Participation of Varto Alevi Women in Religious Rituals: Varto to Izmir, Khidr Faith

Yıl 2025, Sayı: 115, 167 - 188, 21.09.2025

Fatoş Yalçınkaya

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1656277

Öz

Varto is the only district in the province of Muş where Alevis live intensively. The villages inhabited by the Varto Alevis are of the Hınıs district of Erzurum and the Karlıova districts of Bingöl the border villages. Most of the villages living on their borders are Alevi villages. There has not been much work on Varto Alevis. In the studies carried out on Alevis in Anatolia, Varto has been included only as a district where Alevis live. This study was partly done to remedy this deficiency. The most common belief among the Alevis is Khidr. The rituals formed around the Khidr faith are common rituals among Alevis. Although the rituals around the Khidr belief in Varto Alevis have changed partly according to the conditions of the time, they still maintain their vitality today. It is determined that the people who live the rituals and transfer them to the next generations are women. In the Varto Alevis, women play the most active role in social life. Women have played the most prominent role in performing almost every ritual except the Funeral and Cem Rituals. The sample of the study is Karşıyaka [Çiğli, Güzeltepe, Harmandalı (Atatürk, İnönü and Uğur Mumcu Neighborhoods)] and Menemen (Hıdırtepe Neighborhood Barış Coop.) where Varto's Alevi villages and Varto Alevis live intensively.
Khidr Fasting, which is part of the calendar ritual, is a three-week period. It covers the last Thursday of January and the first two Thursday's of February. Many rituals are performed during this three-week period called Khidr Fasting or Khidr Month. Khidr Cemi, Khidr Fasting, Musahip visit, Miyaz, Kindling burning and so on. rituals are rituals formed around the belief in Khidr.
It has been determined that women who ensure faith in Varto undertake the same mission in İzmir. The rituals formed around Khidr belief have partially decreased in İzmir. There are many reasons for this. However, the Varto woman, while in Izmir has continued to believe. Khidr, who is not tied to time and space, is one of the saints whom the Alevi women of Vartolu carried with him to Izmir. In this study, the Khidr belief in Varto Alevis and the determination of the rituals formed around this belief and the role of Varto Alevi women in maintaining the rituals were emphasized.

Anahtar Kelimeler

Varto , Izmir , Alevi , Khidr , ritual , women

VARTO ALEVİ KADINLARININ DİNÎ RİTÜELLERE KATILIMI: VARTO’DAN İZMİR’E HIZIR İNANCI

Öz

Varto, Muş ilinde Alevilerin yoğun olarak yaşadığı tek ilçedir. Varto Alevilerinin yaşadığı köyler, Erzurum’un Hınıs ilçesi ile Bingöl’ün Karlıova ilçesine sınır köylerdir. Varto Alevileri hakkında çok fazla çalışma yapılmamıştır. Varto Alevileri, Anadolu’da Alevilerle ilgili yapılan çalışmalarda, sadece Alevilerin yaşadığı bir ilçe olarak yer almıştır. Bu çalışma kısmen bu eksikliği gidermek için yapılmıştır.
Aleviler içinde en yaygın inanç Hızır inancıdır. Hızır inancı etrafında şekillenen ritüeller Aleviler arasındaki ortak ritüellerdendir. Varto Alevilerinin Hızır inancı etrafında oluşan ritüelleri zamanın şartlarına göre kısmen değişip dönüşmüş olsa da günümüzde halen tüm canlılığını korumaktadır. Ritüelleri yaşatan ve gelecek nesillere aktaranların kadınlar olduğu tespit edilmiştir. Varto Alevilerinde kadın, sosyal hayatta en aktif rol alan kişidir. Ölü gömme ve cem ritüelini yönetme dışındaki hemen hemen her ritüelin yapılmasında en baskın rolü üstlenmiştir. Çalışmanın örneklemi Varto’nun Alevi köyleri ile Vartolu Alevilerin yoğun olarak yaşadığı İzmir’in, Menemen (Hıdırtepe Mahallesi Barış Koop., Asarlık) ve Karşıyaka [Çiğli, Güzeltepe, Harmandalı (Atatürk, İnönü ve Uğur Mumcu Mahalleleri)] ilçesidir.
Takvim ritüeli içinde yer alan Hızır Orucu üç haftalık bir süreçtir. Ocağın son perşembe günü ile şubatın ikinci perşembe gününe kadar olan süreyi kapsar. Hızır Orucu ya da Hızır Ayı adı verilen bu üç haftalık süreçte birçok ritüel gerçekleştirilir. Hızır Cemi, Hızır Orucu, Musahip ziyareti, miyaz, çıra yakma vb. ritüeller Hızır inancı etrafında teşekkül eden ritüellerdir.
Varto’da inancın devamını sağlayan kadınların İzmir’de de aynı misyonu üstlendikleri tespit edilmiştir. Hızır inancı etrafında şekillenen ritüeller İzmir’de kısmen azalmıştır. Bunun birçok sebebi vardır. Buna rağmen Vartolu kadın İzmir’de de inancı devam ettirmiştir. Zamana ve mekâna bağlı olmayan Hızır, Vartolu Alevi kadınların kendileriyle İzmir’e taşıdığı kutsalların başında gelir. Çalışmada Varto Alevilerindeki Hızır inancı, bu inanç etrafında teşekkül eden ritüellerin tespiti ve Vartolu Alevi kadınların ritüellerin yaşatılmasındaki rolü üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Varto , İzmir , Alevi , Hızır , Ritüel , Kadın

Kaynakça

• Akın, Bülent. “Alevi Cem Ritüellerinin Sınıflandırılması Sorunu ve Yeni Bir Sınıflandırma Önerisi”. Gelenek Görenek ve İnançlar, Kültür ve Turizm Bakanlığı 9. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi (2017), 45-61.
• Akın, Bülent. “Alevilikte ‘Ocak’: Kavramsal Çerçeveye ve Tarihî Arka Plana Yeni Bir Bakış”. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi 17/2 (2017), 239-264.
• Akın, Bülent. “Kültürel Belleğin Kutsal Taşıyıcıları: Alevi Cem Zâkirleri”. Uluslararası Halkbilimi Araştırmaları Dergisi 3 (2019), 93-109.
• Akın, Bülent. Kızılbaş Oğuzlar ve Şah İsmail’in Anayurdu Diyarbakır-Tarih, İnanç, Kimlik, Ocaklar ve Ritüeller-. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2020a.
• Akın, Bülent. Mitten Tasavvufa Alevi Ritüellerinin Sır Dili Kırklar. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2020b.
• Akın, Bülent. “Alevilikte ‘Niyaz’ Kavramı ve Niyaz Merkezli Ritüeller”. TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi 22 (2020c), 98-116.
• Akın, Bülent. Zâkirlik Geleneğinin Değişen Yaratım ve İcra Ortamı Zâkirlikten Âşıklığa Âşık Niyazi. Barış Kitap, 2016.
• Alphonse De Lamartine. Osmanlı Tarihi I. Sabah Gazetesi Yayınları, 1991.
• Altıntaş, Ramazan. “Alevî Bektaşî Geleneğinde Dedelik Kurumu”. Uluslararası Bektaşîlik ve Alevîlik Sempozyumu, Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi (2005), 99-110.
• Apalı, Yasemin. “Sosyolojik Açıdan Kadınlarla İlgili Kalıp Yargılar”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 26 (2011), 49-64.
• Aslan, Esra. “Zorunlu Göç, Değişim ve Süreklilikler: Diyarbakır’da Kadın Dindarlığı”. Folklor Edebiyat 81 (2015), 55-74.
• Aytekin, Sefer. Buyruk. Ankara: Emek Basım Yayınevi, 1958.
• Behr, Otto. “Halk İnancı Hikâyelerinin Analizi ve Bunun Halk Nesri ve Halk İnancı Araştırmaları Üzerindeki Etkileri”. Çev: Ahmet Tacetdin Hallaç. ÇÜTAD 2 (2018), 302-308.
• Bozkurt, Fuat (haz.). Buyruk İmam Cafer-i Sadık Buyruğu. İstanbul: Kapı Yayınları, 2013.
• Bozkurt, Fuat. Aleviliğin Toplumsal Boyutları. Tekin Yayınları, 1993.
• Bulut, Halil İbrahim. “Alevi-Bektaşi Türkmen Geleneğinde Sosyal Dayanışma ve Kardeşlik Kurumu Olarak ‘Musahiplik’”. Türk Kültür ve Hacı Bektaş Velî Araştırmaları Dergisi 65 (2013), 101-118.
• Çelik, Celaleddin- İlkay Şahin. “Kadın Dindarlığı: Bir Paradoksun Söyledikleri”. Toplum Bilimleri Dergisi, 1-6 (Ocak- Haziran 2006-2009), 141-166.
• Çıblak Coşkun. Nilgün. “Anadolu Alevilerinde Cemler ve Bu Cemlerin Sosyokültürel Hayattaki İşlevleri”. Folklor/Edebiyat Dergisi 20/78 (2014), 9-28.
• Çıblak Çoşkun, Nilgün. “Alevi-Bektaşi Geleneğinde Âşık-Zakir İlişkisi: Sivaslı Âşık Ummanî Örneği”. Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi 14 (2016), 19-59.
• Çobanoğlu, Özkul. Türk Halk Kültüründe Memoratlar ve Halk İnançları. Akçağ Yayınları, 2003.
• Ercan,Yavuz. “Yavuz Sultan Selim Dönemi \ Ortadoğu’da Osmanlı Hakimiyetinin Tesisi”. Türkler Ansiklopedisi, Cilt. IX. Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Erginer, Gürbüz. Kurban Kurbanın Kökenleri ve Anadolu’da Kanlı Kurban Ritüelleri. Yapı Kredi Yayınları, 1997.
• Eröz, Mehmet. Türkiye’de Alevîlik ve Bektaşîlik. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990.
• Ersal, Mehmet. “Alevî Cem Zâkirliği: Battal Dalkılıç Örneği”. Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi 1 (2009), 188-205.
• Ersal, Mehmet. “Alevi İnanç Sistemindeki Ritüelik Özel Terimler: Musahiplik”. Turkish Studies 6/1 (2011), 1087-1110.
• Ersal, Mehmet. Alevi Cem Zâkirliği. Barış Kitap, 2019.
• Ersal, Mehmet. Alevilik: Kavramlar ve Ocak Sistemi -Çubuk Havzası Örneği-. Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi Yayınları, 2016.
• Gülçiçek, Ali Duran. “Her Yönüyle Alevîlik (Bektaşîlik, Kızılbaşlık) ve Onlara Yakın İnançlar”. Köln: Anadolu Etnografyası Araştırma ve Kültür Merkezi Yayınları, 2004.
• Gündüz, Tufan Gündüz. “Safeviler Maddesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 35.Cilt (2008), 451-457.
• Hallaç, A. Tacetdin. “Memorat Kavramının Tanımlarındaki Belirsizlik ve Bir Tanım Denemesi”. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi 2 (2018), 181-211.
• Hallaç, Ahmet Tacetdin. “Memorat Türünde Sınıflandırmalar ve Alt Kategoriler Üzerine”. Bayterek Uluslararası Akademik Araştırmalar Dergisi 2 (2018), 149-167.
• Honko, Lauri. “Memoratlar ve Halk İnançlarının İncelenmesi”. Çev: Ahmet Tacetdin Hallaç. Folklor Akademi Dergisi 2 (2018), 109-124.
• Honko, Lauri. “Ritüellerin Oluşum Süreci”. Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar 3. Çev: Ruhi Ersoy. Geleneksel Yayıncılık (2009), 203-215.
• İnalcık, Halil. Devlet-i Aliyye Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar. Cilt I. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2014.
• Kaplan, Doğan. Yazılı Kaynaklara Göre Alevîlik. Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
• Köse, Serkan. “Alevilikte Kurban Ritüeline Yapısal-İşlevsel Yaklaşım”. Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi 15 (2017), 149-171.
• Kurt, Necdet. “Alevi Erkânında Zakir ve Bağlama”, IV. Uluslararası Alevilik ve Bektaşilik Sempozyumu (18-20 Ekim 2018) Bildiriler Kitabı. Ed. Orhan Kurtoğlu, Ayşe Çamkara Erginer. Ankara: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Türk Kültürü Açısından Hacı Bektaş-ı Veli Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi C. II (2018), 121-136.
• Mèlikoff, Irène. Uyur İdik Uyardılar. 4. Basım, Çev: Turan Alptekin. Demos Yayınları, 2015.
• Mullen, Patrick B. “Halk İnancı ve Efsane İlişkisi”. Folklor Edebiyat 96 (2018), 211-220.
• Ocak, Ahmet Yaşar. İslam Türk İnançlarında Hızır Yahut Hızır -İlyas Kültü. Ankara: Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü, 1990.
• Olgu, Hakan. “İbadet, Ritüel ve Kurban”. Milel ve Nihal 13/2 (2016), 82-99.
• Örnek, Sedat Veyis. 100 Soruda İlkellerde Din, Büyü, Sanat, Efsane. İstanbul: Fono Tesisleri, 1971.
• Öztürk Nermin. “İlahî Dinlerde (Yahudilik, Hıristiyanlık, İslamiyet) Yemin, Kefaret ve Kurban”. Selçuk Üniversitesi SBE Yayımlanmamış Doktora Tezi, 1996.
• Rençber, Fevzi. “Adıyaman Yöresi Alevî Ocakları”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 35 (2013), 159-170.
• Sarıkaya, M. Saffet. Anadolu Alevîliğinin Tarihî Arka Planı (XI-XIII. Asırlar). Post Yayınevi, 2016.
• Soyyer, Yılmaz. Sosyolojik Açıdan Alevî Bektaşi Geleneği. İstanbul: Seyran Kitap, 1996.
• Şahin, Halil İbrahim. Çepniler Tarih İnanış ve Halkbilimi. Altınpost Yayınları, 2013.
• Şahin, İlkay. “Eşikte Yaşamak -bir Kadın Tecrübesi Olarak Göç ve Ritüel-”. Turkish Studies 4/8 (2009), 2056-2081.
• Şahin, İlkay. “Göçmen Kadınların Dini Ritüellere Katılımı: Amersfoort (Hollanda) ve Boğazlıyan Örneğinde Karşılaştırmalı Bir İnceleme”. Erciyes Üniversitesi SBE Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2008.
• Tekin, İnan. “Âşık Davut Sulari’nin Sanatı ve Eserlerinin Müzikal Analizi”. Sakar Üniversitesi SBE Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Üçer, Cenksu. “Geleneksel Alevîlikte İbadet Telakkileri”. Isparta: Uluslararası Bektaşîlik ve Alevîlik Sempozyumu I Bildiriler ve Müzakereler (2005), 297-308.
• Üçer, Cenksu. Alevilikte Musahiplik. Araştırma Yayınları, 2015.
• Yalçınkaya, Fatoş. “Güneydoğu Anadolu Anlatılarında Kesik Baş Motifi”. Ritüelleri ve Anlatılarıyla Kutsal Mekânlar (Güneydoğu Anadolu Bölgesi Örneği)-II. Ed. Rezan Karakaş. Paradigma Akademi (2021), 157-179.
• Yalçınkaya, Fatoş. “Varto Alevilerindeki Ziyaret Fenomeni Üzerine Bir Araştırma”. Alevilik- Bektaşilik Araştırmaları Dergisi 19 (2019), 113-151.
• Yaman, Ali. “Geçmişten Günümüze Alevi Ocaklarında Değişime Dair Sosyo-Antropolojik Gözlemler”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırmaları Dergisi 63 (2013), 17-38.
• Yaman, Mehmet. Alevilikte Cem. Can Yayınları, 2003.
• Yıldız, Harun. “Alevî/Bektaşî Geleneğinde Musahiplik”. Geçmişten Günümüze Alevî-Bektaşî Kültürü. Ed. Ahmet Yaşar Ocak. Türkiye Cumhuriyeti Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları (2009), 397-413.
• Yıldız, Harun. “Amasya Yöresi Alevî Ocakları”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 19 (2011), 228-242.
• Yörükan, Yusuf Ziya. Anadolu’da Alevîler ve Tahtacılar. Ötüken Neşriyat, 2006.