PABUÇ AS A SACRED OBJECT IN ALEVI BELIEF

Yıl 2025, Sayı: 114, 65 - 76, 22.06.2025

İlknur Bayrak İşcanoğlu

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1594880

Öz

The Alevism belief, which has a special place in Anatolian culture with its historical origin,
hierarchical structure and rituals, has a deep area of meaning with its thought system and teachings. This study focuses on a clothing item called a pabuç, which is seen as a reflection of
these deep areas of meaning shaped around the Alevism belief and has become a sacred symbol
in the Alevism belief. It is known that the pabuç, which is formed from the Persian words “pâ”
and “pûş” meaning foot and wear, and given as the equivalent of the word shoe in the Turkish
dictionary, has some deep symbolic meanings under the influence of the Alevism belief and
is described as a sacred trust with the concept of Shah Pabucu. The “Shah Pabucu”, which is
considered especially sacred, is also used as a healing tool in some folk medicine practices by
people in the dedelik rank, which is at the top of the hierarchical structure of Alevism. The use
of the pabuç as a healing tool in folk medicine practices in the Alevi belief brings to mind the
“Being Tûrab” maqam, which is the first maqam of the gate of Truth in the four gates and forty
maqams doctrine that forms the basis of Alevism. Soil has been seen as sacred in Turkish culture
in the pre-Islamic and post-Islamic periods. In the Tûrab, or “Tûrab Being” maqam in Alevism,
soil has been seen as a symbol of staying away from arrogance, not looking down on anyone,
staying away from ostentation, being a servant, being modest, and giving up worldly desires
brought by the soul. As a result of the deep meanings that soil has, it is understood that the
pabuç that touches the soil during its use also has deep symbolic meanings. It is also seen that
the pabuç symbolizes worldly goods, the worldly desires of the soul, and tolerance in response
to the arrogance and contempt of mankind in the Alevi belief and various narrations narrated
around the Alevi belief. In this study, the sanctity of the pabuç, which is seen as sacred in the
Alevi belief and developed around the hearth, which is one of the basic institutions of Aleviism,
its symbolic meanings shaped in different parts of Anatolia as a result of the understanding of
“ Being Tûrab” in Alevism, its healing power in folk medicine and its features as a method of
treatment are emphasized. The meanings of the shoe around the understanding of the education
of the soul in the Alevi belief and its place in various narratives and practices are interpreted and
explained with a descriptive research method.

Anahtar Kelimeler

Pabuç , Alevism , Hazrat Ali , Becoming Tûrab , Sacred

ALEVİLİKTE KUTSAL BİR NESNE OLARAK “PABUÇ”UN ANLAMLARINA YÖNELİK SEMBOLİK BİR OKUMA

Öz

Tarihî kökeni, hiyerarşik yapısı ve ritüelleri ile Anadolu kültüründe ayrı bir yere sahip
Alevilik inancı; sahip olduğu düşünce sistemi ve öğretileri ile derin bir anlam alanına
sahiptir. Bu çalışmada Alevilik inancı etrafında şekillenmiş bu derin anlam alanlarının bir
yansıması olarak görülen ve Alevilik inancında kutsal bir sembol hâline gelmiş bir giyim
eşyası olan pabuç üzerinde durulmuştur. Farsça ayak ve giymek anlamlarındaki “pâ” ve “pûş”
sözcüklerinden oluşan, Türkçe sözlükte ayakkabı sözcüğünün karşılığı olarak verilen pabucun,
Alevilik inancı etkisiyle bazı derin sembolik anlamlara sahip olduğu ve Şah Pabucu kavramı
ile kutsal emanet olarak nitelendirildiği bilinmektedir. Özellikle kutsal görülen “Şah Pabucu”
Aleviliğin hiyerarşik yapısında en üstte bulunan dedelik makamındaki kişiler tarafından
bazı halk hekimliği uygulamalarında bir sağaltma aracı olarak da kullanılmaktadır. Pabucun
Alevilik inancında halk hekimliği uygulamalarında bir sağaltma aracı olarak kullanılması akla
Aleviliğin temelini teşkil eden dört kapı kırk makam öğretisindeki Hakikat kapısının ilk makamı
olan “Tûrab (Toprak) Olma” makamını getirmektedir. Toprak, Türk kültüründe; İslamiyet
öncesi dönemde ve İslamiyet sonrası dönemde kutsal görülmüştür. Alevilik’teki Tûrab yani
“Toprak Olma” makamında ise toprak; kibirden uzaklaşmanın, kimseyi küçük görmemenin,
gösterişten uzak olmanın, kul olmanın, mütevazılığın, nefsin getirdiği dünyevi isteklerden
vazgeçmenin bir sembolü olarak görülmüştür. Toprağın sahip olduğu derin anlamlar neticesinde
kullanımı sırasında toprağa temas eden pabucun da derin sembolik anlamlara sahip olduğu
anlaşılmaktadır. Pabucun ayrıca Alevilik inancındaki nefsin eğitimi anlayışı ile Alevilik inancı
etrafında anlatılmış çeşitli rivayetlerde dünya malını, nefsin dünyevi isteklerini, insanoğlunun
kibir ve hor görmesine karşılık hoşgörüyü sembolize ettiği de görülmektedir. Bu çalışmada
Alevilik inancında kutsal olarak görülen ve Aleviliğin temel kurumlarından olan ocak etrafında
gelişmiş kutsallığı, Alevililik’teki “Toprak Olma” anlayışı neticesinde Anadolu’nun farklı
yerlerinde şekillenmiş sembolik anlamları, halk hekimliğinde şifa vericiliği ile bir sağaltma
yöntemi olma gibi özellikleri ile pabuç eşyası üzerinde durulmuş, pabucun Alevilik inancındaki
nefsin eğitimi anlayışı çevresinde kazandığı anlamları ile çeşitli anlatılar ve uygulamalardaki
yeri, betimsel bir araştırma yöntemi ile yorumlanmış ve açıklanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Pabuç , Alevilik , Hz. Ali , Tûrab Olma , Kutsal

Kaynakça

• Akalın, Şükrü Halûk. “Ebü’l-Hayr-i Rûmî’nin Saltuk-Nâme’si.” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 40, (1992), 37-59.
• Akın, Bülent. “Kutsal Soyun Mekân ve Eşyadaki Zuhuru: Ziyaret ve Emanetleriyle Diyarbakır Ağuiçen Ocağı.” Ritüelleri ve Anlatılarıyla Kutsal Mekânlar(Güneydoğu Anadolu Bölgesi). ed. Hatice Kübra Uygur, Erdem Akın.11-38. Çanakkale: Paradigma Yayınları, 2023.
• Arslanoğlu, İbrahim. “Çubuk Yöresi Alevî Ocakları Ve Kurucuları.” Türk Kültürü Ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. 99/10, (2013), 61-72.
• Atay, Yasemin. “Geleneksel Tedavi Yöntemleri Bağlamında Hamzalı Köyü Bapuç Türbesi Üzerine Halk Bilimsel Bir İnceleme.” Edep Erkan, 3, (2023), 173-186.
• Bolay, Süleyman. Hayri. “Âdem” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Erişim 1 Aralık 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/adem--peygamber
• Cebecioğlu, Ethem. “Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü.” Ankara: Rehber Yayınları, 1. Baskı,1997.
• Coşkun, Hasan. “Kangal ve Çevresindeki Alevi Ocakları.” Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, 75, (2015), 97-118.
• Çıblak Coşkun, Nilgün. “Alevi-Bektaşi İnancında Kerametler.” Journal of Alevism-Bektashism Studies, 22, (2020), 25-58.
• Çakmak, Yalçın. Tunceli-Hozat Bölgesinde Sarı Saltık Ocağı ve Bektaşilik (Tarih-İnanç- Doktrin-Ritüel). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Demirelöz, Senem. “Ocağın Külü Bitmez” Diyarbakır Yöresi Alevi Ocaklarından Güzelşah Ocağı, Türbe ve Emanetleri. Journal of Alevism-Bektashism Studies, (26), (2022), 188-228.
• Ersal, Mehmet. Alevi Bektaşi İnanç Sisteminde Hiyerarşik Yapı: Çubuk Havzası Aleviliği Örneği. İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Doktora Tezi, 2013.
• Gül, İbrahim. “Alevi Toplumunda Gönül Eğitimi.” Akademik Bakış Dergisi, 72, (2019), 33-46.
• Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlük. Erişim 27.11.2024. https://sozluk.gov.tr/ Kandemir, Mehmet. Yaşar. “Ebû Türâb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 28 Kasım 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/ebu-turab Kaya, Doğan. Âşık Veysel. Sivas: Sivas Valiliği Yayınları, 2004.
• Kumartaşlıoğlu, Satı., - Duymaz, Ali. “Hamza Baba Ocağı’na Bağlı Bir Sağaltma Ocağı: Bektaş Dede.” Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 63, (2012), 311-320.
• Ocak, Ahmet. Yaşar. “Alevi.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 25 Kasım 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/alevi Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi (Kaynakları ve açıklamaları ile destanlar).1. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2010.
• Şen, Cafer. “Yûnus Emre ve Hacı Bektaş Veli Arasında Geçen Menkıbeye Psikanalitik Bir Yaklaşım.”DEUİFD Türk Kültürünü Mayalayanlar Özel Sayısı, (2021), 131-147.
• Tek, Recep. “Kul Himmet’in Şiirlerinde Alevî-Bektaşî İnanç Sisteminin Temellerine Dair Bazı Yansımalar.” Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, 77, (2016), 271-290.
• Tezokur, Muhammed Hadi. “Yahudi Mitolojisinde Ayakkabı Sembolü.” Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 20/1, (2019), 1-23.
• Tiktemir, Hakan. “ Âşık Veysel’in Şiirlerinde Dinî-Tasavvufi Bir Unsur Olarak Toprak.” Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi. 12, (2023), 349-362.
• Töret, Aslı. Büyükokutan. “Mansur Baba Soyundan Gelen Bir Şifa Ocağı: Şah Pabucu.” Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 92, (2019), 127-142.
• Yaman, Ali. “Alevilikte Ocak Kavramı: Anlam ve Tarihsel Arka Plan.” Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 60, (2011), 43-64.