ALEVİLİKTE HAC VE KÂBE TASAVVURU

Yıl 2025, Sayı: 116, 1 - 32, 18.12.2025

Bülent Akın

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1804612

Öz

Bu çalışma, hac ve Kâbe kavramlarının zahiri ve bâtıni boyutlarını Alevilik bağlamında ele almaktadır. Çalışma kapsamında, Alevilikte ritüelistik bir formdan ziyade içsel bir tekâmül süreci olarak tasavvur edilen hac ve Kâbe kavramları çerçevesinde oluşan semantik alan sembol okuma aracılığıyla yorumlanmıştır. Sembollerin yorumlanması ve anlamlandırılmasında bağlamsal analiz tercih edilmiş, Alevi-Bektaşi metin yaratıcılarının dil ve terminolojisine sadık kalınmış ve geleneğin anlamsal tutarlılığını ve bütünlüğünü örneklendirmek için metinler arası karşılaştırmalar kullanılmıştır. Alevi-Bektaşi klasik kaynakları arasında yer alan Buyruklar, Makâlât, Velâyetnâmeler ve Hacı Bektaş Veli’ye isnat edilen eserler ve yol ulusu olarak kabul edilen Hak âşıklarının şiirleri üzerinden yürütülen incelemede, hac ve Kâbe kavramlarının “müminin kalbi Beytullah” hadisi ve bu hadisten mülhem ortaya çıkan tasavvufi yaklaşım çerçevesinde, Allah’ın insanın gönlünde tecelli etmesine vesile olan bir tekâmül sürecinin tasavvur edildiği tespit edilmiştir. Yapılan tasavvufi sembolik okumalar, Alevi inanç sisteminde dört kapı öğretisi çerçevesinde zahir ve bâtın ilişkisinin bir bütün olarak ele alındığını, Aleviliğin hac ve Kâbe anlayışında “tevhid” nazariyesinin merkezi konumda olduğunu göstermiştir. Velâyetnâmelerdeki menkıbevi anlatıların mürşidin gönlünü Kâbe bilme, gönül yapma ve insanı ilahi hakikatin aynası olarak görme gibi sembolik temalar üzerinden bâtıni hac ve Kâbe anlayışını somutlaştırdığı, bu durumun Alevi-Bektaşi âşık ve şairlerinin şiirlerinde çok daha belirgin olduğu görülmüştür. Alevi inanç sisteminde hac, fiziksel bir yolculuğun ötesinde, nefsin arınması, gönül Kâbe’sinin imarı ve Hak’ta fena bulma süreci olarak değerlendirilmiş, bunun neticesi olarak da Aleviliğin hac ve Kâbe tasavvuru özelinde bâtıni, yani insanın iç âlemine yönelik anlayışının zahiri olanı kuşatan bir tasavvufi öğreti inşa ettiği sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Alevilik , Tasavvufi Sembolizm , Hac , Kâbe , Gönül Kâbesi

THE CONCEPTION OF ḤAJJ AND THE KAʿBA IN ALEVISM

Öz

This study examines the exoteric (ẓāhir) and esoteric (bāṭin) dimensions of the concepts of ḥajj (pilgrimage) and the Kaʿba within the context of Alevism. The semantic field formed around these concepts -conceived in Alevism not as ritualistic forms but as processes of inner spiritual maturation- was interpreted through symbolic reading. In interpreting and signifying symbols, a contextual analysis was preferred; the study remained faithful to the language and terminology of Alevi-Bektashi textual creators and used intertextual comparisons to exemplify the semantic coherence of the tradition. Drawing on classical Alevi-Bektashi sources such as the Buyruks, Maqālāt, Velâyetnâmes, works attributed to Hacı Bektaş Veli, and the poems of mystic poets of the path (Hak āşığı), regarded as the spiritual elders (yol ulusu), the analysis determines that the concepts of ḥajj and the Kaʿba are envisioned -within the framework of the prophetic maxim “the heart of the believer is the House of God” (qalb al-muʾmin bayt Allāh) and the Sufi approach inspired by it- as a process of spiritual perfection through which God manifests in the human heart. The study also finds that this esoteric orientation is even more pronounced in the poetry of Alevi-Bektashi âşıks and mystic poets. The Sufi-symbolic readings indicate that, in the Alevi belief system, the relation between outer and inner is treated as an integrated whole under the doctrine of the Four Gates (dört kapı), and that the theory of tawḥīd (Divine Unity) occupies a central place in Alevi understandings of ḥajj and the Kaʿba. Hagiographic narratives in the Velâyetnâmes concretize the esoteric understanding through symbolic themes such as perceiving the guide’s heart as the Kaʿba, constructing the Kaʿba of the heart, and viewing the human being as a mirror of Divine Truth. Ultimately, ḥajj in Alevism is construed not merely as a physical journey but as purification of the nafs, the construction of the heart’s Kaʿba, and annihilation in the Divine (fanāʾ fi’l-Ḥaqq), thereby formulating an esoteric Sufi teaching in which the inner dimension encompasses and transcends outward form.

Anahtar Kelimeler

Alevism , Sufi Symbolism , Ḥajj , Kaʿba , Heart as Kaʿba (Qalb al-Bayt)

Kaynakça

• Afîfî, Ebu’l-Alâ. Tasavvuf, İslam’da Manevî Hayat. İstanbul: İz Yayıncılık, (2004).
• Altınok, Baki Yaşa. (haz.). “Fâtiha Sûresi Tefsiri.” Hacı Bektaş Veli Külliyatı. ed. Gıyasettin Aytaş. 169-201. Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Merkezi Yayınları, 2010b.
• Altınok, Baki Yaşa. (haz.). “Kitâbü’l-Fevâ’id.” Hacı Bektaş Veli Külliyatı. ed. Gıyasettin Aytaş. 19-167. Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Merkezi Yayınları, 2010a.
• Aslanoğlu, İbrahim. Şah İsmail Hatayi (Divan, Dehnâme, Nasihatnâme ve Anadolu Hatayileri). İstanbul: Der Yayınları, 1992.
• Atalay, Adil Ali. (haz.). Âşık İbreti İlme Değer Verdim. İstanbul: Can Yayınları, 1996.
• Attar, Feridüddîn. Evliya Tezkireleri. çev. Süleyman Uludağ, İstanbul: Kabalcı Yayınevi, (2007). Ayan, Hüseyin. (haz.). Nesîmî Dîvanı. Ankara: Akçağ Yayınları, 1990.
• Aytaş, Gıyasettin (ed.). Hacı Bektaş Veli Külliyatı. Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Merkezi Yayınları, 2010.
• Aytaş, Gıyasettin. (haz.). “Makâlât-ı Gaybiyye ve Kelimât-ı Ayniyye.” Hacı Bektaş Veli Külliyatı. ed. Gıyasettin Aytaş. 329-469. Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Merkezi Yayınları, 2010.
• Aytekin, Sefer. (der.). Buyruk. Ankara: Emek Basım Yayımevi, 1958.
• Baharlu, İlgar. “Türkistan Nefesi: Hoca Ahmet Yesevi’den Hacı Bektaş Veli’ye Horasan Tasavvufu.” Department Of Tourısm Of Turkestan Regıon Llp (Tourıst Informatıon Center) Open Turkıstan, 50-56, 2022.
• Çiftçi, Şaban. “Allah Âdem’i Kendi Sûretinde Yaratmıştır” Hadisinin Tahric ve Değerlendirmesi.” Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 1/1 (Mart 2014), 1-20.
• Dindi, Emrah. “Alevî Bektaşî Makâlât ve Buyruklarında Zahirî-Bâtınî Hac ve Kâbe Telakkisi”. IV. Uluslararası Alevilik ve Bektaşilik Sempozyumu (18-20 Ekim 2018 Ankara) Bildiriler Kitabı, ed. Orhan Kurtoğlu vd. 363-388. Ankara: Türk Kültürü Açısından Hacı Bektaş-ı Veli Araştırmaları ve Uygulama ve Araştırma Merkezi Yayınları, (2018).
• Dindi, Emrah. “Alevî-Bektaşî Buyruk ve Makâlâtlarında Namaz ve Abdestin Ezoterik Yorumu”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 82, (2017), 125-151.
• Doğanbaş, Muzaffer. “Pirî Baba Velâyetnâmesi.” Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 41 (Bahar 2007), 161-182.
• Doğanbaş, Muzaffer. Koyun Baba Velâyetnâmesi. İstanbul: Dörtkapı Yayınevi, 2015.
• Duran, Hamiye-Gümüşoğlu, Dursun. (haz.). Hünkâr Hacı Bektaş Velî Velâyetnâmesi. Ankara: Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Merkezi Yayınları, 2010.
• Düzgün, Dilaver. Dertli Divanı Karşılaştırmalı Metin. Erzurum: Fenomen Yayıncılık, 2011. Ekinci, Mustafa. “Alevîliğin Temel Kaynaklarından Biri Olan Buyruk’un İman ve İslam Esasları Açısından Bir Değerlendirilmesi.” Harran Ü. İlahiyat Fak. Dergisi 10/13, (Ocak- Haziran 2004), 7-41.
• Erdem Kük, Didem Gülçin. Alevi-Bektaşi Gülbankları. Çanakkale: Paradigma Akademi, 2023.
• Ergun, Sadeddin Nüzhet. Hatayi Divanı Şah İsmail Safevî Edebî Hayatı ve Nefesleri. İstanbul: Maarif Kitaphanesi, 1956.
• Ersal, Mehmet. Alevi Cem Zâkirliği. Ankara: Barış Kitap, 2019.
• Gadamer, Hans-Georg Truth and method (J. Weinsheimer & D. G. Marshall, Trans. 2nd rev. ed.). Continuum, 2004.
• Gölpınarlı, Abdülbâki. (haz.). Manakıb-ı Hacı Bektâş-ı Velî “Vilâyet-Nâme”. İstanbul: İnkılâb Kitabevi, 1958.
• Gölpınarlı, Abdülbâki-Boratav, Pertev Naili. Pir Sultan Abdal. İstanbul: Derin Yayınları, 2010.
• Gülerer, Salih. Hacım Sultan Menâkıbnâmesi Üzerine Bir İnceleme. Denizli: Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2012.
• Güzel, Abdurrahman. (haz.). Şehzâde Alaâddin Gaybî Kaygusuz Abdâl Külliyatı (Hayatı- Eserleri-Metin-Sözlük-Kaynaklar). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2021.
• Kardaş, Sedat. Ali Nihanî’nin Manzum Hacı Bektaş-ı Veli Velayetnamesi (İnceleme-Metin- Sadeleştirme-Dizin). Ankara: Grafiker Yayınları, 2018.
• Kaya, Taha Tuna. Virânî Divanı (İnceleme-Metin). Sivas: Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2022.
• Kılıç, Filiz vd. Otman Baba Velâyetnâmesi (Tenkitli Metin). Ankara: Grafiker Yayınları, 2007.
• Kılıç, Mahmud Erol. Sûfî ve Şiir/Osmanlı Tasavvuf Şiirinin Poetikası. İstanbul: İnsan Yayınları, 2004.
• Kur’an-ı Kerim Meâli. haz. Halil Altuntaş- Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınlar, 12. Baskı, 2011.
• Kutlu, Sönmez-Parlak, Nizamettin. (haz.). Makâlât Şeyh Safi Buyruğu. İstanbul: Horasan Yayınları, 2008.
• Küçük, Abdurrahman. “Beytülma‘mûr.” TDV İslam Ansiklopedisi. 6/94-95. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• TURKISH CULTURE AND HACI BEKTAS VELI RESEARCH QUARTERLY WINTER-DECEMBER 2025 / ISSUE 116 31 Küçükaşçı, Müstafa Sabri. “Safâ ve Merve.” TDV İslam Ansiklopedisi. 36/206-207. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Macit, Muhsin. (haz.). Hatâyî Dîvânı (İnceleme-Tenkitli Metin-Tıpkı Basım). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017.
• Öğüt, Salim. “Sa‘y.” TDV İslam Ansiklopedisi. 35/441-442. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Öz, Baki. (haz.). Fevâid. İstanbul: Can Yayınları, 1996.
• Özcan, Selay. Kul Himmet’in Şiir Dünyası, Şiirlerinde Gelenek, Etkileşim ve Eğitim. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, 2011.
• Özkan, Ömer-Bankır, Malik. (haz.). “Makâlât.” Hacı Bektaş Veli Külliyatı. ed. Gıyasettin Aytaş. 471-767. Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Merkezi Yayınları, 2010.
• Özmen, İsmail. Alevi-Bektaşi Şiirleri Antolojisi. Cilt. II (16. Yüzyıl), Ankara: T.C Kültür Bakanlığı Yayınları, 1998a.
• Özmen, İsmail. Alevi-Bektaşi Şiirleri Antolojisi. Cilt. IV (19. Yüzyıl), Ankara: T.C Kültür Bakanlığı Yayınları, 1998b.
• Özmen, İsmail. Alevi-Bektaşi Şiirleri Antolojisi. Cilt. V (20. Yüzyıl), Ankara: T.C Kültür Bakanlığı Yayınları, 1998c.
• Öztelli, Cahit. (haz.). On Yedinci Yüzyıl Tekke Şairi Kul Nesîmî. Ankara: Türk Etnografya, Folklor ve Turizm Demeği Yayını (Tovko Matbaası), 1969.
• Öztelli, Cahit. Pir Sultan Abdal Yaşamı ve Bütün Şiirleri. İstanbul: Özgür Yayın-Dağıtım, 1985.
• Ricoeur, Paul. Yorum Teorisi: Söylem ve Artı Anlam. (çev. E. Özcan). İstanbul: Paradigma Yayınları, 2007.
• Say, Esma. “Tasavvufî Açıdan Hacc‟ın Rukûnları.” Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1/2 (Güz 2011), 167-195.
• Saygı, Hakkı. Şeyh Safî Buyruğu ve Rum Eli Babağan (Bektaşi) Erkânları. İstanbul: Mert Matbaacılık, 1996.
• Sayın, Esma. Tasavvuf Kültüründe İbadetler: Hac Örneği. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2010.
• Taşğın, Ahmet. Dediği Sultan ve Menakıbı Konya ve Çevresinde Ahmet Yesevi Halifelerinin İzleri. Konya: Çizgi Kitabevi, 2013.
• Tatcı, Mustafa. Yûnus Emre Dîvânı Tenkitli Metin II. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1997.
• Uludağ, Süleyman “Hallac-ı Mansur”. TDV İslam Ansiklopedisi. 15/377-381. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Uludağ, Süleyman “Cemâl-i Kâbe ve Hac”. Keşkül Dergisi (Hac Özel Sayısı) 10, (2006).
• Üçer, Cenksu. “Geleneksel Alevîlikte İbadet Hayatı ve Alevîlerin Temel İslamî İbadetlere Yaklaşımları”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi V /2, (2005), 161-189.
• Üçer, Cenksu. “Geleneksel Alevilikte İbadet Hayatı, Bazı Adab ve Erkan”. Anadolu’da Aleviliğin Dünü ve Bugünü. ed. Halil İbrahim Bulut. 457-510. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Yayınları, 2010.
• Yaman, Ahmet. “Siyer.” TDV İslam Ansiklopedisi. 37/316-319. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.