolitics Formerly Global Review of Ethnopolitics, 15/1 (2015), 24-42.
• Bozkurt, Gülnihal. Alman-İngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelişmelerin Işığı Altında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu (1839 - 1914). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1989.
• Carnos, Constantine. Guide to Byzantine Iconography. Volume Two, Boston: Holy Transfiguration Monastery, 2001.
• Davison, Roderic H. “The Millets as Agents of Change in the Nineteenth-Century Ottoman Empire”, Christians and Jews in the Ottoman Empire, Ed. Benjamin Braude – Bernard Lewis, New York: Holmes & Meier Publishers, 1982.
• Davison, Roderic H. Osmanlı İmparatorluğu’nda Reform 1856 – 1876. Cilt: 1, Çev. Osman Akınhay, İstanbul: Papirüs Yayınları, 1997.
• Erim, Nihat. Devletlerarası Hukuk ve Siyasi Tarih Metinleri. Cilt: 1, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1953.
• Eryılmaz, Bilal. Osmanlı Devletinde Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi. İstanbul: Risale Yayınları, 1996.
• Findley, Carter V. “The Acid Test of Ottomanism: The Acceptance of Non-Muslims in the Late Ottoman Bureaucracy”, Christians and Jews in the Ottoman Empire, Ed. Benjamin Braude
• – Bernard Lewis, New York: Holmes & Meier Publishers, 1982.
• Hathaway, Jane. “Unutulan İkon: Hz. Ali’nin Kılıcı Zülfikar’ın Osmanlı Türevi”, Cogito, 19 (1999), 146-160.
• Issawi, Charles. “The Transformation of the Economic Position of the Millets in the Nineteenth
• Century”, Christians and Jews in the Ottoman Empire, Ed. Benjamin Braude – Bernard Lewis, New York: Holmes & Meier Publishers, 1982.
• Kayaoğlu, Taceddin. Osmanlı Hariciyesinde Gayr-i Müslimler (1852-1925), Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2013.
• Kenanoğlu, M. Macit. Osmanlı Devleti’nde Millet Sistemi ve Gayrımüslimlerin Hukuki Statüleri (1453 – 1856), Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi, 2001.
• Koyuncu, Aşkın. “Osmanlı Kimliği Üzerine Bazı Düşünceler”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 1 (2004), 203-212.
• Küçük, Cevdet. “Osmanlılarda ‘Millet Sistemi’ ve Tanzimat”, Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, Cilt: IV, İstanbul: İletişim Yayınları, 1007-1024.
• Napoleon, Didron Adolphe. Christian Iconography or the History of Christian Art in the Middle Ages, Vol. 1, London: George Bell and Sons, 1886.
• Ortaylı, İlber. “Osmanlı Kimliği”, Cogito, 19, (1999), 77-85.
• Roudometof, Victor. “From Rum Millet to Greek Nation: Enlightenment, Secularization, and
• National Identity in Ottoman Balkan Society, 1453–1821”, Journal of Modern Greek Studies, 16 (1998), 11-48.
• Tınal, Melih. “İzmir Mekteb’i İdadisi”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 3 (1998), 349-356.
• Wasıucionek, Michal. “Greek as Ottoman? Language, Identity and Mediation of Ottoman
• Culture in the Early Modern Period”, Cromohs (Cyber Review of Modern Historiography), 21, (2017-2018), 70-88.
• Yakıt, İsmail. “Millet Kavramı ve İslamiyet”, Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi, Sayı: 225, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, 2005, 58-64.
• Yayla, Mustafa. “Haç”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 14/524-525. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.