Destruction or the Construction of a New Civilization? A Refutation of Speros Vryonis, Jr.’s Views on the Turkification of Anatolia .

Yıl 2025, Sayı: 54, 1 - 44, 29.11.2025

Nazlı Altunsoy

Öz

Etik Beyan

It is declared that scientific and ethical principles were followed during the preparation of this article and all studies utilized were mentioned in the references.

Yıkım mı Yoksa Yeni Bir Medeniyetin İnşası mı? Speros Vryonis, Jr.’nin Anadolu’nun Türkleşmesi Hadisesine Dair Görüşleri Üzerine Bir Reddiye

Öz

Dünya tarihine damga vuran hadiselerden birisi Anadolu coğrafyasının Türkleşmesi ve ardından Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluşudur. Bu hadiselerden ikincisi üzerine Gibbons’un tezi ve Köprülü’nün ona cevap olarak ele aldığı reddiyesi ilim dünyasındaki değerli tartışmalardan biridir. İlk hdise üzerine ise Speros Vryonis dikkat çeken bir çalışma kaleme alıp makaleleri ile de savlarını desteklemeye çalışmıştır. Vryonis’in görüşü Anadolu’da büyük bir yıkım gerçekleştiği, medenî anlamda bir duraklama yaşandığı ve dönüşümün ancak çöküşle tamamlandığı yönündedir. O, burada özellikle tüm olumsuz durumları Türkmenlere yüklemiş, Rumların, Ortodoks Kilisesi’nin, Bizans İmparatorluğu’nun yaşadığı gerilemelerden onları sorumlu tutmuştur. Ancak Anadolu’nun Türkleşmesi tek bir sebebe bağlanacak veya bir konu üzerinden açıklanacak bir hadise değildir. Önemli bir değişim ve dönüşüm hadisesidir.
Anadolu’nun Türkleşmesi doğaldır ki savaşlarla olabilmiştir ve siyasî bir hadisedir. Ancak sonrasında kısa sürede hem yerli halk hem de fatihlerin uzlaşmasıyla sürecin dönem itibariyle oldukça ılımlı ilerlemesi sağlanmıştır. Anadolu’nun büyük bir atılım gerçekleştirerek önemli bir ekonomik merkez olmasıyla bunun beraberinde getirdiği refahtan herkesin payına düşeni alması, Türklerin yerleşim yerleri isimlerinde, devşirme malzeme kullanımında taassup göstermemesi, din tercihi hürriyetinin sunulması, evlilikler, ilticalar bahsedilen sürecin her iki taraf için de oldukça sancısız ve ılımlı geçmesini sağlamıştır. Çalışmada Vryonis’in iddialarının gerçekliği tartışılıp cevaplar sunulmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Türkiye Selçuklu Devleti , Bizans İmparatorluğu , Anadolu’nun Türkleşmesi , Anadolu Türk-İslam Medeniyeti , Anadolu Uygarlıkları

Etik Beyan

Bu makalenin hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Kaynakça

• ADAK, Mustafa, “Küçük Asya’da Roma İmparatorluğu Dönemi’nde Ulaşım, İletişim ve Taşımacılık”, Hellenistik ve Roma Dönemlerinde Anadolu Krallar, İmparatorlar, Kent Devletleri, haz. Oğuz Tekin, YKY Yayınları, İstanbul 2022, s. 349- 362.
• AHMED AFLÂKÎ, Menâkıbü’l-Ârifîn, çev. Tahsin Yazıcı, Ariflerin Menkıbeleri,, Kabalcı Yayınları, İstanbul 2011.
• ALİ B. EBÎ BEKİR HEREVÎ, Kitâbu’l-İşârât ilâ Mafiratü’l-Ziyârât, tahkik Doktor Ali Ömer, Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, Kahire H. 1423. https://archive.org/details/boudanawalid
• ALTIN, Alper, “Anılardan İntikam Alma Fenomeninin Anadolu Selçuklu Mimarisinde Yansımaları”, Sanat Tarihi Dergisi, C 32, S. 2, Ekim 2023, s. 671-709.
• ALTUNSOY, Nazlı, “Türkiye Selçukluları Gayrimüslim Politikalarını Dönemin Kiliseleri Üzerinden Okuma ve Kırkdamaltı (Saint George) Kilisesi Üzerine Bir Değerlendirme”, Selçuklu Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, S. 7, Aralık 2022, s. 49-65.
• ANNA KOMMENA, Alexiad Anadolu’da ve Balkan Yarımadası’nda İmparator Alexias Kommenos Dönemi’nin Tarihi Malazgirt’in Sonrası, çev. Bilge Umar, İnkılâp Kitabevi, İstanbul 1996.
• ARMSTRONG, Pamela, “Nomadic Seljuks in “Byzantine” Lycia: New Evidence”, Byzantini Mikra Asia (in Modern Greek), Athenes 1998, s. 321-338.
• BAUER, Thomas, Neden İslam’ın Orta Çağı Yoktu? Antik Çağ’ın Mirası ve Doğu, çev. Hülya Yavuz Akçay, Runik Kitap, İstanbul 2021.
• BEIHAMMER, Alexander Daniel, Bizans ve Müslüman Türk Anadolu’nun Doğuşu (1040-1130), çev. Tarık Özbek, Koyu Siyah Yayınları, Ankara 2022.
• BEZER, Gülay Öğün, “Türkiye Selçukluları’nın Güneydoğu Siyaseti ve I. Haçlı Seferinin Bunun Üzerindeki Etkileri”, Türklük Araştırmaları Dergisi, S. 12, İstanbul 2002, s. 79-113.
• BODMER, Jean-Pierre, “Selçuklular Anadolu’da”, Cogito, S. 29, Güz 2001, s. 33-47.
• BOEHM, Johannes and Thomas Chaney, “Trade and the End of Antiquity”, CEPR Discussion Paper No. 19459, CEPR Press, Paris & London 2024. https://cepr.org/publications/dp19459
• CAHEN, Claude, “13. Yüzyılın Başında Anadolu’da Ticaret”, Cogito, S. 29, Güz 2001, s. 132-143.
• CAHEN, Claude, Osmanlılardan Önce Anadolu, çev. Erol Üyepazarcı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2012.
• CHARANIS, Peter, “Bizans İmparatorluğu’nun Çöküşündeki Ekonomik Faktörler”, çev. Melek Delilbaşı, Belleten, C 48, S. 191-192, 1984, s. 523-536.
• EBU'L-FEREC, Gregory (Bar Hebraeus), Ebu’l-Ferec Tarihi I-II, çev. Ö. Rıza Doğul, TTK Yayınları, Ankara 1999.
• EBU'L-FİDÂ, Ebü’l-Fidâ Coğrafyası, çev. Ramazan Şeşen, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2017.
• EYİCE, Semavi, “Ahî Şerefeddin Camii”, DİA, C 1, s. 531-532.
• EYİCE, Semavi, “Konya’nın Alaeddin Tepesinde Selçuklu Öncesine Ait Bir Eser: Eflatun Mescidi”, Sanat Tarihi Yıllığı, S. 4, 1970, s. 269-302.
• GENÇ, Ali, “Bizans İmparatorluğu’nda Etnisite Kavramı ve Anadolu’da Etnik Asimilasyon”, Geçmişten Geleceğe Küçük Asya Anadolu, ed. Mustafa Aça ve M. Ali Yolcu, Paradigma Akademi Basın Yayın Dağıtım, Çanakkale 2022, S. 90-99, s. 87-102.
• GIBBONS, Herbert Adams, Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluşu, çev. Ragıp Hulusi Özden, Altınordu Yayınları, Ankara 2017
• GORDLEVSKI, Vladimir, Anadolu Selçuklu Devleti, çev. Azer Yaran, Onur Yayınları, Ankara 1988.
• GRUMEL, Venance, “Léon Métropolite d'Amasée (XIIe siècle)”, Études Byzantines, Tome III, 1945, s. 168-178.
• GÜNEŞ, Cüneyt, Bizans Anadolu’sunda Askerî ve İdarî Bir Sistem Thema Sistemi, TTK Yayınları, Ankara 2021.
• GÜNEŞ, Cüneyt, Bizans İmparatorluğu Kurumları ve Unvanları (IX-XI. Yüzyıllar), Selenge Yayınları, İstanbul 2021.
• HACI BEKTÂŞ-I VELİ, Manâkıb-ı Hünkâr Haci Bektâş-i Veli Vilâyet-nâme, haz. Abdülbaki Gölpınarlı, İnkılâp Kitabevi, İstanbul 2009.
• HAMDULLAH EL-MÜSTEVFİ EL-KAZVÎNÎ, Nüzhetü’l-Kulûb, neşr. G. Le Strange, Brill, Leiden 1913.
• HARL, Kenneth, W., Kazılarda Bulunan Sikkelerin Tanımlanması İçin Rehber- Bizans (M.S. 498-1282), çev. Burçak Delikan, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul 2002.
• HENDY, Michael F., Studies in the Byzantnine Monetary Ekonomy c. 300-1450, Cambridge University Press, 1985.
• HODGSON, M.G.S., İslâm’ın Serüveni Bir Dünya Medeniyetinde Bilinç ve Tarih C 2, haz. Metin Karabaşoğlu, İz Yayıncılık, İstanbul 1995.
• Hudûdü’l-Âlem Mine’l-Meşrik ile’l-Magrib, Farsça trc. Mir Hüseyin Şah, az-Zahra University Publications, Tahran 1372.
• İBN BİBİ, el-Evâmirü’l-Alâiyye fi’l-umûri’l-Alâiyye Selçuknâme, çev. Mürsel Öztürk, TTK Yayınları, Ankara 2014.
• İBN HALDUN, Mukaddime I, haz. Süleyman Uludağ, Dergâh Yayınları, İstanbul 1988.
• İBN HAVKAL, Sûretü’l-Arz, çev. Ramazan Şeşen, 10. Asırda İslâm Coğrafyası, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2014.
• JONES, A. H. M., “The Greeks Under the Roman Empire”, Dumbarton Oaks Papers, Vol. 17, 1963, s. 3-19.
• KAFADAR, Cemal, İki Cihan Âresinde Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, çev. Ceren Çıkın, Birleşik Yayınevi, Ankara 2010.
• KALDELLIS, Anthony, Bizans- Roma Diyarında Etnisite ve İmparatorluk, çev. Deniz Türker, Karakarga Yayınları, İstanbul 2020.
• KARAKUŞ, Filiz, “13. Yüzyılda Anadolu’da İnşa Edilen Ahşap Direkli Camiler Üzerine Değerlendirme Çalışması”, The Turkish Online Journal of Design, Art and Communication-TOJDAC, Volume 11, Issue 1, January 2021, s. 131-161.
• KHAZANOV, Anatoly M., Göçebe ve Dış Dünya- Geçmiş, Gelecek ve Şimdiki Hâli Üzerine Mukayese, çev. Ömer Suveren, Doğu Kütüphanesi, İstanbul 2015.
• KÖPRÜLÜ, M. Fuad, Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri, Akçağ Yayınları, Ankara 2004.
• KÖPRÜLÜ, M. Fuad, Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluşu, Akçağ Yayınları, Ankara 2006.
• Mesnevî Tercemesi ve Şerhi I-VI, haz. Abdülbâki Gölpınarlı, İnkılâp Kitabevi, İstanbul 1985.
• MEVLÂNÂ CELÂLEDDİN-İ RÛMÎ, Fîhi Mâ Fîh, çev. M. Ülker Anbarcıoğlu, Ataç Yayınları, İstanbul 2013.
• MİKHAEL ATTALEIATES, Tarih, çev. Bilge Umar, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul 2008.
• MÜNTECEBÜDDİN BEDÎ' ATABEG EL-CÜVEYNÎ, Kitab-ı Atabetü’l-Ketebe, nşr. Muhammed Kazvinî- Abbas İkbal, Tahran 1329.
• OUSTERHOUT, Robert G., Visualizing Community Art, Material Culture, and Settlement in Byzantine Cappadocia, Dumbarton Oaks Research Library and Collection, Washington 2017.
• ÖNDER, Mehmet, “Konya Kal’ası ve Figürlü Eserleri”, VI. Türk Tarih Kongresi Tebliğleri, Ankara 1967, s. 145-169.
• ÖZCAN, Altay Tayfun, “XVI. Yüzyıla Kadar Türkiye ve Türkmenya Adının Batı Dünyasında Kullanımı ve Sınırları”, Türkiyat Mecmuası, C 22, S. 2, 2012, s. 63-82.
• ÖZERGİN, M. Kemal, “Anadolu’da Selçuklu Kervansarayları”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, C 15, S. 20, 1965, s. 141-170.
• ÖZERGİN, M. Kemal, Anadolu Selçukluları Çağında Anadolu Yolları, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 1959.
• PEACOCK, A. C. S., Selçuklu Devleti’nin Kuruluşu Yeni Bir Yorum, çev. Zeynep Rona, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2016.
• PEKER, A. Uzay, “Anadolu Bazilika Geleneği ve Selçuklu Anıtsal Mîmarisine Etkisi”, Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı (Mimarlık ve Sanat), ed. A. Uzay Peker ve Kenan Bilici, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 2006, s. 55-65.
• POLAT, M. Said, “Göçebeleşme Döneminde (1018-1192) Türkiye’de Kurumlara İlişkin İnşa Faaliyeti Üzerine Bir Değerlendirme”. Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, C. 6, S. 2, Aralık 2019, s. 230-256.
• POLAT, M. Said, Moğol İstilasına Kadar Türkiye Selçukluları’nda İçtimaî ve İktisadî Hayat, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Tarih ABD, Orta Çağ Tarihi Bilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 1997.
• REDFORD, Scott, “Anadolu Selçukluları ve Antik Çağ”, Cogito, S. 29, Güz 2001, s. 48-60.
• REDFORD, Scott, İktidar İmgeleri Sinop İçkalesindeki 1215 Tarihli Selçuklu Yazıtları, Koç Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2014.
• RICE, T. Talbot, Anadolu Selçuklu Tarihi, çev. T. Kaan Taştan, Nobel Yayıncılık, Ankara 2015.
• SCHULER, Christof, “Kırılganlık ve Direnç: Hellenistik Küçük Asya’da Hellen Kent Devletleri (Poleis)”, çev. G. Bike Yazıcıoğlu, Hellenistik ve Roma Dönemlerinde Anadolu Krallar, İmparatorlar, Kent Devletleri, ed. Oğuz Tekin, YKY Yayınları, İstanbul 2022, s. 188-201.
• SEKMAN, Zeynep Hilal, Selçuklu Çağı’nda Gayrimüslimlere Göre Kendi ve Öteki (1040-1318), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Türk Tarihi ABD, Orta Çağ Tarihi Bilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2025.
• SİMON DE SAİNT QUENTİN, Bir Keşiş’in Anılarında Tatarlar ve Anadolu 1245-1248, çev. Erendiz Özbayoğlu, Doğu Akdeniz Kültür ve Tarih Araştırmaları Vakfı Yayınları, Alanya 2006.
• SKYLITZES, John, a Synopsis of Byzantine History 811-1057, Translated by John Wortley, Cambridge University Press, New York 2010.
• SÜRYANİ PATRİK MİHAİL, Süryani Patrik Mihail’in Vekainamesi İkinci Kısım (1042-1195), çev. Hrant D. Andreasyan, 1944.
• ŞAMAN DOĞAN, Nermin, “Anadolu Selçuklu Sultanı I. İzzeddin Keykavus Döneminde (1211-1220) Baniler ve İmar faaliyetleri”, Hacettepe Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 24, 2016, s. 219-250.
• ŞÜKÜROV, Rüstem, Türk Bizans İlişkileri ve Anadolu’nun Türkleşme Süreci, haz. İvan Pavli ve Badegül Can Emir, Kültür Bilimleri Akademisi Yayınları, İstanbul 2016.
• TEKİN, Oğuz, Yapı Kredi Koleksiyonu Bizans Sikkeleri / The Yapı Kredi Collection Byzantine Coins, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1999.
• TEXIER, Charles, Küçük Asya Coğrafyası, Tarihi ve Arkeolojisi III, çev. Ali Suat, Enformasyon ve Dökümantasyon Hizmetleri Vakfı, Ankara 2002.
• TOYNBEE, Arnold, Tarih Bilinci, çev. Murat Belge, Bateş Yayınları, İstanbul 1978.
• TURAN, “Osman, Selçuklular Zamanında Sivas Şehri”, DTCFD, IX/4, Ankara 1951, s. 447-457.
• TURAN, Osman, “Les Souverains Seldjoukides et Leurs Sujets Non-Musulmans”, Studia İslamica, No: 1, 1953, s. 65-100.
• TÜLÜCE, Adem, Bizans Tarih Yazımında Öteki Selçuklu Kimliği, Selenge Yayınları, İstanbul 2015.
• URFALI MATEOS, Vekâyi-nâme (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), çev. Hrant D. Andreasyan, notlar Edouard Dulaurer ve M. H. Yınanç, TTK Yayınları, Ankara 2000.
• VRYONIS, Speros Jr., Küçük Asya’da Orta Çağ Helenizminin Çöküşü ve 11. Yüzyıldan Başlayarak 15. Yüzyıla Kadar İslamlaşma, çev. İdem Erman, Kalkedon Yayınları, İstanbul 2020.
• VRYONIS, Speros Jr., “Bir Dünya Uygarlığı: Bizans”, çev. Z. Biliz, Cogito, S. 17, Kış 1999, s. 37-50.
• VRYONIS, Speros Jr., “Nomadization and Islamization in Asia Minor”, Dumbarton Oaks Papers, Vol. 29, 1975, s. 41-71.
• VRYONIS, Speros Jr., “Religious Change and Continuity in the Balkans and Anatolia from the Fourteenth through the Sixteenth Century”, Islam and Cultural Change in the Middle Ages, ed. Speros Vryonis Jr., Otto Harrassowitz, Wiesbaden 1975, s. 127-140.
• VRYONIS, Speros Jr., “The Decline of Byzantine Civilization in Asia Minor Eleventh-Fifteenth Century”, Dumbarton Oaks Papers, Vol. 29, 1975, s. 351-356.
• VRYONIS, Speros Jr., “the Question of the Byzantine Mines”, SPECULUM, V. 37, No.1, January 1962.
• VRYONIS, Speros Jr., The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor and the Process of Islamization from the Eleventh through the Fifteenth Century, University of California Press, London 1971.
• WILLIAM, C. Brice, M. A., “Anadolu’nun Türk Kolonizasyonu”, Osmanlı Öncesi Anadolu’da Pastoral Yaşam, çev. İlhan Aslan, Post Yayınevi, İstanbul 2021, s. 63-96.
• WOLPER, Ethel Sara, Cities and Saints Sufism and the Transformation of Urban Space in Medieval Anatolia, the Pennsylvania State University Press, China 2003.